Ảnh hưởng của tư tưởng chu dịch đối với một số lĩnh vực y học cổ truyền

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------------------------------

ĐẶNG QUANG VIỆT

ẢNH HƢỞNG CỦA TƢ TƢỞNG CHU DỊCH
ĐỐI VỚI MỘT SỐ LĨNH VỰC Y HỌC CỔ
TRUYỀN
LUẬN VĂN THẠC SỸ
Chuyên ngành: Triết học

HÀ NỘI – 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------------------

ĐẶNG QUANG VIỆT

ẢNH HƢỞNG CỦA TƢ TƢỞNG CHU DỊCH ĐỐI VỚI MỘT SỐ
LĨNH VỰC Y HỌC CỔ TRUYỀN

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 60220301

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHẠM QUỲNH

HÀ NỘI – 2015

LỜI CAM ĐOAN

Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tác giả dƣới
sự hƣớng dẫn khoa học của TS. Phạm Quỳnh. Các số liệu, tài liệu tham khảo
trong luận văn đều trung thực và có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.
Hà nội, ngày 13 tháng 07 năm 2015
Tác giả luận văn

Đặng Quang Việt


LỜI CẢM ƠN!
Luận văn tốt nghiệp cao học đƣợc hoàn thành tại Đại học Quốc gia, Đại
học Khoa học xã hội và Nhân văn. Có đƣợc bản luận văn tốt nghiệp này, tác giả
xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới Đại học Quốc gia, Trƣờng Đại
học Khoa học xã hội và Nhân văn, phòng Đào tạo sau Đại học, đặc biệt là TS.
Phạm Quỳnh đã trực tiếp hƣớng dẫn, dìu dắt, giúp đỡ tác giả với những chỉ dẫn
khoa học quý giá trong suốt quá trình triển khai, nghiên cứu và hoàn thành đề tài:
“Ảnh hưởng của tư tưởng Chu dịch đối với một số lĩnh vực Y học cổ truyền
Việt Nam”. Xin chân thành cảm ơn các thầy,các cô giáo, các nhà khoa học đã
trực tiếp, giảng dạy truyền đạt những kiến thức khoa học chuyên ngành Triết học
quý báu cho bản thân tác giả trong nhƣng năm tháng qua. Xin gửi tới các thầy,
các cô giáo trong trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn nói chung và
khoa Triết nói riêng lời cảm tạ sâu sắc. Trong thời gian vừa rồi, đã tạo mọi điều
kiện thuận lợi, giúp tác giả thu thập số liệu tham khảo cũng nhƣ những tài liệu
nghiên cứu cần thiết liên quan tới đề tài cao học. Bên cạnh đó tác giả cũng muốn
gửi lời cảm ơn tới các bạn học viên cùng lớp đã có những đóng góp quý báu và
luôn giúp đỡ cùng tác giả hoàn thành khóa luận này. Cũng nhân đây tác giả

muốn gửi lời cảm tạ đặc biệt tới gia đình đã luôn quan tâm, động viên và đồng
hành trong mỗi bƣớc đi của tác giả để đến đƣợc thành quả ngày hôm nay.
Một lần nữa, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến các đơn vị và
cá nhân đã hết lòng quan tâm tới sự nghiệp đào tạo Tăng tài cho đất nƣớc. Tác
giả rất mong nhận đƣợc sự đóng góp, phê bình của quý thầy cô, các nhà khoa
học, độc giả và các bạn đồng nghiệp.
Xin chân thành cảm ơn


BẢNG NHỮNG DANH TỪ VIẾT TẮT
TT

DANH TỪ

VIẾT TẮT

1

ÂM DƢƠNG

AD

2

TRIẾT HỌC

TH

3

Y HỌC

YH

4

Y HỌC CỔ TRUYỀN

YHCT


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU………………………………………………...........................…………………..…1
NỘI DUNG………………………………………………….……..…................................…..7
Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ CHU DỊCH VÀ Y HỌC CỔ TRUYỀN

1.1. Khái quát về Chu Dịch………………………..……….…........................................…7
1.1.1. Nguồn gốc và tính chất của Chu Dịch………………...................……………...…..…...7
1.1.2. Kết cấu của Chu Dịch…………………………………...............…………...………..…8

1.2. Một số tƣ tƣởng cơ bản trong Chu Dịch liên quan đến y học Cổ truyền
1.2.1. Tƣ tƣởng thiên nhân hợp nhất…………………………….............................................14
1.2.2. Tƣ tƣởng biện chứng…………………………………………...................................….21

