Ảnh hưởng của phật giáo trong đời sống xã hội trung quốc thời tùy đường

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
---------------------------------------------------NGUYỄN THỊ LỆ QUYÊN

ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO TRONG ĐỜI SỐNG
XÃ HỘI TRUNG QUỐC THỜI TÙY – ĐƢỜNG

Chuyên ngành: Châu Á học
Mã số: 60 31 50

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÂU Á HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Tài Đông

Hà Nội-2015


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 4
1. Lý do lựa chọn đề tài..................................................................................... 4
2. Lịch sử nghiên cứu ........................................................................................ 6
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................ 8
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................ 8
5. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 9
6. Đóng góp của đề tài ...................................................................................... 9
7. Bố cục luận văn ........................................................................................... 10
PHẦN NỘI DUNG ............................................ Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 1: SỰ PHÁT TRIỂN CỦA PHẬT GIÁOTRUNG QUỐC THỜI
TÙY - ĐƢỜNG .................................................. Error! Bookmark not defined.
1.1 Sự du nhập của Phật giáo vào Trung QuốcError! Bookmark not defined.
1.1.1 Bức tranh tổng quát về đất nước Trung Quốc thời kỳ trước khi Phật giáo du
nhập ................................................................. Error! Bookmark not defined.

1.1.2 Con đường Phật giáo du nhập vào Trung QuốcError!

Bookmark

not

defined.
1.2 Khái quát Phật giáo Trung Quốc thời Tùy - ĐườngError!

Bookmark

not

defined.
1.2.1 Sự bảo hộ của các bậc đế vương thời Tùy - Đường đối với Phật giáoError!
Bookmark not defined.
1.2.2 Sự phát triển của các tông phái Phật giáoError! Bookmark not defined.


1.2.3 Thành tựu về công tác phiên dịch .......... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2: ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO TRÊN MỘT SỐ KHÍA
CẠNH XÃ HỘI TRUNG QUỐC THỜI TÙY - ĐƢỜNGError! Bookmark not
defined.
2.1. Ảnh hưởng của Phật giáo trong lĩnh vực chính trịError!

Bookmark

not

Bookmark

not

Bookmark

not

defined.
2.2. Ảnh hưởng của Phật giáo trong lĩnh vực tư tưởngError!
defined.
2.3. Ảnh hưởng của Phật giáo trong lĩnh vực văn họcError!
defined.
2.4. Ảnh hưởng của Phật giáo trong lĩnh vực kiến trúc và hội họa ......... Error!
Bookmark not defined.
2.5.

Ảnh

hưởng

của

Phật

giáo

trong

lĩnh

vực

phong

tục

tập

quán……………Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 3: ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO TRUNG QUỐC THỜI TÙY
- ĐƢỜNG ĐỐI VỚI TRIỀU TIÊN, NHẬT BẢN, VIỆT NAMError! Bookmark
not defined.
3.1. Ảnh hưởng của Phật giáo Tùy - Đường đối với Triều TiênError!

Bookmark

not defined.
3.2. Ảnh hưởng của Phật giáo Tùy - Đường đối với Nhật BảnError!

Bookmark

not defined.
3.3 Ảnh hưởng của Phật giáo thời Tùy - Đường đối với Việt Nam ........ Error!
Bookmark not defined.


PHẦN KẾT LUẬN............................................ Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 11

