Giáo trình cây lúa các giống lúa kỹ thuật canh tác lúa

TR

NG

I H C C N TH

VI N NGHIÊN C U PHÁT TRI N

NG B NG SÔNG C U LONG

GIÁO TRÌNH

CÂY LÚA

Nguy n Ng c
2008

, PhD.


M CL C

L im đ u
Ch

ng 1

Ch

ng 2

Ch

ng 3

Ch

ng 4

V TRÍ KINH T - TÌNH HÌNH S N XU T VÀ TRI N
V NG C A NGÀNH TR NG LÚA
1.1 Giá tr kinh t c a lúa g o
1.1.1 Giá tr dinh d ng
1.1.2 Giá tr s d ng
1.1.3 Giá tr th ng m i
1.2 Tình hình s n xu t lúa g o trên th gi i
1.3 Tình hình s n xu t lúa g o n c ta và BSCL
1.4 Nh ng ti n b g n đây và tri n v ng c a ngành tr ng lúa
NGU N G C VÀ PHÂN LO I LÚA
2.1 Ngu n g c
2.1.1 N i xu t phát lúa tr ng
2.1.2 T tiên lúa tr ng
2.1.3 L ch s ngành tr ng lúa
2.2 Phân lo i lúa
2.2.1 Theo đ c tính th c v t h c
2.2.2 Theo sinh thái đ a lý
2.2.3 Theo đ c tính sinh lý: Tính quang c m
2.2.4 Theo đi u ki n môi tr ng canh tác
2.2.5 Theo đ c tính sinh hóa h t g o
2.2.6 Theo đ c tính hình thái
C I M SINH THÁI CÂY LÚA

3.1 i u ki n khí h u - th y v n
3.1.1 Nhi t đ
3.1.2 Ánh sáng
3.1.3 L ng m a
3.1.4 Gió
3.1.5 Th y v n
3.2 i u ki n đ t đai
3.2.1 Yêu c u đ t đai
3.2.2 t tr ng lúa đ ng b ng sông C u Long
3.3 Th i v - Vùng tr ng lúa đ ng b ng sông C u Long
3.3.1 Canh tác lúa c truy n
3.3.2 Các h th ng canh tác trên đ t lúa hi n nay
C I M SINH LÝ CÂY LÚA
4.1 Tính miên tr ng c a h t lúa
4.1.1 Nguyên nhân
4.1.2 nh h ng đ n s n xu t
4.1.3 Ph ng pháp phá miên tr ng
4.2 Quang h p và hô h p
4.2.1 Quang h p

Trang

1
3
3
4
5
6
11
15

18
18
18
19
21
22
22
23
24
26
27
27
29
29
29
31
35
36
37
39
39
39
42
42
46
51
51
51
51
51

52
52


Ch

ng 5

Ch

ng 6

Ch

ng 7

4.2.2 Hô h p
4.3 Dinh d ng khoáng c a cây lúa
4.3.1 t ng p n c và dinh d ng khoáng c a cây lúa
4.3.2 Ch t đ m
4.3.3 Ch t lân
4.3.4 Ch t kali
4.3.5 Ch t silic
4.3.6 Ch t s t
HÌNH TH H C VÀ S SINH TR
NG C A CÂY LÚA
5.1 Các giai đo n sinh tr ng c a cây lúa
5.1.1 Giai đo n t ng tr ng
5.1.2 Giai đo n sinh s n
5.1.3 Giai đo n chín

5.2 H t lúa và s n y m m
5.2.1 H t lúa
5.2.2 S n y m m
5.3 M m lúa và m non
5.4 R lúa
5.4.1 R m m
5.4.2 R ph
5.5 Thân lúa
5.6 Lá lúa
5.6.1 Phi n lá
5.6.2 B lá
5.6.3 C lá
5.7 Bông lúa ( phát hoa )
5.7.1 Hình thái và c u t o
5.7.2 Quá trình phát tri n c a đòng lúa và s tr bông
5.8 Hoa lúa
5.8.1 Hình thái và c u t o
5.8.2 S ph i màu, th ph n và th tinh
K THU T CANH TÁC LÚA
6.1 C s k thu t t ng n ng su t lúa
6.1.1 Các thành ph n n ng su t lúa
6.1.2 Các bi n pháp k thu t t ng n ng su t lúa
6.1.3 Nh ng tr ng i chính làm gi m n ng su t lúa
6.1.4 K thu t t i đa hóa n ng su t lúa
6.2 K thu t canh tác lúa
6.2.1 Ph ng pháp s th ng
6.2.2 Ph ng pháp c y
6.2.3 Lúa tái sinh
PH M CH T H T
7.1 T ng quan v ph m ch t h t

7.2 c tính ph m ch t h t lúa
7.3 c tính ph m ch t h t g o
7.4 Giá tr th ng ph m
7.5 Ch t l ng n u n ng

56
57
57
59
61
62
63
64
66
66
67
68
68
71
71
72
73
74
74
74
75
79
79
80
80

82
82
83
84
84
85
88
88
88
90
92
93
96
96
107
110
113
113
113
115
122
123


Ch

ng 8

Ch

ng 9

7.6 Ch t l ng v m t kh u v
7.7 S lão hoá c a h t g o
7.8 G o đ
7.9 S n ph m ch bi n t g o
7.10 Tiêu chu n ch t l ng g o
CÁC THI T H I TRÊN RU NG LÚA
8.1 Côn trùng h i lúa
8.1.1 Nhóm côn trùng h i lúa giai đo n thành trùng
8.1.2 Nhóm côn trùng h i lúa giai đo n u trùng
8.2 B nh h i lúa
8.2.1 B nh do n m
8.2.2 B nh do vi khu n
8.2.3 B nh do siêu vi khu n (virus)
8.2.4 B nh do tuy n trùng
8.3 Các tri u ch ng dinh d ng b t th ng
8.3.1 c do m n
8.3.2 c do phèn
8.3.3 c do ch t h u c
8.3.4 Các tri u ch ng dinh d ng b t th ng khác
8.4 Nh ng thi t h i khác
8.4.1 B nh vàng lá chín s m
8.4.2 B nh lem lép h t
4.4.3 S đ ngã
4.4.4 Chim và chu t
C I TI N GI NG LÚA
9.1 S l c v l ch s công tác c i ti n gi ng lúa
9.2 Các quan đi m v ki u hình cây lúa n ng su t cao
9.2.1 Khái ni m v ki u cây ch u phân

9.2.2 Khái ni m v ki u cây lúa lý t ng
9.2.3 Quan đi m c a các nhà nông h c
9.2.4 Ki u cây lúa cho các vùng sinh thái
9.2.5 Quan đi m t ng h p
9.3 Các ph ng pháp c i ti n gi ng lúa
9.3.1 Ph c tráng gi ng
9.3.2 Lai t o
9.3.3 Ph ng pháp s d ng lúa u th lai
9.3.4 Ph ng pháp gây đ t bi n
9.3.5 Ph ng pháp c y mô
9.4 Ti n trình công tác c i ti n gi ng lúa
9.4.1 Xác đ nh m c đích
9.4.2 Các ngu n v t li u ban đ u
9.4.3 Lai t o và ch n l c
9.4.4 Quan sát s kh i
9.4.5 Tr c nghi m h u k
9.4.6 So sánh n ng su t
9.4.7 Th nghi m khu v c hoá
9.4.8 S n xu t th

124
125
125
126
127
130
130
130
136
141

141
145
147
149
150
150
151
151
152
152
152
153
154
154
155
155
157
157
157
158
158
159
160
160
161
165
168
169
170
170

