KẾT HỢP CHẶT CHẼ GIỮA XÂY DỰNG CĂN CỨ DU KÍCH VỚI CHỐNG PHÁ TỀ Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ TRONG CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP

BUI V A J \ D I T R O N G L I C H Slf VA \A]%

HOA

VIET ]\A]>f m!A SAU THE K Y XIX<

NGUViN VAN KHANH"

B

ui V i n Di l i mdt si phu yeu ntidc
ntia sau thg' ky XIX, da c6 nhieu
ddng gdp trong lich sti d i n tgc. Tting nhieu
nam l i m vigc trong Npi cic trig"u Nguyin,
n i m giti nhigu chtic vu quan trpng cua
trieu dinh, d ctidng vi n i o Bui Van Di cung
thg hign mdt ti'm long nhiet huyg't vdi cong
vigc, mdt ngtidi cd trich nhiem vdi di't
ntidc, nhan d i n . Ong edn l i mdt n h i thd,
nha van hoa ldn, va mang mpt phong each,
mdt sic thai ri't rieng trong nen v i n hpe v i
nghg t h u i t ntidc n h i . Cac sti quan trieu
Nguyen d i n h gii ong l i mot bic "Hgc thvtc
am luyin" (1).
Tuy nhien, trong nhflng n i m qua,
nghien ctiu ve" cupc ddi, sti nghiep v i
nhflng ddng gop cua Bui Van Di trong lich
sti, v i n hda Viet Nam mdi thu dtidc nhflng
kg't qua btidc d i u . Nam 1995, n h i n dip
100 nam ngay mi't cua danh nhan Bui
V i n Di (1895-1995), Hpi Khoa hpc Lich sti

Vi^t Nam phdi hdp vdi Ban Lidn lac hp
Bui M l T r i n g - Chau C i u da to chtic Hdi
thao khoa hpc ve" danh nhan Bui V i n Di.
Hdi thao d i n h i n dtidc nhie"u y kie'n tham
luan cd gii tri trong viec l i m sang td hanh
trgng, nhflng dong gdp cua Bui Van Di vdi
dan tdc (2). Tiep dd, v i o nam 2010, trong
dip ky niem 115 nam ngiy mi't cua dng
(1895- 2010), Uy ban N h i n d i n Thanh
*GS. TS. Trudng Dai hpc KHXH&NV-DHQG HN

phd' Phu Ly phdi hdp vdi Ban Lign lac hp
Bui M i T r i n g - C h i u C i u to chtic toa d i m
khoa hpc n h i m lam sang td mpt so'vi'n de
lign quan de'n cupc ddi v i sti nghiep cua
ong (3). Trong nhflng nam g i n day, nhflng
kg't qua khao ctiu, bign dich cac t i i lieu
ehinh sti cua trieu Nguyen mdi dtidc an
h i n h cung da tao nhflng tien de quan
trpng eho cic hoat ddng nghien ctiu sti hpc
(4). Die biet nhi't, nhd cdng bd' ngudn t i i
lidu C h i u ban trieu Nguyen tai Trung
t i m Ltiu trfl Qud'c gia I m i vipc nghidn
ctiu vg" lich sti Viet Nam noi ehung v i tim
hieu ve cudc ddi, sti nghiep ciia Bui V i n
Di noi rigng dtidc tig'n t r i l n thuan ldi hdn
(5).
1. Con dtidng lap t h a n va h i n h
t r a n g c u a Bui Van Di
Bui V i n Di (6) (cdn cd ten Bui V i n Tti)

ttic Bui An Nien (7) sinh n i m 1833 tai x i
Chau Ciu (8), tdng Phu Dam, huydn Kim
Bang, phu Ly Nhan, tinh Ha Npi (nay
thudc T h i n h phd Phu Ly, tinh Ha Nam)
trong gia dinh cd truyen thd'ng Nho hpc.
Ngay tti nhd Btii Van Di da dtidc cha day
chti Han. Vd'n la ngudi thdng minh, nam
ldn 10 tuoi dng da chip ndx dtidc van tti (9).
Nam 13 tuoi, Bui Van Di d i vtidt qua ky
khao hach h i n g xti de di thi Htidng, bat
d i u con dtidng l i p t h i n cua minh.