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Phật giáo ra đời từ thế kỷVI TCN ởẤn Độ với người sáng lập là Thích Ca
Mâu Ni. Vào thời kỳ thống trị của vương triều Khổng Tước vua A Dục (khoảng
thế kỷ III TCN), Phật giáo trở thành quốc giáo và bắt đầu phát triển lan rộng ra
khỏi biên giới quốc gia Ấn Độ. Đến thế kỷ XIII SCN, Phật giáo về cơ bản bị tiêu
vong ở chính quê hương phát sinh ra nó, nhưng lại được phát triển ở các nước khác
trên thế giới, đặc biệt là ở Trung Quốc.
Sau khi truyền vào Trung Quốc, Phật giáo không ngừng hòa nhập với xã hội,
tư tưởng, văn hóa truyền thống Trung Quốc để cuối cùng hình thành một nền Phật
giáo bản địa với nhiều đặc điểm riêng. Phật giáo tại Trung Quốc đã phát triển và
mở rộng thành cái gọi là “vùng văn hóa Phật giáo Trung Quốc”, có ảnh hưởng đến
cả Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên, Mông Cổ,… hình thành nên “Phật giáo Bắc
truyền”, độc lập với “Phật giáo Nam truyền” trong xu thế phát triển ngoài Ấn Độ
của Phật giáo. Vì vậy có thể khẳng định rằng, tuy Phật giáo sinh ra ởẤn Độ nhưng
Trung Quốc cũng là mảnh đất màu mỡ để Phật giáo sinh sôi, phát triển.
Nhắc đến nền văn minh, văn hóa Trung Quốc, chúng ta không thể không nhắc
đến Phật giáo, bởi Phật giáo thực sự là một bộ phận, một viên đá quý của văn hóa,
tư tưởng Trung Hoa. Quả đúng như vậy, đạo Phật đã từng bước ảnh hưởng đến
mọi nếp sống sinh hoạt của người dân Trung Quốc từ triết lý, tư tưởng, văn hóa,
nghệ thuật cho đến phong tục tập quán… Điều đó được thể hiện rõ nét nhất khi
chúng ta nghiên cứu về vai trò của Phật giáo trong thời Tùy - Đường, thời kỳ phát
triển rực rỡ của Phật giáo Trung Quốc.
Ngày nay, những hào nhoáng của một nền văn minh vật chất đã lôi cuốn một
số đông người, nhưng cơ bản nền văn hóa dân tộc đang còn bền chặt, khiến người
Trung Hoa dẫu có bị xao nhãng phần nào trong một thời gian, rồi cũng lần hồi trở
lại với cội nguồn yêu dấu ngàn xưa. Phật giáo như một thực thể văn hóa - tôn giáo


sống động, góp phần tạo ra văn hiến - văn minh đất nước; một phần quan trọng của

đời sống tâm linh, chốn bình an quay về của bao người. Bởi vậy, tìm hiểu về vai
trò, ảnh hưởng của nó đối với đời sống xã hội Trung Quốc thời Tùy - Đường là đề
tài khá thú vị, hấp dẫn, giúp lý giải được sức sống lâu bền của đạo Phật ở một quốc
gia có nền văn minh cao, cũng như nắm bắt xu thế phát triển hiện nay của tôn giáo
này trên mảnh đất Trung Quốc rộng lớn.
Tuy nhiên, chúng ta cần phải nhìn nhận rõ: hiện nay, Phật giáo nói chung,
Phật giáo Trung Quốc nói riêng đang bị một số người lợi dụng, cố tình hiểu sai
lệch đi, biến Phật giáo, nhà chùa tách biệt với xã hội, những sinh hoạt biến dạng
như xin xăm, bói quẻ, cúng kiến mê tín… vốn không phải của đạo Phật. Do đó,
chúng tôi thiết nghĩ, đánh giá vai trò Phật giáo trong nền văn hóa và lịch sử đất
nước Trung Quốc trong giai đoạn hưng thịnh nhất, dựa trên tinh thần khoa học và
khách quan sẽ nhận thấy được những mặt tích cực, hữu ích cần duy trì và chống lại
những sai lệch để duy trì, phát triển Phật giáo nói riêng, tôn giáo nói chung trong
sạch, vững mạnh.
Qua số lượng tư liệu hạn hẹp có được, chúng tôi nhận thấy: tuy có nhiều cuốn
sách, bài viết xoay quanh vấn đề Phật giáo Trung Quốc, nhưng mới chỉ tản mạn ở
những diện như lịch sử phát triển và các tông phái Phật giáo hay nghệ thuật, kiến
trúc Phật giáo nói chung... Còn về vai trò của tôn giáo này trên các lĩnh vực văn
hóa, xã hội trong một giai đoạn lịch sử nhất định chưa được nghiên cứu nhiều. Đặc
biệt, ở thời kỳ đạo Phật Trung Quốc và chế độ phong kiến Trung Quốc thịnh đạt
nhất thì chưa được đề cập sâu, chưa giải quyết một cách hoàn chỉnh. Vì thế, chúng
tôi hy vọng rằng sẽ cố gắng hệ thống vấn đề này một cách cụ thể, chi tiết, rõ ràng
hơn, trên cơ sở đó đưa ra một số nhận định, ý kiến đánh giá thích hợp.
Không những thế, sự giao thoa, tương tác kéo dài hàng chục thế kỷ giữa hai
nền văn minh Trung Hoa và Việt Nam đã tạo nên mối quan hệ khăng khít giữa
Phật giáo Việt Nam với Phật giáo Trung Hoa trong nhiều lĩnh vực: triết học, văn