170
170
170
170
170
170
171


Ch

ng 10

9.4.9 S n xu t đ i trà
9.5 Công tác gi ng lúa
BSCL
9.6 S l c cách đ t tên gi ng lúa
THU HO CH VÀ B O QU N
10.1 Thu ho ch lúa
10.1.1 Th i đi m thu ho ch
10.1.2 Ch n ru ng đ làm gi ng
10.1.3 Kh l n gi ng
10.1.4 Ph ng pháp thu ho ch
10.1.5 Ra h t
10.1.6 Làm s ch h t
10.2 Ph i s y lúa
10.2.1 Nguyên t c c b n c a vi c ph i s y
10.2.2 Các ph ng pháp ph i s y
10.3 B o qu n h t lúa
10.3.1 Nguyên nhân làm gi m ch t l ng h t gi ng

10.3.2 Các ph ng pháp b o qu n h t gi ng
Tài li u tham kh o
Ph l c
“Nâng cao ti m n ng n ng su t lúa” – Bentio S. Vergara

172
172
173
175
175
175
175
175
176
178
181
182
182
183
185
185
186


DANH SÁCH HÌNH
Hình
1.1
1.2
1.3
1.4

1.5
1.6
2.1
2.2
2.3
2.4
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
4.10
5.1
5.2
5.3

5.4
5.5
5.6
5.7

Tên hình
Các qu c gia s n xu t và tiêu th lúa g o trên th gi i
M c tiêu th g o bình quân trên đ u ng i c a m t s n c Châu Á
Bi n đ ng giá g o các lo i trên th tr ng th gi i t 1991-1998
Phân b các qu c gia tr ng lúa trên th gi i
Phân b n ng su t lúa trên th gi i
S n l ng lúa s n xu t và l ng g o xu t kh u h ng n m c a Vi t Nam
N i xu t x lúa tr ng
L ch s ti n hoá c a các loài lúa tr ng
Phân b lúa tr ng trên th gi i
Phân lo i lúa trên th gi i theo đ a hình và ch đ n c
S đ cân b ng b c x sóng ng n trên ru ng lúa lúc tr bông v i LAI=5
Bi n thiên đ dài ngày trong n m các v đ khác nhau trên B c bán c u
BSCL
c tính quang c m c a các gi ng lúa mùa tiêu bi u
Bi u đ thu v n và l ng m a h ng n m
BSCL
S cân b ng n c vùng r ru ng lúa n c
L ch s phát tri n di n tích lúa, các vùng tr ng lúa và các ki u canh tác
lúa c truy n
BSCL trong nh ng n m 1970s
Các nhóm đ t chính
BSCL
C c u th i v các vùng tr ng lúa c truy n c a BSCL trong nh ng
n m 1970s

H th ng thu l i
BSCL
C c u th i v các vùng tr ng lúa c a BSCL hi n nay
Các vùng sinh thái nông nghi p chính
BSCL
T ng quan gi a c ng đ ánh sáng và quang h p c a lá lúa
nh h ng c a góc lá trên s quang h p và LAI thích h p c a qu n th
ru ng lúa
S phát tri n c a cây lúa các m c đ m bón khác nhau
Con đ ng bi n đ i ch t đ m trong ru ng lúa ng p n c
Nh ng thay đ i v n ng đ c a lân hoà tan trong dung d ch đ t theo th i
gian ng p n c
Hi n t ng thi u đ m, lân và kali
S đ t bào bi u bì c a lá lúa v i vai trò c a silic
Hi n t ng thi u silic và thi u Mg trên cây lúa
Hi n t ng thi u s t và th a s t
Bi n thiên n ng đ Fe++ trong dung d ch đ t sau khi ng p n c
Bi u đ sinh tr ng c a m t gi ng lúa 120 ngày không quang c m
Các ki u sinh tr ng khác nhau c a cây lúa
S tích lu carbohydrate trong các b ph n khác nhau qua các giai đo n
sinh tr ng c a cây lúa
S phát tri n c a h t lúa qua các giai đo n sau khi tr
So sánh 3 giai đo n sinh tr ng c a cây lúa có th i gian sinh tr ng
khác nhau
C u t o c a m t h t lúa
C ut oc am th tg o

Trang
1
2

6
7
9
12
19
20
24
26
31
32
33
35
36
38
40
46
47
48
50
54
56
60
61
62
63
63
64
64
65
66

67
69
69
70
71
71


5.8
5.9
5.10
5.11
5.12
5.13
5.14
5.15
5.16
5.17
5.18
5.19
5.20
5.21
5.22
5.23
5.24
5.25
6.1
6.2
6.3
6.4

6.5
6.6
6.7
6.8
6.9
6.10

6.11
6.12
6.13
7.1
7.2
7.3
7.4
8.1

Các th i k n y m m c a h t lúa
Cây m non và cách tính tu i lá trên cây lúa
Ph u th c c t ngang c a r lúa tr ng thành
Các lo i r lúa
S phát tri n c a r lúa trong nh ng đi u ki n m c n c ng m khác
nhau
Ph u th c c t ngang c a lóng trên thân và g c
Các r b t đ nh trên thân cây lúa n c sâu và lúa n i
C u t o m t đ n v t ng tr ng c a cây lúa, thân chính và ch i
S sinh tr ng đ ng h ng c a ch i, lá và r cây lúa và các ki u ra ch i
c a cây lúa khi có 13 lá
Ph u th c c t ngang c a phi n lá
Ph u th c c t ngang c a b lá
Hình thái c a c lá v i tai lá và thìa lá

Hình thái, kích th c và tu i th c a t ng lá lúa
Hình thái và c u t o c a m t bông lúa
Các giai đo n phát tri n c a đòng lúa
Trình t phát tri n đòng trên m t b i lúa
Hình thái và c u t o m t hoa lúa
S ph i màu và s th ph n
S đ đóng góp t ng đ i c a các thành ph n n ng su t lúa qua t ng
th i k sinh tr ng khác nhau
Khái ni m v s s t gi m n ng su t lúa t ru ng nông dân so v i n ng
su t ti m n ng và n ng su t thí nghi m
L c đ bi u th c s k thu t canh tác hình ch V
c đi m các bi n pháp canh tác lúa s
BSCL
S vãi và s hàng r t ph bi n
BSCL hi n nay
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa s
tv i
gi ng lúa có th i gian sinh tr ng 100 ngày
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa s khô v i
gi ng có th i gian sinh tr ng 100 ngày
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa s ng m v i
gi ng có th i gian sinh tr ng 100 ngày
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa s chay v i
gi ng có th i gian sinh tr ng 100 ngày
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa s g i gi a
gi ng lúa có th i gian sinh tr ng 100 ngày và gi ng lúa mùa đ a
ph ng
Các th i k bón phân và đi u ch nh m c n c ru ng cho lúa c y v i
gi ng có th i gian sinh tr ng 120 ngày
Các th i k bón phân cho v lúa chét

K thu t c t r và sinh tr ng c a v lúa chét
Ti n trình xay xát ch bi n g o
Phân c p h t g o theo đ l n và v trí c a v t đ c
C u trúc c a amylose
C u trúc c a amylopectin
Hình d ng và vòng đ i c a r y nâu và r y nâu nh

72
73
74
74
75
76
76
77
78
79
80
80
81
82
83
84
85
86
89
92
94
97
99

100
102
103
105
106

109
112
112
116
117
118
119
131


8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
8.7
8.8
8.9
8.10
8.11
8.12
8.13
8.14
8.15