Rghien ctiuLiehs^];^^
Trong ca hai khoa thi n i m Nham Tui't
(1850) v i Nham Ty (1852), dng deu di thi
nhting chi dd Tu t i i . Dd'n ky thi Htidng
nam At Mad (1855), dng mdi do Cii nhan.
De'n khoa thi Hdi n i m At Stiu (1865), dng
tig'p tuc dti thi va thi do; nhting de'n khi vao
thi Dinh, dng chi trung Pho bang (10).
Ngay sau khi thi dd, dng dtidc bo nhidm
lim tri huyen d mig"n nui thupc tinh Ninh Thai. Nhd sti gidi thidu ciia Tdng doc Ninh
- Thai l i Bui Tui'n, ke tti n i m 1871, dng
dtidc sung vio l i m vide tgi Ndi cic d Kinh
do Hug'.

dep dd'i vdi trieu dinh nha Thanh vJ ca
nhan si, tri thtic Trung Hoa. NSm m
sau hai mtidi t h i n g di sti, ongtrdvel^

vide trong Ndi cac d Hug'. Nam Ky Ma
(1879), khi dang gifl chtic Htiu Thi langi
Ll, dng dtidc cii tham gia Duyet quyen ll
Hdi va thi Dinh. N i m 1880, Biii VanDir
Ndi cac de chuyin sang gifl chiic Thj Hi
tham tri bo Lai. Sii trim Nguyk chi
rang: "Cho Hflu thi lang bd I i sung \\
vide Npi cac la Bui An Nien thing Thii Hi
tham tri bp Lai. Vua l i m mpt bai thd bi
cho" (13) Vdi t i m h i l u bid't uygn thamci
Lim viee 5 Ndi cac mpt thdi gian dng lai nhu kinh nghidm lam vigc trong Noi c
dtidc chuyin sang b6 Hd. N i m 1873, khi ngn sau dd it lau, dng lai dtidc vua TilD
Phap d i n h H i Npi l i n thti nhi't, ong dang die"u ve Ndi cac l i m viec "Vi" cd triidc d&yt
sd len xin vua Tti Dtic ra Bac dinh giac. Nien d cdc lau ng&y, hgc thiic am hi
Chdu bdn trieu Nguyin con ghi: "Quin (14). Cung nam nay, do mdt so'quanlaii
Phip danh li'y tinh t h i n h Ha N6i, Hong 16 ci'p trong trie"u da gia yg'u, cdng viec i
tti khanh Bign ly H6 bp Nguygn Phig"n v i Lgi giai quyg't cham t r i ndn Bui VanDj
Thi giang hpc si Bui Van Tu (Di) dang sd dtidc khai phuc chtic Htiu tham tri b?!
xin ra Bic dl tu t i p sy d i n chdng Phip" (15). Nam 1881, dng dtidc vua Tti Dilc si
(11). Sau khi q u i n P h i p chig'm eac thinh d l i m Thtidng bac sti vu dai thin. Nam 18
Bic Ky, dng dtidc trig"u dinh cti lam Khim thtic dan Phap d i n h t h i n h H i Npi 1^1
phai ra ngoii Bic dl xem xgt tinh hinh
2, Bui Van Di khi dd dang gifl chile [
Nam 1874, quan P h i p quye't dinh trao tra tham tri bp Hp kiem quan Dd sat vienil
lgi cic thanh cho tridu dinh Hue va rut v i
bo nhigm chtic Ph6 Kinh Itidc sti BicKj
Nam Ky, Bui Van Di dtidc trig"u dinh bo
ra ngoai Bic don ddc vigc chdng Phap,
nhiem l i m An s i t tinh Ninh Binh.
tr.eu Nguygn ghi ro: "Cho Thtidng th.

Mpt nam sau, Bui Van Di ve" Kinh do , ^ V ^ I"''''''^^''^^^^"g chtic Kinh
Hue lam viec, dtidc t h i n g chtic Quang lpc su d Bac Kv Thflo, * •,
Tti khanh mang t r i t Tdng tam phim. Day
l i chtic quan dting d i u Quang loe tti, ed
quan chuyen lo vide gifl cic thti cd b i n ,
cung ci'p le p h i m cho eac ngiy te' giao, te'
mieu dan x i tic, yg'n an vinh tig'n sy, to
chtic ni'u rUdu, cd b i n (12).
N i m 1876, dng dUde vua Tti Dtic t h i n g
h i m Htiu thi lang bd L l v i tin ttidng cti
l i m Chanh sti di sti n h i Thanh. Trong
chuyen di n i y , dng d i dg lai i'n ttidng tot

- t vien B M I ' " ' ' " ^ ' " ' " ' ' " ' '
(16).

'™ s i n g chdc Ph6

Sau hang ug^ „
thang 8 nam 1883),"'""""^ * * "^''
phai dinh chi toan belf" """^
^^^
Bac Ky va trieu hSi° . " *^"B •i"''"
do it lau, BU Van D " ' " ' ''^' " ° ^"^'
nhiem gia chClc TSn' * ^ * '"^"" •""
nhung ong cao om l^ha
'^inh Nam thuc luc ch^p; "Q? "hin. Sad
thSn quan thfl BSc Ninh",''^''^'n 'a)

V An

Van Bj trong ljch SIS'...