học, nghệ thuật… Do vậy, hiểu Phật giáo Trung Quốc không chỉ hiểu văn hóa
Trung Quốc mà quan trọng hơn, đây còn là điều cần thiết để góp phần nhận diện và

nắm bắt bản sắc văn hóa dân tộc mình. Những yếu tố tích cực của Phật giáo là một
phần tư tưởng văn hóa Việt, sẽ cùng với văn hóa dân tộc Việt Nam nhận định, chắt
lọc và cũng là “liều thuốc tốt” chống lại những cặn bã văn hóa ngoại nhập hoặc
văn hóa mê tín phát sinh từ bản địa để có nền văn hóa lành mạnh, đậm đà bản sắc.
Chúng tôi cũng nghĩ, khi đi sâu tìm hiểu về đề tài, rồi liên hệ, mở rộng, so
sánh, đối chiếu với các giai đoạn lịch sử trước - sau, các quốc gia lân cận… người
viết sẽ trang bị được cho bản thân một vốn hiểu biết nhất định về văn hóa, tôn giáo,
tín ngưỡng Trung Quốc nói riêng, thế giới nói chung, thấy được mối quan hệ giữa
các yếu tố này với nhau để phục vụ tốt hơn nữa cho công tác nghiên cứu khoa học.
Với những lý do trên, chúng tôi chọn vấn đề “Ảnh hưởng của Phật giáo
trong đời sống xã hội Trung Quốc thời Tùy - Đường” làm đề tài cho luận văn
tốt nghiệp.
2. Lịch sử nghiên cứu
Là một tôn giáo lớn, Phật giáo đã trở thành đề tài nghiên cứu thu hút sự quan
tâm của các nhà khoa học xã hội. Rất nhiều quốc gia có trung tâm nghiên cứu về
đạo Phật. Chẳng hạn ở Việt Nam, trong Giáo hội có Học viện Phật giáo Việt Nam
tại Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Huế, Cần Thơ, các tổ chức nghiên cứu,
truyền bá thuộc Ban Hoằng pháp,… các tạp chí Nghiên cứu Phật học, tạp chí
Khuông Việt, tạp chí Liễu Quán,… Ngoài ra còn nhiều đơn vị nghiên cứu công lập
có nghiên cứu về Phật giáo như: Ban Tôn giáo chính phủ, Viện Nghiên cứu Tôn
giáo thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Nghiên cứu Tôn giáo
tín ngưỡng thuộc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, các Trung tâm nghiên
cứu tôn giáo đương đại thuộc Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn ở cả Đại học
Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.


Số lượng sách chuyên khảo, bài tạp chí và tài liệu vềPhật giáo cũng không
ngừng tăng lên, không kém phần phong phú, đa dạng. Nhưng có một thực tế không
thể phủ nhận được là ở Việt Nam, các tác phẩm được phát hành còn nghiêng nhiều
về nghiên cứu giáo lý, quan điểm Phật học, lịch sử phát triển, giá trị đối với đời