8.16
8.17
8.18
8.19
8.20
8.21
8.22
8.23
8.24
8.25
8.26
8.27
8.28
8.29
8.30
8.31
8.32
8.33
8.34
8.35
8.36
8.37
8.38
8.39
8.40
8.41
8.42
9.1
9.2
9.3

9.4
9.5

Hình d ng c a r y l ng tr ng
Hình d ng và tr ng c a r y xanh
Hình d ng r y bông
So sánh kích th c r y bông, r y nâu và r y xanh
R y Châu M
B xít hôi và cách gây h i
B gai
B xít đen
Bù l ch và cách gây h i
D nh i và cách gây h i
Tri u ch ng thi t h i, tr ng, u trùng và thành trùng c a các lo i sâu đ c
thân
Sâu cu n lá nh và sâu x p lá
Sâu cu n lá l n
Sâu và sâu đo
Sâu phao
Sâu keo và sâu c n ch n
Dòi đ c lá
Mu i gây lá hành
B nh cháy lá
B nh đ m nâu
B nh g ch nâu
B nh than vàng
B nh đ m v n
B nh th i b
B nh th i thân
B nh lúa von

B nh cháy bìa lá
B nh s c trong
Các b nh siêu vi khu n do r y nâu truy n
Các b nh siêu vi khu n do r y xanh truy n
Các b nh siêu vi khu n do r y bông truy n
B nh tiêm đ t s n
B nh b u r trên lúa
Ng đ c do m n
Ng đ c s t
Tri u ch ng ng đ c ch t h u c
Tri u ch ng thi u các nguyên t đ i l ng
Tri u ch ng thi u các nguyên t vi l ng
B nh vàng lá
B nh lem lép h t
Các đ i t ng d ch h i khác trên lúa
Các ki u cây lúa cho t ng lai
S đ ph ng pháp tr ng d n
S đ ph ng pháp ch n l c theo gia ph
S đ t ng quát c a ch ng trình rút ng n các th h lai (RGA)
C s di truy n c a vi c s d ng lúa u th lai

132
132
133
133
133
133
134
134
135

135
136
137
138
138
139
139
140
140
141
142
142
142
143
144
144
145
146
146
147
148
148
149
150
150
151
151
152
152
153

153
154
158
163
164
164
165


9.6 S đ t ng quát ti n trình công tác ch n t o gi ng có s tham gia c a
ng i dân
9.7 Trình t kh o nghi m và công nh n gi ng cây tr ng
10.1 Ru ng lúa không đ ng đ so v i ru ng r t gi ng
10.2 Máy g t x p dãy
10.3 Thu ho ch lúa b ng vòng g t
10.4 C t lúa b ng li m
p lúa b ng b
10.5
pc p
10.6
p lúa trên sân b ng trâu hay bò
10.7
10.8 Su t lúa b ng máy su t bán c gi i
p lúa b ng máy su t
10.9
10.10 Máy g t đ p liên h p
10.11 Giê lúa
nh h ng c a m đ h t và ph ng pháp ph i s y trên ch t l ng xay
10.12
chà c a lúa

10.13 Ph i lúa dùng ánh n ng m t tr i
10.14 Các ki u s y lúa
BSCL
10.15 M t s nông c c m tay dùng trong s n xu t lúa

171
174
176
176
177
177
178
179
179
180
180
181
181
182
183
184
187


DANH SÁCH B NG
B ng
1.1
1.2
1.3
1.4

1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
1.10
1.11
1.12
1.13
1.14
1.15
2.1
2.2
2.3
2.4
3.1
4.1
4.2
5.1
6.1
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
7.9
7.10

7.11
8.1
9.1
9.2
9.3
9.4

T a b ng
Trang
c l ng s ng i dùng lúa g o nh là ngu n l ng th c chính m t
2
s n c Châu Á
Thành ph n hoá h c c a lúa g o so v i 3 lo i h t ng c c
3
So sánh thành ph n hoá h c c a g o tr ng và cám
4
Giá xu t kh u g o so v i lúa mì và b p t n m 1955-1990
5
8
Di n tích, n ng su t và s n l ng lúa trên th gi i qua các n m
Các qu c gia có di n tích s n xu t lúa l n nh t th gi i
8
Các qu c gia có n ng su t lúa cao nh t th gi i
9
Các qu c gia có s n l ng lúa l n nh t th gi i
10
Các qu c gia xu t kh u g o quan tr ng trên th gi i
10
Di n tích, n ng su t và s n l ng lúa Vi t Nam qua các n m
12

13
Th tr ng xu t kh u g o ch y u c a Vi t Nam
Giá g o xu t kh u c a Vi t Nam so v i m t s n c
13
S l ng là giá tr g o xu t kh u c a Vi t Nam
14
Di n tích, n ng su t và s n l ng lúa
BSCL
14
Di n bi n xu h ng c i ti n gi ng lúa
16
Các loài Oryza theo Takeoka v i s nhi m s c th , ki u gien và phân
22
b đ i lý
23
c tr ng hình thái và sinh lý t ng quát c a 3 nhóm gi ng lúa
Phân lo i g o d a vào hàm l ng amylose trong tinh b t
27
Phân lo i d a vào chi u dài h t g o và t l dài/ngang
28
áp ng c a cây lúa đ i v i nhi t đ
các giai đo n sinh tr ng
29
So sánh các đ c tính quang h p c a cây C-3 và cây C-4
53
M t s đ c tr ng v quang h p c a cây lúa
54
Các giai đo n phát tri n c a đòng lúa
83
89

S đóng góp c a các thành ph n n ng su t vào n ng su t lúa
So sánh hi u qu c a 4 h th ng xay xát lúa
115
Phân lo i g o theo d ng h t
117
Phân lo i g o d a vào hàm l ng amylose
118
T ng quan gi a nhi t đ hoá h và đ tan rã c a g o
120
Phân lo i g o theo đ b n th gel
120
121
Phân lo i các gi ng g o t các n c Á Châu d a trên hàm l ng
amylose, đ tr h và đ b n th gel
Bi n thiên các tính tr ng ph m ch t h t theo mùa v t o C n Th
122
Tiêu chu n ch t l ng g o c a Philippines
127
Tiêu chu n g o xu t kh u Thái Lan
128
Tiêu chu n g o xu t kh u c a M
128
Tiêu chu n ch t l ng g o xu t kh u c a Vi t Nam
129
Các b nh siêu vi khu n trên lúa
147
c tính các ki u cây lúa cho t ng lai
159
168
Di n tích và n ng su t lúa u th lai Vi t Nam

Di n tích và n ng su t s xu t h t gi ng lúa u th lai Vi t Nam
168
Các gi ng lúa đ t bi n thành công
169