Tong ddc Ninh- Thai. An Nign dang sd
(17).
4am 1884, dtidi thdi vua Kie'n Phuc, Bui
; Di dtidc trigu vg" kinh giti chtic Ta
n tri bp Lgi. Mpt thdi gian sau, ong
c bd nhiem l i m N h i t giang quan de
lg sach cho vua Kid'n Phue. Do cd thdi
I dii l i m vigc trong trig"u, lgi giti nhieu
: vu va am hieu cic hogt dgng cua trieu
1 nen ong dtidc sung v i o l i m vigc tai Cd
vien: "Chuin cho Ta tham tri bp Lai
An Nign kiem sung Bien sti vu vien Cd
vi l i ngtidi am luydn hdn" (18). Thdi
I niy, tinh hinh di't ntidc het stic rdi
trieu dinh bi't liic trudc thtic tai xa hdi.
n nan vdi canh quan trtidng, ong d i xin
uan ve Hai Quit, tinh Thanh Hoa d an,
hieu l i Hai Ndng, ngiy ngiy l i m thd
thu dig"n vign.
)e'n n i m 1887, Bui V i n Di lai dtidc vua
g Khanh trieu ve Kinh dd Hue' gifl chtic
ham tri bp Binh va lai sung vao Cd mat
. Tuy nhign, big't dng l i ngtidi c6 tinh
1 khang chie'n nen thtic dan Phap da
each can thidp de trig"u dinh khong tin
g dng. Sii triiu Nguyin chdp ring: "Bi'y

rhdng sti Bac Ky tti cho Nha Kinh Itidc
"An Nien da tting l i Phd sti d nha Kinh
, lai sung Tham tan, khong nen lai
?, cho ve htiu" (19). Mac du viy, do quy
t i i nang va dtic dp cua dng "Vua bao
^ien la ngtidi ngay t h i n g , co van hpc,
i ha Kinh Itidc tridu vio kinh ddi chi"
ngn n i m sau, Bui Van Di tiep tuc dtidc
lg chtic Thtidng thti bd Ll, rdi khdng
sau dd, dng dtidc sung Phd tong t i i
: s\t quan, cting phu t r i c h td chtic cdng
bidn sogn bd Dgi Nam thUc luc • di tH
>Jhting dtidc mpt thdi gian, dng lai xin
hanh Hda d a n (21).
au nam 1890, vua T h i n h Thai lai cho
. Bui Van Di ve" kinh v i bd nhiem chtic

Thtidng thu bp Lai sung Cd mat vien, Phu
chinh dai t h i n , ddng thdi l i m Pho tdng t i i
Qudc sti quan. Ong dang sd tti chdi nhting
khong dtidc (22). T h i n g 10 cung n i m , dng
dtidc trieu dinh die each hpe vi Tig'n sy cua
khoa thi n i m Tti Dtic thti 18, dtidc ban ao,
mu, can dai, vinh quy bai td v i dUde de"
danh van bia 5 V i n Mieu (Hue). Dgi Nam
thiic luc chep r i n g "Ra dn ban cho dai t h i n
Phu chinh Bui An Nien l i Tam giip ddng
Tie'n si xui't than. Khoa At Stiu nam Tii
Dtic thti 18 An Nien thi dd Pho bang. Dg'n
luc i'y vang y chi vi vign i'y van hpc uyen

bic, dtidc trie'u trtidc tri ngp nen die each
ban cho khoa giip de td ro sti rgng r i i vdi
Quynh lam" (23). T h i n g Gieng nam Thanh
Thii thti 4 (1892), Bui V i n Di dtidc sung
vio lim viec trong Hpi ddng Phu chinh, Cd
m i t vien, Quo'c sti quan kiem quan ca Qud'c
tti giam (24). NhUng do tudi cao stic yg'u
nen sau ba t h i n g d chtic vu mdi, ong xin
dtidc rut khdi cac vi tri quan trpng, chi giti
chtic Phu dao dai t h i n (25).
N i m 1893, Btii Van Di tig'p tuc dtidc
trig"u dinh bd nhigm sang lam Thtidng thti
bd Cdng thay cho ThUdng thU Nguyen Hflu
Thing dtidc bo l i m Tdng dd'c Nam Ngai
(26). Nam 1894, ong cung cic Phu chinh
dai t h i n Nguyen Trpng Hdp, TrUdng
Quang Dan dtidc sung h i m Kinh dien
giang quan. Trong thdi gian nay, stic khde
cua Bui Van Di b i t d i u suy kigt mdt each
t r i m trpng; nhieu l i n vua cho trigu vio
cung nhting dng phai cao dm v i xin l i m
vide d tti gia. Vd" benh tinh cua minh, ong
ndi: "Hdm trtidc, t h i n bdng bi benh nhiim
ddc da, d i xin d lai dinh thti chfla tri, tdi
nay chtia khdi, ngtia xin vua gian, lai
chuin cho t h i n 5, 6 ngay d lai dinh thti lam
viec, khan trUdng chfla tri, sdm khdi; theo
ban den hau ngay" (27). Ngay 22 t h i n g 9
n i m 1895 (ttic ngiy 4 t h i n g 8 n i m At