1.3. Y học cổ truyền: lƣợc sử và kết cấu…………………….......................................…29
1.3.1. Lƣợc sử sự phát triển của y học Cổ truyền ………..……..............................................29
1.3.2. Kết cấu hệ thống y học Cổ truyền ………..……..................…….…….…………..….40
Tiểu kết chƣơng 1…………………………………………………………………….…….…43

Chƣơng 2. ẢNH HƢỞNG CỦA CHU DỊCH ĐẾN VIỆC HÌNH THÀNH CƠ SỞ LÝ

LUẬN Y HỌC CỔ TRUYỀN
2.1. Khí luận trong Chu Dịch và lý luận “tạng phủ tinh khí ”……..........................45
2.2. Ảnh hƣởng của Chu Dịch đến việc hình thành cơ sở lý luận y học Cổ truyền
2.2.1. Ảnh hƣởng của Chu Dịch đến tác phẩm Hoàng đế nội kin…...…...……….………......53
2.2.2. Ảnh hƣởng của Chu Dịch đến tác phẩm Thương hàn luận......................................…...75
2.3. Ảnh hƣởng của Dịch lý đến lý luận châm cứu học và dƣợc học y học Cổ truyền
.……...…………………………………………………………………………….….83
2.3.1. Dịch lý với châm cứu học……...……………......…….…..……..………………....…..83
2.3.2. Dịch lý trong dụng phƣơng trị pháp................................................................................92
Tiểu kết chƣơng 2……………………………………………………………………....……..96
KẾT LUẬN……………………………...……..…………..................................…………….…….…97
TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................................................................................98

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài


Chu Dịch là một tác phẩm đƣợc xếp vào hàng kinh điển của Nho gia, đứng đầu
trong: Ngũ Kinh (Kinh Dịch, Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Xuân Thu). Tƣ tƣởng
Triết học(TH) trong Chu Dịch đƣợc coi là cơ sở lý luận cho nhiều môn khoa học cổ đại
Trung Quốc, từ quân sự, chính trị, văn hóa, sử học, toán học, triết học… y học cổ
truyền(YHCT) cũng không ngoại lệ, lấy triết học trong Chu Dịch làm nền tảng xây dựng
lý luận và chỉ đạo thực tiễn lâm sàng.
Chính vì vậy, các y gia từ cổ chí kim, chẳng hạn nhƣ Tôn Tƣ Mạo đều cho rằng:
“不知易，便不足以言知醫. - Bất tri Dịch, tiện bất túc dĩ ngôn tri y. - Không biết Dịch lí
thì không nói về nghề y”.
Trong y môn bổng hát viết: “是以易之書一言一字皆藏醫學指南. - Thị dĩ Dịch chi
thƣ, nhất ngôn nhất tự giai tàng y học(YH) chỉ nam. - Trong sách Dịch, mỗi lời mỗi chữ
đều là kim chỉ nam cho y học”[23, tr.14]… Tại sao lại có thể nói nhƣ vậy? Học giả Trung
Quốc nổi tiếng là Dƣơng Lực cho rằng, sở dĩ giữa YHCT và Chu Dịch có sự tƣơng thông

với nhau, thể hiện ở ba điểm: Một là sự tƣơng thông trên quan niệm vận động; Hai là sự
tƣơng thông trong quan niệm chỉnh thể; Ba là sự tƣơng thông trên quan niệm cân
bằng[23, tr.57].
YHCT phƣơng Đông, còn đƣợc gọi là Đông y, có nguồn gốc từ Trung Quốc. Đông
y là tên gọi để phân biệt với Tây y, ngành y học phƣơng Tây có nguồn gốc từ các nƣớc
phƣơng Tây. YHCT đƣợc truyền bá rộng rãi ra đến những nƣớc chịu ảnh hƣởng của văn
hóa Hán, trong đó có Việt Nam. Và việc phân biệt YHCT của Trung Quốc và YHCT của
Việt Nam không có mấy ý nghĩa, bởi nó có sự liên thông rất sâu sắc. Nếu có sự khác biệt,
thì chỉ có ở vấn đề sử dụng dƣợc liệu để trị bệnh. Nguồn dƣợc liệu Việt Nam trồng, hoặc
các cây thuốc có nguồn gốc từ Việt Nam, do Việt Nam chế biến đƣợc gọi là thuốc Nam,
còn nguồn dƣợc liệu nhập khẩu, hoặc mua nguyên liệu về chế biến từ Trung Quốc, hoặc
cây thuốc có nguồn gốc từ Trung Quốc đƣợc gọi là thuốc Bắc. Trong luận văn này, chúng
tôi thống nhất sử dụng thuật ngữ YHCT thay cho các thuật ngữ nhƣ Đông y, Trung y...