L IM

U

Lúa là cây l ng th c quan tr ng nh t c a n c ta và đ t bi t là
ng B ng
Sông C u Long ( BSCL). Tr ng lúa là m t ngh truy n th ng c a nhân dân Vi t Nam t
r t xa x a, có l khi ng i Vi t c x a b t đ u công vi c tr ng tr t thì cây lúa đã đ c
quan tâm đ u tiên. Kinh nghi m s n xu t lúa đã hình thành, tích l y và phát tri n cùng v i
s hình thành và phát tri n c a dân t c ta. Nh ng ti n b c a khoa h c k thu t trong
n c và th gi i trên l nh v c nghiên c u và s n xu t lúa đã thúc đ y m nh m ngành
tr ng lúa n c ta v n lên b t k p trình đ tiên ti n c a th gi i.
Nh ng n m g n đây, Vi t Nam đã tham gia vào th tr ng lúa g o qu c t v i s n
l ng g o xu t kh u hàng n m đ ng th 2 – 4 trong s các n c xu t kh u g o nhi u nh t
th gi i. BSCL là v a lúa l n nh t c a c n c, đã góp ph n quan tr ng trong thành qu
chung đó. Tr ng i H c C n Th – “m t Trung Tâm V n hóa Khoa h c và K thu t
c a BSCL” đã có nh ng đóng góp tích c c cho s n xu t lúa trong vùng, d i nhi u hình
th c khác nhau, trong đó ch c n ng đào t o đ i ng cán b khoa h c k thu t cho
BSCL là h t s c quan tr ng.
T sau ngày gi i phóng đ n nay, Tr ng đã cung c p cho BSCL hàng ngàn k s
tr ng tr t, hàng ch c th c s , ti n s và còn ti p t c đào t o hàng n m. Trong ch ng trình
đào t o, cây lúa bao gi c ng chi m m t t tr ng đáng k . Nhu c u v m t tài li u chu n,
c p nh t hóa và BSCL hóa đ sinh viên tham kh o là h t s c c n thi t. Do đó, b ng ki n
th c và kinh nghi m cá nhân và n l c h c h i đ ng nghi p, c ng v i vi c tra c u sách

báo, tài li u trong và ngoài n c, chúng tôi c g ng so n th o giáo trình n y nh m ph c
v yêu c u trên.
Giáo trình n y đ c phát tri n d a trên Giáo trình cây lúa đã đ c xu t b n trong
T sách i H c C n Th n m 1994, có s a ch a, b sung và c p nh t. Nh ng thay quan
tr ng là s s p x p l i các ch ng h p lý h n, b sung ch ng “Ph m ch t h t”, t ng
c ng tài li u tham kh o, b sung ki n th c t ng ph n và hình nh minh ho .
M c dù chúng tôi đã c g ng r t nhi u trong vi c biên so n và s a ch a, giáo trình
c ng không tránh kh i nh ng sai sót nh t đ nh. Mong các đ ng nghi p và b n đ c vui
lòng đóng góp đ giáo trình ngày càng t t h n, đáp ng yêu c u đào t o c a nhà tr ng.

Nguy n Ng c


C mt
Xin chân thành c m t Gs.Ts.Võ Tòng Xuân, C u Giám
c Vi n Nghiên C u và
Phát Tri n H Th ng Canh Tác,
i H c C n Th , đã đóng góp nhi u ý ki n quý báu
trong ti n trình biên so n và s a ch a b sung giáo trình này. C m n Cô Qu nh Nh đã
giúp đ a b n th o vào máy vi tính.
Giáo trình này không th hoàn thành n u không có s đ ng viên, h tr chân tình
v c tinh th n l n v t ch t c a Kim Oanh và Ng c
c, Ng c i n. Hy v ng đây là món
quà cho c gia đình.
Kính dâng lên ba má và các em tôi.

Nguy n Ng c

Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007


CH

NG 1

V TRÍ KINH T
TÌNH HÌNH S N XU T VÀ
TRI N V NG C A NGÀNH TR NG LÚA
1.1 Giá tr kinh t c a lúa g o.
1.2 Tình hình s n xu t lúa g o trên th gi i.
1.3 Tình hình s n xu t lúa g o n c ta và BSCL
1.4 Nh ng ti n b g n đây và tri n v ng c a ngành tr ng lúa.
*********

Lúa là cây tr ng thân thi t, lâu đ i nh t c a nhân dân ta và nhi u dân t c khác trên
th gi i, đ t bi t là các dân t c Châu Á. Lúa g o là lo i l ng th c chính c a ng i dân
Châu Á, c ng nh b p c a dân Nam M , h t kê c a dân Châu Phi ho c lúa mì c a dân
Châu Âu và B c M . Tuy nhiên có th nói, trên kh p th gi i, đâu c ng có dùng đ n lúa
g o ho c các s n ph m t lúa g o. Kho ng 40% dân s trên th gi i l y lúa g o làm
ngu n l ng th c chính. Trên th gi i có h n 110 qu c gia có s n xu t và tiêu th g o v i
các m c đ khác nhau (Hình 1.1). L ng lúa đ c s n xu t ra và m c tiêu th g o cao t p
trung khu v c Châu Á. N m 1980, ch riêng Châu Á đã có h n 1,5 t dân s ng nh
lúa g o, chi m trên 2/3 dân s Châu Á (B ng 1.1). Con s n y theo c đoán đã t ng lên
g n g p đôi.
i v i nh ng ng i này, lúa g o là ngu n n ng l ng chính cho cu c s ng
hàng ngày c a h .

Các qu c gia s n xu t và tiêu th g o trên th gi i

91-194 kg thóc/ng i/n m (16)
51-90
(14)
21-50
(21)
<20
(60)
Không có s n xu t lúa
(116)

Hình 1.1. Các qu c gia s n xu t và tiêu th lúa g o trên th gi i (FAO, 1997)


B ng 1.1.

c l ng s ng i dùng lúa g o nh là ngu n l
m t s n c Châu Á

Qu c Gia
Trung Qu c
n
Indonesia
Nh t B n
Bangladesh
Pakistan
Vi t Nam
Philippines
Thái Lan
Nam Tri u Tiên
Mi n i n

ài Loan
Sri Lanka
Nepal
Kampuchia
T ng C ng

Dân s
(Tri u)
956
660
147
116
90
80
50
49
48
38
35
17
15
15
9
2325

Ng
T l (%)
63
65
80

70
90
30
90
75
80
75
90
70
90
60
90
67

ng th c chính

i ng o
S ng

i (Tri u)
601
429
118
81
81
24
45
37
38
29

32
12
14
9
8
1559

Ngu n: R. E. Huke, 1980.

200.00
180.00
160.00
140.00
120.00
100.00
80.00
60.00
40.00
20.00
0.00

1960
1988

In
d
In
do ia
ne
si

a
Ja
pa
n
K
or
ea
N
e
Pa pal
k
Ph ista
ilip n
pi
ne
s
Ta
iw
Th a n
ai
la
nd

B

an
gl
a

de

sh
Ch
in
a

Kg g o/ng

i/n m

c bi t đ i v i dân nghèo: g o là ngu n th c n ch y u. Các n c nghèo th ng
dùng g o là ngu n l ng th c chính, khi thu nh p t ng lên m c tiêu th g o có xu h ng
gi m xu ng, thay th b ng các lo i th c n cung c p nhi u protein và vitamin h n là n ng
l ng. Bangladesh và Thái Lan có m c tiêu th g o cao nh t vào nh ng n m 1960 (t ng
đ ng 180 kg/ng i/n m), đ n n m 1988 gi m xu ng còn kho ng 150 kg. Pakistan và
Trung Qu c có m c tiêu th g o bình quân th p do s d ng các ng c c thay th khác
nh b p và lúa mì (Hình 1.2).