Rghien cmi Lich siSr. sd 1.2Q15
Mui), Bui V i n Di mi't tai Qud'c sii quan,
htidng thp 63 tudi (28).
L i mdt dai t h i n tridu Nguyin nen khi
mi't, ong dtidc vua T h i n h Thai chi du lo
tang Id chu dio. Sti trieu Nguydn vig't: "An
Nien van hpc u i n sue, vd'n cd danh vpng,
khi chet cd d l lai di bieu. Vua ri't thUdng
tig'c, sic ehilu le Phu dao dai t h i n Doan
Van Hdi ci'p tui't (vo'n ci'p 800 quan, gia an
ci'p 200 Itidng bac cung the vai gi'm lua cic
hang), de td y tiu ll. Quy tda cung vi hpc
rpng ndi tieng, co ldng lo ntidc ngn l i m dieu
v i n tdi dieu" (29). Theo nguygn vpng eua
eon trai Btii V i n Di l i Am sinh Btii Htidng
Thinh, vua d i ra chi du cho cac ban bp lo
viec tien dua linh cflu dng ve qug nha chdn
ci't mdt eieh trpng thi v i chu dao (30). Md
cua dng dupe d i t d cinh ddng Ngu M i
thupc thon Bao Thon gin chua Biu, x i
Chiu Ciu, tdng Phu Dam, huyen Kim
Bang, tinh H i Nam.
2. Bui Van Di t r o n g lich suf v a v a n
h o a Viet N a m nvia s a u t h e k y XIX
2.1. Vio niia cudi thg' ky XIX, Vigt Nam
da chting kig'n nhting bien chuyen manh
me, s i u sic tren cic linh vtic kinh tg', xa
hgi v i chinh tri. Trtidc tac ddng cua cong
cudc xam Itidc va thd'ng tri cua thtic d i n

P h i p , kinh te'Viet Nam rdi vao tinh trang
khung hoang t r i m trpng. Thidn tai, dich
bgnh, khdi nghia nong d i n , chig'n tranh
loan lac... cang l i m cho npi lUc cua di't
ntidc bi suy giam, tao dig"u kidn t h u i n ldi
cho thtic d i n Phap md rdng pham vi danh
chie'm v i dgt i c h cai tri tren toin lanh tho
Viet Nam.
Cd the ndi, eho de'n gifla thg' ky XIX, xet
mdt each khach quan, n h i Nguyin da cd
cdng ldn trong sti nghiep thd'ng nhi't di't
ntidc v i md mang bd coi. Nhting cing ve
sau, hpc thuyg't Nho giao dtidc coi la ne"n
tang tti ttidng eiia ehg' dp v i toin x i hpi

cang trd ndn lac h i u , bi't cap trtidc vide giai
quye't cac vi'n de cua x i hdi. Trong khi dd,
cic vua nha Nguyin lgi khdng du nhgy bdn
va thtic thdi dd ddn n h i n cic gii tri mdi
cua thdi dai ma cd't loi l i tti ttidng tti do,
binh quye"n va tig'n bd xa hdi. Do viy, the
chg' n h i Nguygn ngay cang trd ndn thidu
sinh Itic vg" n i n g Itic td chtic, quan ly di't
ntidc. Tti cho la giai ci'p lanh dao, bieu
trUng cho sti t i p trung v i stic manh dan
tdc, n h i Nguyin da tting btidc xa rdi v i bd
rdi ngpn cd dan tdc. Ldi ich, gia tri giai ci'p
khong cdn g i n lien vdi gia tri dan tpc va
ngiy cing trd ndn xa la vdi quin ehung
nhan d i n . Do l i ly do lam cho n h i Nguyen

suy yg'u d i n v i danh mi't "thUdng sdch giU
nUdc", v i cudi cung da de mi't nen dpc lip
d i n tpc (31) v i o tay thtic dan Phap.
Nam 1862, sau khi trig"u dinh ky hda
tide c i t ba tinh mie"n Ddng Nam Bd cho
thtic dan Phap, si phu Nghe Tinh dang sd
b i y td mdt tam trang, mpt y thtic trai bin
vdi quan diem truyen thd'ng phong kidn khi
khang dinh: "Thidn ha l i cua thien ha,
thign hg khong phai cua bg hg ma chuygn
giti li'y mdt minh". Tiep dd, phong trio
chd'ng P h i p ke't hdp vdi chd'ng phong kid'n
d i u h i n g sau Hda tide Giip Tui't (dtidc ky
n i m 1874) da lan rdng trong n h i n d i n vdi
ldi oan t h i n : "Lam vua ra roi, mdt ldng ban
ntidc; khi dang d i n h dtidc, khdng d i n h gi'p
cho", ma dinh diem la cudc khdi nghia cua
T r i n Ti'n, Dang Nhti Mai d Nghe Tinh vdi
khau hi^u:
"Ddp diu trdng ddnh cdxieu
Phen nay quyet ddnh cd Trieu ldn Td^' (32).
Trong bdi canh do, Bui Van Di da the
hien nhat qudn tinh thdn chu chien, kien
quyet dau tranh ehong xdm luge. Ngay khi
quan Phap d i n h ra Bic Ky l i n thti nhi't
nam 1873, dng da dang sd Ign vua Tti Dtic
xin dtidc ra Bic cung nhan dan tham gia