sống tâm linh, với giáo dục nếp sống… hơn là đi vào các mảng văn hóa khác, nếu
có lại chủ yếu là của Việt Nam hay một số nước khu vực Đông Nam Á là chính.
Trong đó, xét riêng về Phật giáo Trung Quốc có một số cuốn tiêu biểu mà người
viết được biết là:
“Lịch sử Phật giáo Trung Quốc ” do hòa thượng Thích Thanh Kiểm viết
(Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, 2001), hay cuốn “Lược sử Phật giáo Trung Quốc” của
nhà sư Viên Trí (Nxb. Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2004) đều mang tính chuyên
môn cao, giới thiệu khá rõ ràng, cụ thể quá trình du nhập, dung hòa, phát triển của
đạo Phật ở Trung Hoa.
Cuốn sách mang tính tản mạn về giáo lý, vềảnh hưởng văn hóa của Phật giáo
nói chung trong mọi thời kỳ lịch sử như “Đàm đạo với Phật Đà” do Lý Giác Minh,
Lâm Thấm (Nxb. Văn học, Hà Nội, 1997) viết đã cung cấp một số tư liệu, cũng
như cách nhìn nhận, đánh giá khá thú vị về Phật pháp. Hay về mối quan hệ với
chính trị có “Các đế vương với Phật giáo” của Vương Chính Bình (Nxb. Văn hóa
thông tin, Hà Nội, 2002)... cung cấp tư liệu giúp ta lý giải phần nào nguồn gốc sức
sống mạnh mẽ của tôn giáo này trong sự gắn bó chặt chẽ tư tưởng và chính trị.
Có những cuốn sách chuyên sâu từng mảng, từng lĩnh vực trong văn hóa Phật
giáo như: về mỹ thuật Phật giáo có “Tượng Phật Trung Quốc” của Lý Lược Tam,
Huỳnh Ngọc Trảng (Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội, 1996); “Giải thích về tranh tượng
Phật giáo Trung Quốc” do Trương Đức Bảo, Từ Hữu Vũ, Nghiệp Lộ Hoa viết
(Nxb. Thuận Hóa, Huế, 2004) giới thiệu khái quát lý luận, quan điểm mỹ học tôn
giáo nói chung, đạo Phật nói riêng. Nguyễn Bá Hoàn có “Thư pháp và thiền” (Nxb.
Thuận Hoá, Huế, 2002) phân tích sâu sắc mối liên hệ giữa nghệ thuật viết chữ và


quan điểm, phong cách Thiền tông… Nhưng những tác phẩm trên không đề cập
đến một giai đoạn lịch sử cụ thể nào trong thời kỳ phong kiến Trung Quốc.
Tuy nhiên, như ở phần lý do chọn đề tài chúng tôi đã nêu, đó là trong vốn tư
liệu hạn hẹp mà người viết có được thì chưa có một cuốn sách nào viết riêng về
Phật giáo thời Tùy - Đường, chưa có tác phẩm nào đánh giá vai trò Phật giáo đối

với lịch sử văn hóa xã hội Trung Quốc, cũng như chưa xuất hiện tư liệu nào đánh
giá đầy đủ, toàn diện những vai trò, ảnh hưởng trên tất cả các mặt của tôn giáo này
trong thời kỳ phát triển hoàng kim nhất của phong kiến Trung Quốc.
Do đó, với cơ sở là những cuốn sách nói trên, chúng tôi đã tham khảo một số
tài liệu có liên quan đến tôn giáo và Trung Quốc để tổng hợp, hệ thống lại. Từ đó,
hy vọng đưa ra một số nhận định đúng đắn, phù hợp.
Có thể nói, ở Việt Nam, khi nghiên cứu, tìm hiểu về lịch sử thế giới, nhất là
lĩnh vực lịch sử thế giới cổ trung đại thì Phật giáo Trung Quốc nói chung, Phật
giáo thời Tùy - Đường nói riêng luôn là mảng đề tài mở, còn nhiều “khoảng trống”
rất hấp dẫn cho những ai muốn tìm hiểu về tôn giáo này.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích chính của luận văn này là làm rõ sựảnh hưởng của Phật giáo trong
đời sống xã hội Trung Quốc thời Tùy - Đường.
Để thực hiện mục đích này, luận văn sẽ tiến hành các nhiệm vụ sau đây :
- Khái quát về Phật giáo Trung Quốc thời Tùy - Đường.
- Bước đầu làm rõ ảnh hưởng của Phật giáo trong một số lĩnh vực của đời
sống xã hội Trung Quốc thời Tùy - Đường.
- Giới thiệu đôi nét vềảnh hưởng của Phật giáo Trung Quốc thời Tùy - Đường
đến Triều Tiên, Nhật Bản và Việt Nam.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Phật giáo ở Trung Quốc là một vấn đề rất rộng lớn. Trong phạm vi của luận
văn này, chúng tôi không thể trình bày đầy đủ chi tiết các giai đoạn phát triển cũng