Hình 1.2. M c tiêu th g o bình quân trên đ u ng
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

ic am ts n

c Châu Á
2


Vi t Nam hi n nay m c tiêu th g o bình quân v n còn m c cao, kho ng 120
kg/ng i/n m. Theo s li u c a B Nông Nghi p M (USDA, 2007), t ng nhu c u tiêu

th g o trung bình h ng n m c a c th gi i c t 410 tri u t n (2004-2005), đã t ng lên
đ n kho ng 424,5 tri u t n (2007), trong khi t ng l ng g o s n xu t c a c th gi i luôn
th p h n nhu c u n y. C ng theo c quan n y, h ng n m th gi i thi u kho ng 2-4 tri u
t n g o, đ c bi t n m 2003-2004 s thi u h t n y lên t i 21 tri u t n.
i v i m t s qu c gia nh Vi t Nam, Thái Lan, Mi n i n (Myanmar), Ai C p
lúa g o chi m m t v trí quan tr ng trong n n kinh t qu c dân, không ph i ch là ngu n
l ng th c mà còn là ngu n thu ngo i t đ đ i l y thi t b , v t t c n thi t cho s phát
tri n c a đ t n c.
1.1. GIÁ TR KINH T C A LÚA G O
1.1.1. Giá tr dinh d

ng

G o là th c n giàu dinh d ng. So v i lúa mì, g o có thành ph n tinh b t và
protein h i th p h n, nh ng n ng l ng t o ra cao h n do ch a nhi u ch t béo h n (B ng
1.2). Ngoài ra, n u tính trên đ n v 1 hecta, g o cung c p nhi u calo h n lúa mì do n ng
su t lúa cao h n nhi u so v i lúa mì.
B ng 1.2. Thành ph n hóa h c c a lúa g o so v i 3 lo i h t ng c c
Ch tiêu
(Tính trên tr ng l ng khô)
Protein
(Nx6.25) (%)
Ch t béo
(%)
Ch t đ ng b t
(%)
Ch t x
(%)
Tro
(%)

N ng l ng
(cal/100g)
Thiamin (B1)
(mg/100g)
Riboflavin (B2)
(mg/100g)
Niacin (B3)
(mg/100g)
Fe
(mg/100g)
Zn
(mg/100g)
Lysine
(g/16gN)
Threonine
(g/16gN)
Methionine + Cystine
(g/16gN)
Tryptophan
(g/16gN)

G o lúa
Mì
12,3
2,2
81,1
1,2
1,6
436
0,52

0,12
4,3
5
3
2,3
2,8
3,6
1,0

B p
11,4
5,7
74,0
2,3
1,6
461
0,37
0,12
2,2
4
3
2,5
3,2
3,9
0,6

Cao L
9,6
4,5
67,4

4,8
3,0
447
0,38
0,15
3,9
10
2
2,7
3,3
2,8
1,0

ng

G ol c
8,5
2,6
74,8
0,9
1,6
447
0,34
0,05
4,7
3
2
3,6
3,6
3,9

1,1

Ngu n: McCanco và Widdowson, 1960: Khan và Eggun, 1978 và B. O. Eggum, 1979.

Gi s m t ng i trung bình c n 3200 calo m i ngày thì m t hecta lúa có th nuôi
2055 ng i/ngày ho c 5,63 ng i/n m, trong khi lúa mì ch nuôi đ c 3,67 ng i /n m,
b p 5,3 ng i/n m. H n n a, trong g o l i có ch a nhi u acid amin, thi t y u nh :
Lysine, Threonine, Methionine, Tryptophan… h n h n lúa mì.
Trong h t g o, hàm l ng dinh d ng t p trung các l p ngoài và gi m d n vào
trung tâm. Ph n bên trong n i nh ch ch a ch y u là ch t đ ng b t (B ng 1.3). Cám
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

3


hay l p v ngoài c a h t g o chi m kho ng 10% tr ng l ng khô là thành ph n r t b
d ng c a lúa, ch a nhi u protein, ch t béo, khoáng ch t và vitamin đ t bi t là các
vitamin nhóm B.
T m g m có m m h t lúa b tách ra khi xay chà, c ng là thành ph n r t b d
ch a nhi u protein, ch t béo, đ ng, ch t khoáng và vitamin.

ng,

B ng 1.3. So sánh thành ph n hóa h c c a g o tr ng và cám
Ch tiêu
(Tính trên tr ng l ng khô)
Tinh b t
(% anhydroglucose)

Amylose
(%)
ng t ng s
(% glucose)
S i thô (x )
(%)
Ch t béo
(%)
Protein thô
(%)
Tro
(%)
Lân
(%)
Fe
(mg/100g)
Zn
(mg/100g)
Lyzine
(g/16gN)
Threonine
(g/16gN)
Methionne + Cystine
(g/16gN)
Tryptophan
(g/16gN)
Thiamin
(B1) (mg/100g)
Riboflavin
(B2) (mg/100g)

Niacin
(B3) (mg/100g)

G o tr ng

Cám

89,8
32,7
0,4
0,1
0,6
7,7
0,56
0,09
0,67
1,3
3,8
3,7
4,9
1,2
0,07
0,03
1,6

9,7
6,7
6,4
9,7
22,8

15,7
10,6
1,7
15,7
10,9
5,6
4,1
4,7
1,2
2,26
0,25
29,8

Ngu n: B. O Eggum, 1979 (Resurreccion và c ng tác viên, 1979; Singh và Juliano, 1977; Cagampang và
c ng tác viên, 1976).

1.1.2. Giá tr s d ng
Ngoài c m ra, g o còn dùng đ ch bi n nhi u lo i bánh, làm môi tr ng đ nuôi
c y niêm khu n, men, c m m ,… G o còn dùng đ c t r u, c n,… Ng i ta không th
nào k h t công d ng c a nó.
Cám hay đúng h n là các l p v ngoài c a h t g o do ch a nhi u protein, ch t béo,
ch t khoáng, vitamin, nh t là vitamin nhóm B, nên đ c dùng làm b t dinh d ng tr em
và đi u tr ng i b b nh phù th ng. Cám là thành ph n c b n trong th c n gia súc, gia
c m và trích l y d u n…
Tr u ngoài công d ng làm ch t đ t, ch t đ n chu ng còn dùng làm ván ép, v t li u
cách nhi t, cách âm, ch t o carbon và silic….

Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

4


1.1.3. Giá tr th

ng m i

Trên th tr ng th gi i, giá g o xu t kh u tính trên đ n v tr ng l ng cao h n r t
nhi u so v i các lo i h t c c khác. Nói chung, giá g o xu t kh u cao h n g o lúa mì t 2
– 3 l n và h n b p h t t 2 – 4 l n. Th i đi m kh ng ho ng l ng th c trên th gi i vào
kho ng nh ng n m 1970 đã làm giá c các lo i ng c c trên th tr ng th gi i t ng v t
đ t ng t: giá g o t 147 dola/t n (1972) t ng lên đ n 350 dola/t n (1973), lúa mì t 69
(1972) lên 137 dola/t n (1973) và b p t 56 (1972) lên 98 dola/t n (1973). Giá g o đ t
đ nh cao vào n m 1974 là 542 dola/t n, trong khi g o th m đ c s n Basmati (g o s 1 th
gi i) lên đ n 820 dola/t n. Sau đó, giá g o gi m d n và t ng lên tr l i trên 430 dola/t n
trong nh ng n m 1980 – 1981 đ r i gi m xu ng và có khuynh h ng n đ nh kho ng
200 – 250 dola/t n, t c v n m c g p đôi giá lúa mì và g p 3 b p. Nhìn chung, t n m
1975-1995 giá g o th gi i bi n đ ng khá l n và m c cao.
Giá g o th gi i trong nh ng n m 90 bi n đ ng khá l n, trong đó n m 1993 th p
nh t, sau đó t ng d n lên và t ng đ i n đ nh t n m 1997-1998. Giá g o Vi t Nam (5%
t m) bán trên th tr ng th gi i m c trung bình t 220-290 dola/t n. T n m 2000 tr
đi, giá g o th gi i t ng đ u và n đ nh m c 10% n m (B ng 1.4).
B ng 1.4. Giá xu t kh u g o (dollar/t n) so v i lúa mì và b p t n m 1955 – 1990
N m
1955
1960
1965
1970
1975