Bui van Dj frong ljch sit...

17

khang P h i p (33). Sau dd, trieu (finh da cti luc chep: "Vua bao ring: Ngtidi Phap vd cd
dng cting mpt sd quan lai que gdc Bic ra H i t r i i ldi tide, da sinh sti d H i Npi, Nam
Ndi xem x6t v i dn dinh tinh hinh. Trtidc Dinh, lai chia quan qui'y rdi hat ngtidi,
tinh t h i n phan k h i n g mgnh me ciia n h i n quan tinh v i cac quan q u i n cac ngtidi lai
dan cac dia phtidng, thtic d i n Phap budc big't cd dpng binh dong ba l i n giao chien
phai tuyen bd' trao tra nhiing khu vtic da khong sd set chut nio, khidn cho chung
chig'm cho chinh quye'n sd tgi cua trieu phai lui ve giti sao huy^t, thtic l i dang
Nguyin roi dtia mpt p h i n ldn Itic Itidng trd khen. Viy T r i n Xuin Soan ddc chie'n bj
lai Nam Ky. Luc nay, Bui Van Di dtidc cti thtidng, thudng t h i n g mot t r i t va cho mtidi
lam An sat tinh Ninh Binh (34), ndi dang lang bgc d l dieu tri; Trtidng Quang Dan
didn ra phong trao khang P h i p ri't sdi ndi hien du dieu khien, thtidng q u i n cong ky
cua cac t i n g ldp nhan d i n (35). Diu n i m luc ba l i n v i mot ddng kim tien tti my; Bui
1882, thtic dan Phap lgi dtia quan ra danh An Nien de'n cflu vien thtidng q u i n cdng ky
chig'm Bic Ky l i n thti hai. Trtidc sti uy hig'p lue hai l i n v i mot ddng kim tien tam thp;
trtic tig'p ciia ke thti, vua Tti Dtic lai cut Bui Ludng Quy Chinh, Nguyen Cao, Hd V i n
Van Di l i m Kinh lupc phd sti cting mdt so' Phi'n dg"u thtidng ky luc mpt lin; bmh dong
thtidng chung 650 quan tig"n. Quan quan
quan lai trig"u dinh ra Bic Ky chdng gigc.
Khi ra tdi B i c Ky, Bui V i n Di v i cic binh dong hi chet, de"u cho t i n g h i m , ci'p
ddng sti da phdi hdp vdi quan quan cac dia tien tui't va cho nhieu i'm" (38). Ve sau dpi
phtidng nhanh chdng xiy dting t h i n h luy quan nay cdn phoi hdp chidn di'u, gay
v i len cic phtidng i n chd'ng giac, tide thay nhieu tdn thi't cho q u i n P h i p h khu vtic ta
tridu dinh da khdng c h u i n y (36). Ban than ngan song Hong trtidc khi bi tridu dinh
ong cung trtic tid'p xin trieu dinh eho xay tripu hdi ve kinh. Sii trieu Nguydn cdn ghi
dting Itic Itidng dan binh tgi khu v\;te Gia lai: "Lue bi'y gid, q u i n thti Bic Ninh dd
Lam ngiy dgm luyen t i p dg phdi hpp vdi big't q u i n d q u i n thti Sdn T i y lgi chuyin
cac dgo q u i n 5 Bic Ninh, Sdn Tiy danh xudng d i n h nfla (quan tinh Sdn Tay v i 1Phap. Sti trieu Nguyen chep ring: "Kinh 2 t o i n q u i n hp Ltiu chuyen xudng mgt