Thế kỷ XIX - XX, nhiều nƣớc phƣơng Tây trong giao thƣơng, chiến tranh với
Trung Quốc, thấy đƣợc lợi ích thực sự của YHCT đã học hỏi và truyền bá.
YHCT của Trung Quốc đƣợc hình thành trong một thời gian khá dài. Sự phát triển
của YHCT Trung Quốc gắn bó mật thiết với sự phát triển của TH Trung Quốc. Đây là
một đặc điểm rất đặc biệt của YHCT Trung Quốc. Đồng thời, TH cổ, cận đại Trung Quốc
tìm thấy một nơi ứng dụng những lý thuyết của mình rộng rãi nhất cũng là YH. Bởi trong
suốt quá trình định hình, phát triển của mình, YHCT Trung Quốc đã tiếp thu rất nhiều tƣ
tƣởng TH của Đạo gia, Phật giáo, Nho giáo, Thiên Chúa giáo…
Cũng hoàn toàn có thể nói rằng, YHCT là Y Triết, bởi tƣ tƣởng TH đƣợc coi nhƣ là
một sợi chỉ đỏ xuyên suốt, trong hệ thống lý luận, cũng nhƣ trong thực tiễn lâm sàng của
nó. Chúng ta có thể dễ dàng tìm thấy nhiều Triết lý dƣỡng sinh ở trong hệ thống lý luận
cũng nhƣ các nguyên tắc biện chứng, luận trị của YHCT.
Quá trình nghiên cứu, học tập TH, YHCT, chúng tôi nhận thấy, Chu Dịch và YHCT
có nhiều điểm tương đồng. Tìm hiểu nhiều tài liệu, chúng tôi nhận thấy, chính Chu Dịch
đã cung cấp cho YHCT nhiều căn cứ TH, nói cách khác, nhiều luận điểm trong hệ thống

lý luận cũng nhƣ nguyên tắc điều trị của YHCT có nguồn gốc từ TH trong Chu Dịch. Vì
vậy, việc hệ thống hóa, làm rõ ảnh hƣởng của Chu Dịch đến YHCT là một nhu cầu cấp
thiết. Từ những vấn đề cấp thiết đó chúng tôi tự đề xuất đề tài:“Ảnh hưởng của tư tưởng
Chu Dịch đối với một số lĩnh vực y học cổ truyền”, làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
2. Tình hình nghiên cứu của đề tài
Việc nghiên cứu Chu Dịch trong lịch sử đã đạt đƣợc rất nhiều thành tựu với các nhà
dịch học tiêu biểu ở cả phƣơng Đông và phƣơng Tây.
Tác giả chƣa có điều kiện tham khảo hết các công trình nghiên cứu về quan hệ giữa
Chu Dịch và YH trong tiến trình lịch sử văn minh Trung Quốc, chỉ có thể liệt kê ra đây
một số công trình nghiên cứu tiêu biểu, về mối quan hệ y - Dịch:
1)李浚川 (主編): 醫易會通精義, 古籍 出版社,1989 Lý Tuấn Xuyên (chủ biên,
1989): y - Dịch hội thông tinh nghĩa, Cổ tịch xuất bản xã; 2) 漆潔 (主編, 1992):