1980
1985
1990
1995*
2000*
2001*
2002*
2003*
2004*
2005*
2006*

G oa
142
125
136
144
363
434
216
291
352
177
186
194
215
268
290
293

G o lúa mì
62
59
58
57
138
191
173
183

b

B pc
49
43
55
58
120
125
112
114

Ngu n: IRRI, 1990.
Ghi chú:
a. G o tr ng 5% t m; b. G o mì s 1 tiêu chu n Canada; c. B p vàng s 2.
S li u t n m 1995 tr đi (*) theo Eric J. Wailes and E.C. Chavez (2006)

Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

5


US$/t n

Hình 1.3. Bi n đ ng giá g o các lo i trên th tr

ng th gi i t 1991-1998

(IRRI, 2005)

1.2. TÌNH HÌNH S N XU T LÚA G O TRÊN TH GI I
Di n tích tr ng lúa trên th gi i đã gia t ng rõ r t t n m 1955 đ n 1980. Trong
vòng 25 n m này, di n tích tr ng lúa trên th gi i t ng bình quân 1,36 tri u ha/n m (B ng
1.5). T n m 1980, di n tích lúa t ng ch m và đ t cao nh t vào n m 1999 (156,77 tri u
ha) v i t c đ t ng tr ng bình quân 630.000 ha/n m. T n m 2000 tr đi di n tích tr ng
lúa th gi i có nhi u bi n đ ng và có xu h ng gi m d n, đ n n m 2005 còn m c 152,9
tri u ha. Di n tích tr ng lúa t p trung Châu Á (kho ng 90%) (Hình 1.4).
Các n c có di n tích lúa l n nh t theo th t ph i k là
Indonesia, Bangladesh, Thái Land. Vi t Nam đ ng hàng th 6 tr
1.6).

n
, Trung Qu c,
c Mi n i n (B ng

N ng su t lúa bình quân trên th gi i c ng t ng kho ng 1,3 t n/ha trong vòng 30
n m t 1955 đ n 1985, đ t bi t là t sau cu c cách m ng xanh c a th gi i vào nh ng
n m 1965 – 1970, v i s ra đ i c a các gi ng lúa th p cây, ng n ngày, không quang c m,

mà tiêu bi u là gi ng lúa IR5, IR8. Các gi ng lúa này có yêu c u k thu t cao h n, t o
đi u ki n cho các n c phát tri n t ng nhanh s n l ng lúa b ng con đ ng t ng n ng
su t nh có đi u ki n phát tri n h th ng th y l i hoàn ch nh và đ u t phân bón, k thu t
cao. Do đó, đ n nh ng n m 1990 d n đ u n ng su t lúa trên th gi i là các n c Tri u
Tiên, Úc, M , Nh t B n, Tây Ban Nha (IRRI, 1990).
Trong đó Nh t B n và Tây Ban Nha có n ng su t lúa d n đ u th gi i trong nhi u
n m. Trong khi các n c có di n tích lúa l n, đi u ki n t nhiên kh t nghi t, thi u đi u
ki n đ u t , c i t o môi tr ng canh tác và không th đ u t vào nông nghi p cao, nên
n ng su t lúa v n còn r t th p và t ng ch m. i u này làm n ng su t lúa bình quân trên
th gi i cho đ n nay v n còn kho ng 4,0 – 4,1 t n/ha, ch b ng ch ng phân n a n ng
su t lúa các n c phát tri n (B ng 1.5 và 1.7).
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

6


Các qu c gia s n xu t lúa phân theo di n tích (1995)
Trên 10 tri u ha
>1-10 tri u ha
>0,1-1 tri u ha
<0,1 tri u ha
Không tr ng lúa

(3)
(14)
(30)
(64)
(116)

Các qu c gia s n xu t lúa phân theo s n l
Trên 10 tri u t n
>1-10 tri u t n
>0,1-1 tri u t n
<0,1 tri u t n
Không tr ng lúa

ng (1995)

(11)
(19)
(33)
(48)
(116)

Hình 1.4. Phân b các qu c gia tr ng lúa trên th gi i (FAO, 1997)

Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

7


B ng 1.5. Di n tích, n ng su t và s n l
N m
1961
1965
1970

1975
1980
1985
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005

ng lúa trên th gi i qua các n m

Di n tích
(tri u ha)
115,50
124,98
133,10
141,97
144,67
143,90
146,98
149,49
150,17
151,00

151,68
156,77
153,94
151,71
147,53
147,26
150,31
152,90

N ng su t
(t/ha)
1,87
2,03
2,38
2,51
2,74
3,25
3,53
3,66
3,78
3,82
3,82
3,89
3,89
3,94
3,85
3,98
4,06
4,12

S n l ng
(tri u t n)
215,65
254,08
316,38
357,00
396,87
467,95
518,21
547,20
567,84
576,76
578,86
610,63
598,40
597,32
568,30
585,73
610,84
629,30

Ngu n: FAO, 2006

B ng 1.6. Các qu c gia có di n tích s n xu t lúa l n nh t th gi i (tri u ha)
TT
1
2
3
4
5

6
7
8
9
10
11
12

Qu c gia
n
Trung Qu c
Indonesia
Bangladesh
Thái Lan
Vi t Nam
Myanmar
Philippines
Brazil
Pakistan
Nigeria
Nh t B n
Th gi i

1990
42.69
33.52
10.50
10.44
8.79
6.04

4.76
3.32
3.95
2.11
1.21
2.07
147.0

2000
44.71
30.30
11.79
10.80
9.89
7.67
6.30
4.04
3.66
2.38
2.20
1.77
153.9

2001
44.90
29.14
11.50
10.66
10.13
7.49

6.41
4.07
3.14
2.11
2.12
1.71
151.7

2002
41.20
28.51
11.52
10.77
9.99
7.50
6.38
4.05
3.15
2.23
2.19
1.69
147.5

2003
42.50
26.78
11.48
10.73
9.51
7.45

6.53
4.01
3.18
2.46
2.21
1.67
147.3

2004
42.10
28.62
11.92
10.25
9.87
7.45
6.86
4.13
3.73
2.52
2.35
1.70
150.3

2005
43.40
29.09
11.80
10.52
9.98
7.33

7.01
4.20
3.92
2.62
2.49
1.71
152.9

Ngu n: FAO, 2006

n n m 2005, theo th ng kê c a FAO (2006), d n đ u n ng su t lúa là M , r i
đ n Hy L p, El Salvador, Tây nan Nha v i trên 7 t n/ha (B ng 1.7). Trong đó, El
Salvador có m c t ng n ng su t r t nhanh trong nh ng n m g n đây. Nh t B n, Hàn
Qu c và Ý có n ng su t lúa t ng đ i cao và n đ nh nh t. Vi t Nam đ ng vào nhóm 20
n c có n ng su t cao, đ c bi t là v t tr i trong khu v c ông Nam Á nh thu l i đ c
c i thi n đáng k và áp d ng nhanh các ti n b k thu t v gi ng, phân bón và b o v
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

8


th c v t. N ng su t lúa cao t p trung các qu c gia á nhi t đ i ho c ôn đ i có khí h u ôn
hoà h n, chênh l ch nhi t đ ngày và đêm cao h n và trình đ canh tác phát tri n t t h n.
Các n c nhi t đ i có n ng su t bình quân th p do ch đ nhi t và m đ cao, sâu b nh
phát tri n m nh và trình đ canh tác h n ch .
B ng 1.7. Các qu c gia có n ng su t lúa cao nh t th gi i (t/ha)
TT
1

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Qu c gia
M
Hy L p
El Salvador
Tây Ban Nha
Peru
Nh t B n
Uruguay
Hàn Qu c
Th Nh K
Ý
Pháp
Vi t Nam
Trung bình
th gi i