lupc Phd sti Bui An Nidn xin chidu mp thu phd' H i Ndi), Tham tan q u i n thti B i c
dong, rdi chpn li'y 1000 q u i n tinh nhanh Ninh la Btii An Nien, Tdng ddc l i Trtidng
khde mgnh chi ltidng de sai phii. Vua y Quang Dan lig"n p h i i binh dong sang
cho" (37). Chinh dpi dan binh nay sau dd da sdng, hdi lgi cting danh. Lgi sai binh
phdi hdp vdi canh quan Bic Ninh cua dong h cac q u i n thti dem sung ldn den
Trtidng Quang Dan t^p kfch quan Phap d tren de song Nhi H i , b i n ludn mi'y ngiy.
khu vtic Gia Lam (Bic Ninh), Ddn Thuy (Thuydn binh ntidc Phap cung cd tdn
(Hi Ndi) v i o cuoi t h i n g 3 nam 1883. Chie'n thtidng)" (39). Trong ca hai l i n Phap tig'n
t h i n g Gia Lam trong hai ngiy 27 va 28 ra danh B i c Ky, Bui Van Di v6i vai trd la
t h i n g 3 n i m 1883 l i mot tran khdng ldn ve mdt quan lai tridu dinh deu h i n g hai
quy md, nhting mang lai hieu qua tinh tham gia chd'ng giac. Du d tren ctidng vi
t h i n vd cung to ldn khien cho q u i n Phap d n i o dng cung ludn cham lo vide xay dting
Ha Ndi rdi vao trang thai hoang loan. Itic Itidng, bdi dtidng stic dan d l l i m kd'
Nhflng ngtidi tham gia t r i n chig'n n i y tti giti ntidc. Ong la sU bieu hidn mpt each ro
chi huy de'n linh dong deu dtidc trilu dinh ndt cho ldp quan lgi, sy phu mau mtic cua
khen ng?i v i trpng thtidng. Dgi Nam thiic tu ttidng Nho giio phong kig'n: trung


Rghien ctiu Lich sti. sd 1.2015
q u i n i i quoe, t i n tam, t i n Itic phd giup
trig"u dinh gifl ntidc, ctiu d i n .
2.2. Khdng chi l i mot n h i n si tidu bidu
trong phong trao cho'ng thtic dan Phap, m i
trong cic hogt ddng chinh tri, quan ly d i t
ntidc Bui Van Di cung the hidn la mdt vi
quan hg't long vi d i n vi nUdc. Trong thdi
gian chuyen ve" lam viec tai Npi cac trieu
Nguyen, dng dtidc doc va tnic tiep xit ly
nhieu ban ti'u cua cac dia phtidng gtii ldn,
nhd do dng hieu dtidc diy du va s i u sic

hdn ve tinh hinh di't ntidc (40).
Vio ntia sau thd ky XIX, dUdi tac ddng
cua qua trinh md rdng chinh phuc ntidc ta
cua thtic d i n Phap, xa hoi Viet Nam ngiy
cing rdi vao tinh trang khung hoang t r i m
trpng: loan lgc, dan phigu t i n , n h i ntidc
mi't vai trd kiem soit ddi vdi cae dia
phtidng... Trtidc tinh hinh do, Btii V i n Di
da manh dan dang ti'u trinh ldn vua Tti
Dtic xin xti phat nghigm minh hanh vi
dung tien gia v i bac gia trong budn ban
giao thUdng dl dam bao quyen ldi cua
ngtidi d i n trong cic hogt dpng trao ddi
hang hoa. Tuy nhidn, luc nay vua tdi n h i
Nguygn cdn dang lo viec ddi pho vdi quan
P h i p v i ciu ctiu n h i Thanh nen viec nay
khdng dtidc quan t i m dung mtic (41). Khi
dUde cti l i m Kinh lude pho sti ra Bie Ky
ddn ddc viec chd'ng Phap, Bui Van Di da
nhanh chdng sie't c h i t ky eUdng phap l u i t
tai cic dia phtidng, tri'n an tinh t h i n nhan
dan. Ong tau ldn trieu dinh rang: "Hign
nay theo ldnh di den eac tinh xdt hdi, quan
di theo danh b i t giic ctidp chi cd 400 tgn,
phan phai khdng du. Xin de lai quan hai ve
Tig"n phong. Long vo mang di de sai phai.
Vua y cho" (42). Ngoai ra, trgn ctidng vi
Phd kinh Itidc sti Bac Ky, 6ng cung vdi
Kinh Itidc sfl Nguyen Chinh cung tig'n hanh
xem xdt cic ban an xet xti tai cac dia

phtidng (43) de xdt diing ngtidi, dung tdi
l i m nghigm l u i t phap ciia trieu ^ n h . La