實用醫易小辭典, 中國醫葯技秫出版社 Tất Khiết (chủ biên, 1992): Thực dụng y dược
kỹ thuật xuất bản xã, Trung Quốc y dƣợc kỹ thuật xuất bản xã; 3) 楊力 (1997):
周易與中醫學, 北京科學技秫出版社 Dƣơng Lực (1997): Chu Dịch và Trung y học,
Bắc Kinh khoa học kỹ thuật xuất bản xã (bản dịch tiếng Việt năm 2006 của Lê Quý Ngƣu
và Trần Tú Vân, Nxb Thuận Hoá, xuất bản tại Huế năm 2006…
Ở Việt Nam, các học giả đã nghiên cứu mối quan hệ giữa Chu Dịch và YHCT, hoặc
vận dụng Dịch lý vào giải quyết một số vấn đề thực tiễn lâm sàng hoặc xây dựng lý
thuyết. Có thể nêu ra ở đây một số công trình tiêu biểu nhƣ sau: 1) Dƣơng Thiện Đàm, Lý
luận YHCT dưới ánh sáng khoa học (1985); 2) Huỳnh Minh Đức, Dịch lý y lý (1988); 3)
Trần Thúy, Bài giảng Kinh Dịch (1989) (tài liệu giảng dạy sau đại học); 4) Phan Văn Sĩ,
(1991) y Dịch lục khí. Bộ Y tế - Chƣơng trình Quốc gia YHCT - GS Trần Thuý và cộng
sự, Y dịch, Nxb Y học, 2000…
Tuy số lƣợng các công trình nghiên cứu chuyên sâu về mối quan hệ giữa Dịch lý và
y lý chƣa nhiều, nhƣng không phải vì thế mà không có thành tựu đáng kể. Chẳng hạn,
công trình nghiên cứu ứng dụng của tác giả Phan Văn Sĩ có thành công nhất định, khác
biệt với công trình của các học giả Trung Quốc.

Nói một cách tổng quát tƣ tƣởng trong Chu Dịch có ảnh hƣởng đến YHCT đã đƣợc
nhiều tác giả tìm hiểu ở nhiều góc độ khác nhau và đạt đƣợc những thành tựu nhất định.
Đây chính là những tiền đề, tƣ liệu quan trọng để chúng tôi có điều kiện thuận lợi trong
việc đi vào nghiên cứu ảnh hƣởng của tƣ tƣởng TH trong Chu Dịch đến YHCT một cách
đầy đủ và sâu sắc hơn.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
- Mục đích
Luận văn hƣớng đến làm rõ ảnh hƣởng của một số tƣ tƣởng triết học trong Chu
Dịch nhƣ: Tƣ tƣởng thiên nhân hợp nhất, tƣ tƣởng biện chứng trong Chu Dịch trong một


số lĩnh vực của YHCT, tập trung vào những lĩnh vực cơ bản: hệ thống lý luận cơ bản,
thực tiễn lâm sàng trong điều trị.
- Nhiệm vụ
Để thực hiện các mục đích đã nêu trên, luận văn đặt ra các nhiệm vụ cụ thể cần phải
giải quyết nhƣ sau:
Thứ nhất: Trình bày, phân tích một số nội dung quan trọng trong Chu Dịch có ảnh
hƣởng đến sự hình thành và phát triển của YHCT, bao gồm tƣ tƣởng thiên nhân hợp nhất,
tƣ tƣởng biện chứng.
Thứ hai: Trình bày làm rõ sự ảnh hƣởng của Chu Dịch tới cơ sở lý luận, phƣơng
pháp điều trị, thực tiễn lâm sàng trị liệu trong YHCT.
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp luận
- Cơ sở lý luận
Luận văn dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, đƣờng
lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về việc nghiên cứu lý luận, tƣ tƣởng; xem đó là cơ sở lý
luận để nhìn nhận và phân tích một số tƣ tƣởng triết học đƣợc thể hiện trong Chu
Dịch.…Đồng thời, luận văn còn kế thừa những thành tựu, kết quả của các công


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

TIẾNG VIỆT
1. Trịnh Vạn Canh, Hồ Hoàng Biên dịch (2002), Dịch học nguyên lưu, Nxb Văn Hoá
Thông tin, Hà Nội.
2. Trƣơng Trọng Cảnh, Trƣơng Chứng dịch (1996), Thương hàn luận, Nxb Đồng
Nai, Tp. Đồng Nai..
3. Nguyễn Duy Cần (1992), Chu Dịch huyền giải, Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh.
4. Nguyễn Duy Cần (1994), Dịch học tinh hoa, Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh.
5. Nguyễn Duy Cần (2014), Chu Dịch tường giải, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh.
6. Phan Bội Châu (1996), Chu Dịch, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
7. Chu Bá Côn, Nguyễn Viết Dần Dịch (2003), Dịch học toàn tập, Nxb Văn hóa
Thông tin, Hà Nội.
8. Giản Chi - Nguyễn Hiền Lê (2004), Đại cương Triết học Trung Quốc, Nxb Thanh
Niên, Hà Nội.
9. Dƣơng Ngọc Dũng - Lê Anh Minh (2006), Kinh Dịch và Cấu hình tư tưởng Trung
Quốc, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
10. Hoàng Đế (2011), Hoàng đế Nội kinh, Nxb Thời đại, Hà Nội. Minh Tâm dịch.
11. Nguyễn Quốc Đoàn (1998), Chu Dịch tường giải, Nxb Văn hóa Thông tin,
Hà Nội.
12. Vƣơng Ngọc Đức - Diêu Vĩ Quân - Trịnh Vĩnh Tƣờng, Nguyễn Văn Đức dịch
(2005), Bí ẩn của Bát quái, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.
13. Hoàng Thọ Kỳ - Trƣơng Thiện Văn, Vƣơng Mộng Bƣu, Nguyễn Trung Thuần
dịch (2007), Chu Dịch Dịch chú, Nxb Hà Nội.
14. Nguyễn Trung Hòa (2012), Đông y toàn tập, Nxb Thuận Hoá, Huế.
15. Nguyễn Trung Hòa (1987), Lý luận cơ bản y học cổ truyền, Nxb.TP.
Hồ Chí Minh.
16. Trí Húc, Huỳnh Ngọc Chiến dịch (2012), Chu dịch Thiền giải, Nxb Hồng Đức, Hà
Nội.