1990
6.20

6.00
4.33
6.32
5.23
6.33
4.45
6.21
4.96
6.03
5.95
3.18

2000
7.04
7.00
5.79
7.07
6.59
6.70
6.38
6.71
6.03
5.58
5.84
4.24

2001
7.28
7.12
6.03

7.58
6.69
6.64
6.70
6.84
6.10
5.85
5.36
4.29

2002
7.37
7.38
5.94
7.22
6.69
6.58
5.86
6.35
6.00
6.27
5.69
4.59

2003
7.48
7.00
6.78
7.28
6.79

5.85
5.90
5.92
5.72
6.41
5.61
4.64

2004
7.83
7.81
6.64
7.20
6.44
6.42
6.77
6.94
7.00
6.63
5.71
4.86

2005
7.44
7.24
7.21
7.05
6.90
6.65
6.60

6.57
6.56
6.40
5.73
4.89

3.53

3.89

3.94

3.85

3.98

4.06

4.12

Ngu n: FAO, 2006

Các qu c gia tr ng lúa phân theo n ng su t
>6 t n/ha
(10 n c)
>4-6 t n/ha
(21 n c)
>2-4 t n/ha
(45 n c)
<2 t n/ha

(35 n c)
Không tr ng lúa (116 n c)

Hình 1.5. Phân b n ng su t lúa trên th gi i
(FAO, 1997)

M c dù n ng su t lúa các n c Châu Á còn th p nh ng do di n tích s n xu t l n
nên Châu Á v n là ngu n đóng góp r t quan tr ng cho s n l ng lúa trên th gi i (trên
90%). Các qu c gia d n đ u v s n l ng lúa theo th t là Trung Qu c, n
,
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

9


Indoniesia, Bangladesh, Vi t Nam, Thái Lan và Myanmar, t t c đ u n m
v y, có th nói Châu Á là v a lúa quan tr ng nh t th gi i.
B ng 1.8. Các qu c gia có s n l
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11
12

Qu c gia
Trung Qu c
n
Indonesia
Bangladesh
Vi t Nam
Thái Lan
Myanmar
Philippines
Brazil
Nh t B n
M
Pakistan
Th gi i

1990
191.61
111.52
45.18
26.78
19.23
17.19
9.89
7.42
13.12
7.08

4.89
518.21

2000
189.81
127.40
51.90
37.63
32.53
25.84
21.32
12.39
11.09
11.86
8.66
7.20
598.40

Châu Á. Nh

ng lúa l n nh t th gi i (tri u t n)
2001
179.30
139.90
50.46
36.27
32.11
26.52
21.92
12.95

10.18
11.32
9.76
5.82
597.32

2002
176.34
107.60
51.49
37.59
34.45
26.06
21.81
13.27
10.46
11.11
9.57
6.72
568.30

2003
162.30
132.20
52.14
38.36
34.57
29.34
23.15
13.50

10.33
9.74
9.07
7.27
585.73

2004
180.52
128.00
54.09
36.24
36.15
29.30
24.72
14.50
13.28
10.91
10.54
7.54
610.84

2005
182.04
136.57
53.98
39.80
35.79
29.20
25.36
14.60

13.19
11.34
10.13
8.32
629.30

Ngu n: FAO, 2006

Vi t Nam có t ng s n l ng lúa hàng n m đ ng th 5 trên th gi i (B ng 1.8),
nh ng l i là n c xu t kh u g o đ ng hàng th 2 th gi i hi n nay v i s n l ng g o xu t
kh u bình quân trên d i 4 tri u t n/n m (B ng 1.9).
Thái Lan luôn là n c xu t kh u g o d n đ u th gi i, h n h n Vi t Nam (th 2)
c v s l ng và giá tr , do có th tr ng truy n th ng r ng h n và ch t l ng g o cao
h n. M , n
, Pakistan c ng là nh ng n c xu t kh u g o quan tr ng, sau Vi t Nam.
Theo IRRI, lúa g o s n xu t ra ch y u là đ tiêu dùng n i đ a, ch có kho ng 6-7% t ng
s n l ng lúa g o trên th gi i đ c l u thông trên th tr ng qu c t (IRRI, 2005).
B ng 1.9. Các qu c gia xu t kh u g o quan tr ng trên th gi i (1000 t n)
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

12

Các qu c gia và lãnh th
Thailand
Vi t Nam
M
n
Pakistan
Trung Qu c
Uruguay
Ai C p
Argentina
Mi n i n
EU-25
Úc
T ng

2001
7.521
3.528
2.541
1.936
2.417
1.847
806
705
368
670
265
617

24.414

2002
7.245
3.245
3.295
6.650
1.603
1.963
526
468
224
1.002
359
366
27.813

2003
7.552
3.795
3.834
4.421
1.958
2.583
675
579
170
388
220
141

27.550

2004
10.000
4.200
3.000
2.800
1.800
800
700
700
250
100
225
225
25.728

2005
8.250
3.900
3.350
2.500
2.100
800
800
700
400
400
300
250

24.511

Ngu n: FAO, 2006
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

10


Eric J. Wailes and E.C. Chavez (2006), tiên đoán trong vòng 10 n m t i, n ng su t
lúa th gi i ti p t c t ng bình quân trên 0,7% h ng n m. B y m i ph n tr m t ng tr ng
v s n l ng lúa th gi i s t
n
(37%), Indonesia, Vi t Nam, Thái Lan, Myanmar
và Nigeria. Trong khi m c tiêu th g o c ng t ng bình quân 0,7%, tuy nhiên, do t c đ
t ng dân s nhanh h n nên h ng n m m c tiêu th g o bình quân đ u ng i s gi m
và Trung Qu c v n s là n c tiêu th g o nhi u nh t và
kho ng 0,4% m i n m. n
c kho ng 50% l ng g o tiêu th toàn th gi i. Cân đ i gi a s n xu t và tiêu th g o
th gi i, ông c ng d đoán giá g o th gi i s t ng bình quân 0,3% m i n m và l ng g o
l u thông trên th tr ng th gi i c ng gia t ng trung bình 1,8% n m. Kho ng n m 2016,
l ng g o trao đ i toàn c u s đ t 33,4 tri u t n (17% cao h n m c k l c n m 2002). Dù
v y, l ng g o l u thông trên th tr ng th gi i c ng ch chi m kho ng 7,5% l ng g o
tiêu th h ng n m. Cùng v i m c t ng n ng su t và gi m m c tiêu th trên đ u ng i, n
và Thái Lan s là n c xu t kh u g o nhi u nh t th gi i. G o xu t kh u t Pakistan
s gi m, trong khi Vi t Nam s n đ nh vì m c tiêu th trong n c t ng nhanh h n m c
s n xu t. Uruguay, Myanmar, và Úc c ng đ c d đoán là s t ng l ng g o xu t kh u
do s ph c h i s n xu t g n đây. Nhu c u nh p kh u g o trong 10 n m t i c a các n c
Châu Phi và Trung ông d đoán s chi m g n 42% l ng g o nh p kh u trên th gi i.