ngtidi ludn quan tam cham lo de'n ddi sd'ng
cua n h i n d i n , Bui V i n Di khuye'n khich
ndng d i n di khai pha nhflng miln di't mdi,
xay dting ng"n kinh tg' vting mgnh d nhflng
vung bign ai, coi dd l i kg' sach l i u bin
trong viec gifl gin t o i n ven bign ctidng lanh
thd cua Td qud'c ma cha ong de lai (44). Cd
t h i ndi, qua trinh tham gia quan ly dit
ntidc cua Bui Van Di keo dai trong nhilu
nam vdi nhieu chtic vu khac nhau. Ong da
tham gia cdng viec lign quan den ca sau bd:
Hd, Lgi, Ll, Binh, Hinh, Cong, trong do
l i m Thtidng thti ba bp l i bd Ll, bp Lgi v i
bd Cdng. Tuy nhien, di'u i'n di lai ldn nhi't
tren con dtidng lam quan, quan ly di't ntidc
cua dng cd le l i khoang thdi gian dng dtidc
ert l i m Kinh Itidc Phd sti ra Bae Ky. Thdi
gian niy, dng cd nhieu ddng gop to ldn cho
viec xay dting stic mgnh ctia nhan dan
ngoii Bic qua vide x i y dung cac ddi din
binh tai cic dia phtidng lo vide chdng giac
Phap, an d i n .
2.3. Bdn canh boat dpng tren chinh
trtidng (hoan Id) Btii Van Di cdn say stia,
migt mai vdi con dtidng sdng tdc thd vdn vd
CO nhieu dong gop vdo nen vdn hgc vd gido
due nUdc nhd. Ong da de lgi mpt sti nghiep

v i n chtidng ttidng ddi dd so. Tai n i n g van
chtidng ciia dng, khong chi dtidc vua Tti
Dtic va vUdng than quy thich trieu Nguyen
nhti Tuy Ly vUdng, Mai Am cdng chua...,
cac dgi t h i n , danh nho dtidng thdi nhti
Nguyen Tti Gian, Phgm Phu Thti, Nguyin
Thien Thu^t d i n h gia cao; m i trong
chuyen di sti Trung Qud'c (1876 - 1878), vdi
hpc thtic va van tai cua minh, Bui V i n Di
da khig'n cho trieu (Enh nha Thanh va
nhilu dai t h i n , v i n n h i n Trung Quoc nhti
Nghe M i u Ld, Long Van B i n , Dtidng An
Thp,... phai ne phue. Quan Nhi pham Nghe
M i u Le dtidc cii di hg tdng doan sti bp da
n h i n x6t: "Sti t h i n Viet Nam la Tdn b i
C h i u Giang - Bui Van Di, mot con ngtidi


Btii van Bj h-ong ljch sti...
thung dung phong n h i , t r i e lgc kho ai
bing. Ngoai luc but d i m ra, nghe giong ndi
thanh cao, bie't rang sti am hieu vg" l l nhgc
da dat de'n d6 uan sue rat siu" (45). Trong
chuyg'n di sti nay, Bui Van Di d i xtidng hpa
ri't nhieu vdi cac quan lai, van nhan Trung
Qudc. Trong do, nhiJng thi p h i m xtidng hpa
gifla dng v i Dtidng An Thp - ngtidi dam
n h i n viec tiep ddn sti t h i n Viet Nam, da
dtidc Dtidng An Thp bign t i p t h i n h cud'n
Tri ehu thii xUdng tap va cho khae in tai

n h i in ciia dng tai Trtidng Sa, Hd Nam vio
n i m Dinh Stiu, nien higu Quang Ti^ thti 3
(1877), khi Bui Van Di v i n cdn tren di't
Trung Qudc. Trong t i p thd niy, Btii V i n Di
ed 49 bii. Vdi Tri ehu thii xUdng tap, l i n
d i u tign thi p h i m cua Btii Van Di dtidc
khac in. Den nam 1878, nign hieu Tti Dtic
thti 31, khi Doin sti v l tdi Viet Nam, Bui
V i n Di d i t i p hdp nhiJng bai thd sing t i c
trong hanh trinh di sti thanh t i p Vgn ly
hdnh ngdm (ngam nga tren chang dtidng
mudn dam), do Thi Sdn tang ban khac in
ngay trong n i m niy. Md d i u t i p thd l i 5
bii ttia cua quan lai, van n h i n Trung Qud'c
gdm: Nghd Mau Ll, Long V i n Bin, Dtidng
An Thp, Thinh Tich Ngd, Dtidng Trpng
Nha; tiep de'n l i De tii cua Tuy Ly Vtidng
Mien Trinh va NgU chi' tit thi cua vua Tti
Dtic (de v i o ngiy Ram, t h i n g 6, nam thti
29 - ttic nam 1876). P h i n ndi dung chia
t h i n h hai quyen: Quyen 1 gdm 74 bii;
Quyln 2 gdm 93 bii. Tdng cdng 167 bii.
Cudi t i p thd l i Di bgt cua Nguyin TU Gian
v i Tu tu cua Bui V i n Di. Tic p h i m do Vi
Da tien sinh (Tuy Ly vtidng), V i n Lde tien
sinh (Nguyin Tti Gian) viet ldi binh; hai
con trai cua Biii Van Di la Cd Thien Htidng
Thanh va Nhu Trai Htidng L^p ddng hi$u
chinh. Sau dd, de'n n i m 1882, khi dtidc vua
T14 Dtic phai lam Phd kinh Itidc sti Bic Ky,