17. Nguyễn Văn Hƣởng (2012), Toa thuốc Đông y cổ truyền Việt Nam, Nxb TP. Hồ

Chí Minh.
18. Trần Đình Hƣợu (2007), Các bài giảng về tư tưởng phương Đông, Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội.
19. Trần Văn Kỳ (2011), Từ điển y học cổ truyền, Nxb y học, Hà Nội.
20. Lƣu Cƣơng Kỷ - Phạm Minh Hòa, Hoàng Văn Lâu dịch (2002), Chu dịch và Mỹ
học. Nxb Văn hóa Thông tin.
21. Lƣu Tùng Lâm - Đặng Thủ Nghiêu, Nguyễn Đức Sâm dịch (2007), Dịch học với
dưỡng sinh, Nxb Hà Nội.
22. Nguyễn Hiến Lê (2007), Chu Dịch đạo của người quân tử, Nxb Văn hóa Thông
tin, Hà Nội.
23. Dƣơng Lực, Lê Qúy Ngƣu, Lƣơng Tú Vân dịch (2011), Chu Dịch và Đông y học,
Nxb Thuận Hoá, Huế.
24. Nguyễn Hữu Lƣơng (1992), Kinh Dịch với vũ trụ quan Đông phương, Nxb Tp Hồ
Chí Minh.
25. Lê Anh Minh (2006), Chu Dịch đại truyện, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
26. Lê Văn Quán (1998), Sách học Kinh Dịch. Nxb Giáo dục, Hà Nội.
27. Lê Văn Quán (2003), Tinh hoa văn hóa Phương Đông Chu Dịch - Nhân sinh và
ứng xử, Nxb Hà Nội, Hà Nội.
28. Nguyễn Thiện Quyến - Nguyễn Mộng Hƣng (1990), Từ điển Đông y học cổ
truyền, Nxb Khoa học kỹ thuật, Hà Nội.
29. Ngô Tất Tố (2003), Kinh Dịch, Nxb Văn học, Hà Nội.
30. Nguyễn Tử Siêu (2009), Hoàng đế Nội kinh tố vấn, Nxb Lao Động.
31. Mộng Bình Sơn (1996), Ảnh hưởng Kinh Dịch trong văn hóa và đời sống, Nxb
Văn hóa, Hà Nội.
32. Nguyễn Văn Thang (1995), Lịch và lịch thời sinh y học vạn năm, Nxb Văn hóa
Thông tin, Hà Nội.
33. Hồ Thích (2004), Lịch sử logic học tiên Tần, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
34. Trần Thuý (chủ biên) (2006), Nội kinh, Nxb y học, Hà Nội.

TIẾNG TRUNG QUỐC
35. 田辉（2014 年）黄帝内经，中国画报出版社.
36. 李浚川 (主編): 醫易會通精義，古籍 出版社，1989
37. 漆潔 (主編, 1992): 實用醫易小辭典，中國醫葯技秫出版社
38. 田合祿 (總主編, 2001): 醫易運氣學解秘 - 醫易寶典，山西科學 技秫出版社
39. 田合祿 (總主編, 2007): 生命与八卦，山 西出版社集團
40. 張其成 (2007): 易學與中醫，廣西科學 技秫出版社,修整版.
41. 贺娟: 从《周易》 到《内经》的阴阳观念流变, 第31卷第12期 2008年 12月,
北京中 医药大学学报