như vai trò, ảnh hưởng của Phật giáo trên mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa,
xã hội. Do đó, chúng tôi đã giới hạn việc tìm hiểu một khía cạnh cụ thể trong một
giai đoạn lịch sử nhất định, khoảng bốn thế kỷ từ năm 581 đến năm 907 - thời kỳ
phát triển thịnh đạt nhất trong lịch sử Phật giáo Trung Hoa, trong đó chủ yếu tập
trung vào thời thịnh Đường.
Tìm hiểu vai trò, ảnh hưởng của Đạo Phật, chúng tôi chỉ tập trung vào mặt cơ

bản, thể hiện được rõ nhất vị trí, tác động của nó là: chính trị, tư tưởng, văn học,
kiến trúc, hội họa, phong tục tập quán.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để hoàn thành luận văn này, chúng tôi đã sử dụng tổng hợp nhiều phương
pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó có hai phương pháp chính: phương pháp lịch
sử - đó là phương pháp nghiên cứu sự kiện lịch sử trong bối cảnh cụ thể của nó và
phương pháp lôgic - là phương pháp nghiên cứu dựa trên hệ thống sự kiện, tài liệu
lịch sử cụ thể. Từ đó, chúng tôi tiến hành phân tích, so sánh, rút ra nhận định, đánh
giá về các vấn đề cần nghiên cứu.
6. Đóng góp của đề tài
Trên cơ sở những tài liệu tham khảo về đất nước, con người Trung Quốc, Phật
giáo Trung Quốc và một số tác phẩm nghiên cứu lý luận về tôn giáo, người viết đã
cố gắng hệ thống hóa kiến thức để đưa ra được những hiểu biết vềsựphát triển của
Phật giáo thời Tùy - Đường. Từ đó, đánh giá vai trò Phật giáo thời này đối với đời
sống xã hội Trung Quốc thời kỳ này. Đồng thời, có kết hợp tìm hiểu và liên hệ để
nêu lên một số nhận xét, đánh giá nhất định về vị trí của tôn giáo này ở các mặt
chính trị, văn hóa, tư tưởng thời Tùy - Đường cũng như sự lan tỏa,ảnh hưởng của
nó đối với những nước xung quanh. Do vậy, có thể nói, thông qua đề tài, một bức
tranh cụ thể sinh động về vài trò, ảnh hưởng của Phật giáo thời Tùy – Đường đối
với đời sống xã hội Trung Quốc đã được hiện ra, giúp người đọc có cái nhìn rõ nét
về xã hội Trung Quốc trong thời kỳ này.


7. Bố cục luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm có 3
chương:
Chương 1: Sự phát triển của Phật giáo Trung Quốc thời Tùy - Đường.
Chương 2: Ảnh hưởng của Phật giáo trên một số khía cạnh xã hội Trung Quốc
thời Tùy - Đường.
Chương 3: Ảnh hưởng của Phật giáo Trung Quốc thời Tùy - Đường đối với

Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam.


TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tài liệu tiếng Việt:
1. Vương Chính Bình (2002), Các đế vương với Phật giáo, Nxb. Văn hóa
thông tin, Hà Nội.
2. Giản Chi, Nguyễn Hiến Lê (1992), Đại cương triết học Trung Quốc, Q1,
Q2, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, TP Hồ Chí Minh.
3. Minh Chi (1994), Tôn giáo học và tôn giáo vùng Đông Á, Trường đại học
Tổng hợp, TP. Hồ Chí Minh xuất bản.
4. Minh Chi (1995), Các vấn đề Phật học, Viện nghiên cứu Phật học Việt
Nam XB, Hà Nội.
5. Ngô Vinh Chính, Vương Miện Quý (1994), Đại cương lịch sử văn hóa
TrungQuốc, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội.
6. Lý Duy Côn, Trung Quốc nhất tuyệt, Tập1 (1997), Tập 2 (2004), Nxb. Văn
hóa thông tin, Hà Nội.
7. Lưu Trường Cửu (2009), Nền văn hóa Phật giáo Trung Quốc, Nxb. Đồng
Nai.
9. Đường Đắc Dương (chủ biên) (2003), Cội nguồn văn hóa Trung Hoa, Tập
2, Nxb. Hội nhà văn, Hà Nội.
10. Lê Giảng (2000), Các triều đại Trung Hoa, Nxb. Thanh niên, Hà Nội.
11. Nguyễn Thị Bích Hải (1995), Thi pháp thơ Đường, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
12. Đường Khánh Hoa (2004) Kho tàng minh triết Trung Quốc, Nxb. Mỹ
thuật, Hà Nội.
13. Nguyễn Bá Hoàn (2002), Thư pháp và thiền, Nxb. Thuận Hoá, Huế.
14. Chương Bồi Hoàn, Lạc Ngọc Minh (2000) Văn học sử Trung Quốc, Tập
1, 2, Nxb. Phụ nữ, Hà Nội.

15. Cát Kiếm Hùng (2005), Bước thịnh suy của các triều đại phong kiến
Trung Quốc, T2: Nhà Đường, Lưỡng Tống, nhà Nguyên, Nxb. Văn hoá thông tin,
Hà Nội.
16. Joseph M.Kitagawa (Hoàng Thị Thơ dịch) (2002), Nghiên cứu tôn giáo
Nhật Bản, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
17. Thích Thanh Kiểm (2001), Lịch sử Phật giáo Trung Quốc, Nxb. Tôn giáo,
Hà Nội.
18. Phan Khoang (2007), Trung Quốc sử lược, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà
Nội.
19. Andrew Skilton (Thiện Minh dịch) (2004), Đại cương lịch sử Phật giáo
thế giới, Nxb. Tổng hợp TP.HCM.
20. Phùng Hữu Lan (Lê Minh Anh dịch) (2007), Lịch sử triết học Trung
Quốc, 2 tập, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
21. Nguyễn Hiến Lê (1996), Lịch sử Trung Quốc, T1, Nxb. Văn hóa thông
tin, Hà Nội.
22. Hoàng Công Luân, Lưu Yên (2003), Hội hoạ Trung Hoa, Nhật Bản, Nxb.
Mỹ thuật, Hà Nội.
23. Dương Lực (2002), Kinh điển văn hoá 5000 năm Trung Hoa, tập 4, Nxb.
Văn hoá thông tin, Hà Nội.
24. Phương Lựu: Tinh hoa lý luận văn học cổ điển Trung Quốc, Nxb. Giáo
dục, Hà Nội, 1989.
25. Doãn Hiệp Lý (chủ biên) (2001), Từ điển văn hoá cổ truyền Trung Hoa,
Nxb. Văn hoá thông tin, Hà Nội.
26. Đặng Thai Mai (1994), Xã hội sử Trung Quốc, Nxb. Khoa học xã hội, Hà
Nội.


27. Thích Tâm Mãn (2011), Vị trí nghệ thuật kiến trúc Phật giáo trong nền kiến
trúc cổ đại dân tộc Trung Hoa, Tạp chí Đạo Phật ngày nay, số 06, t41-43.
28. Lâm Thế Mẫn (2001), Những điểm đặc sắc của Phật giáo, Nxb. Tôn giáo,