Nigeria d đoán s nh p kh u 2,4 tri u t n vào n m 2016. S n xu t lúa Trung ông b
tr ng i do thi u n c, nên các n c Iran, Iraq, Saudi Arabia và Ivory Coast v n ti p t c
gia t ng nh p kh u do t ng dân s và t ng m c tiêu th g o bình quân đ u ng i. C ng
trong kho ng th i gian n y, g n 30% s n l ng g o nh p kh u c a th gi i s thu c v
các n c E.U., Mexico, Hàn Qu c và Philippines.
1.3. TÌNH HÌNH S N XU T LÚA G O
C U LONG

N

C TA VÀ

NG B NG SÔNG

Trong th i gian chi n tranh, di n tích tr ng lúa c n c dao đ ng trong kho ng
4,40 – 4,90 tri u ha, n ng su t có t ng nh ng r t ch m, ch kho ng 700 kg lúa/ha trong
vòng h n 20 n m. S n l ng lúa t ng c ng c a 2 mi n ch trên d i 10 tri u t n (B ng
1.10).
Sau ngày gi i phóng (1975), cùng v i phong trào khai hoang ph c hóa, di n tích
lúa t ng lên khá nhanh và n đ nh kho ng 5,5 – 5,7 tri u ha. N ng su t bình quân trong
cu i th p niên 1970 gi m sút khá nghiêm tr ng do đ t đai m i khai hoang ch a đ c c i
t o, thiên tai và sâu b nh đ c bi t là nh ng n m 1978 – 1979 c ng v i c ch qu n lý
nông nghi p trì tr không phù h p. B c sang th p niên 1980, n ng su t lúa t ng d n do
BSCL đã b t đ u phát huy tác d ng.
các công trình th y l i trong c n c, đ c bi t là
C ch qu n lý nông nghi p thoáng h n v i ch tr ng khoán s n ph m trong s n xu t
nông nghi p.
N m 1982, n c ta đã chuy n t n c ph i nh p kh u g o hàng n m sang t túc
đ c l ng th c. Ti p theo đó là m t lo t chính sách c i cách ru ng đ t và đ i m i n n
kinh t theo c ch th tr ng, nông dân đ c giao quy n s d ng ru ng đ t nên quan

tâm, ph n kh i h n và có toàn quy n quy t đ nh trong các quá trình s n xu t c a h , n ng
su t t ng lên nhanh chóng. N ng su t lúa đã gia t ng v t b c t d i 3 t n/ha trong
nh ng n m c a th p niên 1980s, lên đ n g n 4,9 t n/ha vào n m 2005. S n l ng lúa đã
t ng h n 3 l n so v i n m 1975.
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

11


B ng 1.10. Di n tích, n ng su t và s n l
N m
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995*
2000*
2001*
2002*
2003*
2004*
2005*

ng lúa

Di n tích
(Tri u ha)
4,42
4,60
4,83
4,72
4,94
5,54
5,70
5,96
6,77
7,67
7,49
7,50
7,45
7,45
7,33

Vi t Nam qua các n m

N ng su t
(t/ha)
1,44
1,99
1,94
2,15
2,16
2,11
2,78

3,21
3,69
4,24
4,29
4,59
4,64
4,86
4,89

S n l ng
(Tri u t n)
6,36
9,17
9,37
10,17
10,54
11,68
15,87
19,14
24,96
32,53
32,11
34,45
34,57
36,15
35,79

Ngu n: T ng C c Th ng Kê VN, 2005; (*) FAO, 2006

n n m 1989, g o Vi t Nam (VN) l i tái hòa nh p vào th tr ng l ng th c th

gi i và chi m l nh ngay v trí quan tr ng là nu c xu t kh u g o đ ng hàng th 3 r i 2 trên
th gi i sau Thái Lan (Hình 1.6). T n m 1997 đ n nay, h ng n m n c ta xu t kh u
trung bình trên d i 4 tri u t n g o, đem v m t ngu n thu ngo i t r t đáng k . Hi n nay,
Vi t Nam đ ng hàng th 6 th gi i v di n tích gieo tr ng lúa và đ ng hàng th 5 v s n
l ng lúa. H t g o Vi t Nam ch ng nh ng đ b o đ m yêu c u v an ninh l ng th c
trong n c mà còn góp ph n r t quan tr ng trong th tr ng lúa g o th gi i.

40000

S nl

ng lúa

ng (t n)

30000

S nl

35000

15000

25000
20000
S nl

ng g o xu t kh u

10000

5000
0

G o xu t kh u

Hình 1.6. S n l
Nguy n Ng c

ng lúa s n xu t và l

, Giáo trình Cây lúa, 2007

S nl

ng lúa

ng g o xu t kh u h ng n m c a Vi t Nam
12


K t qu phân tích cho th y th tr ng xu t kh u g o chính c a VN trong 15 n m
qua, th nh t là các qu c gia ông Nam Á (chi m kho ng 40-50% l ng g o xu t kh u),
th hai là các qu c gia Châu Phi (chi m kho ng 20-30%), m t th tr ng khá n đ nh
(B ng 1.11). Các th tr ng khác là Trung ông và B c M , nh ng l ng g o xu t kh u
sang các n c n y không n đ nh, đ c bi t là trong giai đo n 2001-2004. Các th tr ng
này th ng thay đ i theo tình hình chính tr và xã h i.
Trong nh ng n m qua, g o xu t kh u c a VN t ng tr ng v s l ng và ch t
l ng c ng nh m r ng th tr ng. n n m 2003, ngoài các th tr ng truy n th ng c a
VN nh là Iraq, Iran (Trung ông), th tr ng Châu Á (Indonesia, Philipines), VN đã m
r ng và phát tri n thêm m t s th tr ng ti m n ng nh là Châu Phi, M La Tinh và EU.

Y u t quan tr ng nh h ng các doanh nghi p xu t kh u g o c a VN là ít kinh
nghi m nên thi u kh n ng duy trì và khai thác các th tr ng nhi u bi n đ ng này. ây là
th tr ng có nhu c u cao và kh n ng thanh toán r t t t. N u h có m i liên k t t t h n
và t ch c th tr ng t t h s nâng c p h ng ng ch và giá tr xu t kh u g o c a VN.
B ng 1.11. Th tr
TT
1
2
3
4
5
6
7
8

Qu c Gia
Indonesia
Philippine
Malaysia
Iraq
Cuba
Nga
Iran
Senegal, Congo,
Algery

ng xu t kh u g o ch y u c a Vi t Nam (1000 t n g o)
1991 1992 1993 1994
58,2 59,6
- 168,7

7,8
2,1
4,0
69,3 234,8 143,9 156,3
10,0 93,4 52,5 27,5
43,8 58,8 108,0 158,2
37,9 70,7 76,1
5,1
- 42,5 61,4 30,9

1995
511,9
104,4
147,7
90,9
200,0
5,3

2001
510,8
603,8
217,7
501,6
264,8
155,4
-

2002
784,8
429,4

201,8
860,0
296,3
175,2
-

2003
821,1
492,8
600,0
283,0
250,0
65,0
-

237,1 739,9 460,0 299,3 300,1

-

-

-

Ngu n: FAO và USDA, 2004

V giá c , g o VN đã d n d n đ c nâng lên t ng đ ng v i g o Thái Lan, vào
cùng m t th i đi m và c p lo i g o. i u n y cho th y, ch t l ng g o và quan h th
tr ng c a g o VN đã có th c nh tranh ngang hàng v i g o Thái Lan trên th tr ng th
gi i (B ng 1.12).
B ng 1.12. Giá g o xu t kh u c a Vi t Nam so v i m t s n

Lo i g o
Thái 100B (100% g o nguyên)
Thái 5% t m
Thái 25% t m
Vi t 5% t m
Vi t 25% t m
n
5% t m
n
25% t m
Pakistan 15-20% t m
Pakistan 25% t m

c (giá FOB, USD/t n)

u tháng 12/1997
285
280
245
275
245
275
225
235
225

Cu i tháng 1/1997
280
275
245

275
245
235
230

Ngu n: B.C. B u và N.T. Lang, 2000
Nguy n Ng c

, Giáo trình Cây lúa, 2007

13