Hà Nội.
29. Tiêu Mặc (2002), Kiến trúc Trung Quốc, Nxb. Thế giới, Hà Nội.
30. Lý Giác Minh, Lâm Thấm (1997), Đàm đạo với Phật Đà, Nxb. Văn học,
Hà Nội.
31. Triều Tâm Ảnh, Minh Đức (2008), Sử Phật giáo thế giới - Ấn Độ - Trung
Quốc, T1, Nxb. Thuận Hoá, Huế.
32. Đổng Tập Minh (1999), Sơ lược lịch sử Trung Quốc, Nxb. Ngoại văn Bắc
Kinh.
33. Pháp sư Thánh Nghiêm (1995), Lịch sử Phật giáo thế giới, T1, Nxb. Hà
Nội, Hà Nội.
34. Nguyễn Tôn Nhan (2002), Bách khoa toàn thư văn hoá cổ điển Trung
Quốc, Nxb. Văn hoá thông tin, Hà Nội.
35. Vũ Dương Ninh (chủ biên) (2001), Lịch sử văn minh thế giới, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
36. Lương Ninh (chủ biên) (1998), Lịch sử văn hoá thế giới cổ– trung đại,
Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
37. Paul Poupard (2001), Các tôn giáo, Nxb. Thế giới, Hà Nội.
38. Nguyễn Gia Phu, Nguyễn Huy Quý (2001), Lịch sử Trung Quốc, Nxb.
Giáo dục, Hà Nội.
39. Lê Văn Quán (1997), Đại cương lịch sử tư tưởng Trung Quốc, Nxb. Giáo
dục, Hà Nội.
40. Robert E.Fisher (2002), Mỹ thuật và kiến trúc Phật giáo, Nxb. Mỹ thuật,
Hà Nội.


41. Đặng Đức Siêu (2004), Văn hoá cổ truyền phương Đông (Trung Quốc),
Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
42. Trịnh Ân Ba, Trịnh Thu Lôi (2002), Văn học Trung Quốc, Nxb. Thế giới,
Hà Nội.
43. Lý Lược Tam, Huỳnh Ngọc Trảng (1996), Tượng Phật Trung Quốc, Nxb

Mỹ thuật, Hà Nội.
44. Thích Nguyên Tạng (2006), Phật giáo khắp thế giới, Nxb. Phương Đông,
Hà Nội.
45. Đặng Thúc Tình, Hoàng Lan (2001), Mỹ thuật Trung Quốc, Nxb. Thế
giới, Hà Nội.
46. Vũ Tình (1998), Đạo đức học phương Đông cổ đại, Nxb. Chính trị quốc
gia, Hà Nội.
47. Thích Mật Thế (1960), Việt Nam Phật giáo sử lược, Minh Đức XB, Sài
Gòn.
48. Ngọc Thuận (2007), Lịch sử văn hóa Trung Quốc, 2 tập, Nxb. Văn hóa
thông tin, Hà Nội.
49. Nguyễn Đăng Thục (199), Lịch sử triết học phương Đông - Tập 1, 2, 3 –
Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.
50. Lương Duy Thứ (chủ biên) (1997), Đại cương văn hoá phương Đông,
Nxb. Giáo dục.
51. Trần Mạnh Thường (2000), Những di sản nổi tiếng thế giới, Nxb. Văn hoá
thông tin, Hà Nội.
52. Trương Đức Bảo, Từ Hữu Vũ, Nghiệp Lộ Hoa (2004), Giải thích về tranh
tượngPhật giáo Trung Quốc, Nxb. Thuận Hoá, Huế.
53. Viên Trí (2004), Lược sử Phật giáo Trung Quốc, Nxb. Tổng hợp TP. Hồ
Chí Minh.


54. Thích Minh Tuệ (1993), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, thành hội Phật giáo
TP. Hồ Chí Minh xuất bản.
55. Kim Cương Tử, Từ điển Phật học Hán Việt, Tập 1 (1992), Tập 2 (1996)
Phân viện nghiên cứu Phật học xuất bản, Hà Nội.
56. Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên) (1996), Về tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam
hiện nay, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
57. Trương Tự Văn (2001), Vương triều và hoàng đế Trung Quốc, Nxb. Văn

hoá thông tin.
58. Hoàng Tâm Xuyên (chủ biên) (1998), Mười tôn giáo lớn trên thế giới,
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
59. Will Durant (Nguyễn Hiến Lê dịch) (2004), Lịch sử văn minh Trung Hoa,
Nxb. Văn hoá thông tin, Hà Nội.
60. Nhiều tác giả (1994), Những vấn đề tôn giáo hiện nay, Viện nghiên cứu
tôn giáo, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.

Tài liệu tiếng Trung:
61. 砺波护 (2004), 隋唐佛教文化, 上海古籍出版社, 上海.
62. 方立天 (2006),隋唐佛教, 中国人民大学出版社, 北京.
63. 汤用彤 (2010),隋唐佛教史稿, 北京大学出版社,北京.