ra Bic di lo viec phdng thu va danh tra
q u i n Phap dang md rdng xam chie'm Bic

19
Ky, Btii V i n Di vie't tidp t i p thd Du Hien
thi thdo (trong nhting nam 1882 - 1883).
Trong t i p thd nay, Bui Van Di dting but hidu
l i An Nien. T i p thd gdm 55 bii, do Vin Dao
t i Bui Htiu Tao - mot ngudi ban cua t i c gia
vig't ttia nam Binh Tuit (1886) v i eung l i
ngtidi lo viec in ari thi phim; Vi Da Lio Nhan
(Tuy Ly vUdng) de tti n i m Thinh Thii 2
(1890) v i ciing Van Lpc tien sinh (Nguyen Tti
Gian) vie't ldi binh. Thi Sdn t i n g ban khic in.
Sau cting, vao nam Giap Ngp (1894), nien
hidu Thinh Thii, Btii Van Di d i cho khic in
t i p thd Ton Am thi sao. Tap thd nay gdm 229
bii theo ldi cd, cin thi, va la "tip thd bao
trum ca ddi thd cua t i e gia, sudt tti thdi ki
thi cti, ra l i m quan, cho dg'n gin cudi ddi.
Khoang tti n i m 1850 dg'n 1894 (khdng k l
thdi ki di sti va thdi ki cim quan danh
phip)" (46). D i y l i t i p thd dtidc khac in
cudi cung cua 5ng. Btii Van Di sd trtidng ve
thd chfl H i n , ngn trtidc t i e van chtidng eua
dng de lgi chu ye'u thudc linh vtic niy. Tong
cdng so bai thd trong bdn thi t i p k l tren eo
khoang 500 b i i - mgt con so' k h i ldn. V i
diy l i 4 t i e p h i m ridng biet cua Bui Van
Di. Ngoai ra, dng cdn mdt so thi phim khac

tan mat trong cac van ban ch6p chung thd
dng vdi cac t i c gia khie. Ve" vin, hidn nay
Bui V i n Di edn mot b i i chig'u va mdt b i i
bieu trong trudng thti 2 cua ky thi Hdi
khoa At Stiu (1865) chep trong sich Bieu
chiiu phu. hdp tuyen; mdt bai Cdu ngdn
(ciu tim nhflng ldi noi hay) do dng sogn
chung vdi Lg Tig'n Thdng, Nguyin T h u i t
chdp trong sach Thdi chink tap bien. Theo
thdng ke, so' trang di van cua Btii Van Di
len tdi khoang 800 trang. Hien nay, Thti
vien Vien Nghien ctiu H i n Ndm la ndi ltiu
gifl mdt ltidng ldn di v i n Bui V i n Di cung
cac di ban cua chung (47). Cd the thi'y, cic
s i n g tac v i n chtidng cua Bui V i n Di trai
dii sudt cudc ddi dng: tti luc dd dat, l i m
quan, di sti, c i m quan ehong p h i p , ty dia...


Rghien ctiu Lich sti. sg 1.BQ15
Trong cic t i e p h i m v i n chtidng i'y, co mdt
bd p h i n khdng nhd g i n lien vdi ching
dudng lich sti cua dan tpc Vidt Nam niia
sau thg' ky XIX. Cho dg'n nay, Btii Van Di
d i dl lai cho h i u the' mdt sii nghiep van
chtidng khdng he nhd. Vdi nhting ddng gop
dd, dng hoan t o i n ed the xep vio h i n g ngu
cic tac gia van hpc tieu bilu trieu Nguyin
nhti Thidu Tri, Ti^ Dtic, Tting Thidn vtidng,
Tuy Ly vtidng, Nguydn Tti Gian, Nguygn

Van Sieu... Thd ciia ong khdng chi dtidc
ngudi dtidng thdi d i n h gia cao m i h i u thg'
cung ntic ldng n l phuc. Cic nha nghien ctiu
Nguyen Quang Thing, Nguyin Ba Thd'
n h i n xdt: "Thd dng tinh y sau xa, thanh
sang, cd l i m bai hay. Nhflng ciu ddi cua
dng truy digu Hoing Didu, Btii Vidn dat
dd'n tuygt dieu" (48). N h i phe binh van hpe
Nguyen Hue Chi cho rang: "thd dng vig't vg"
thien nhien, phan i n h cudc sdng that luc
bi'y gid... nhin ehung, chung deu mang mdt
i m htidng t r i m budn, hiem hoi lam mdi cd
mpt niem vui bi't chdt de'n. Nhting du budn
hay vui, thd ong deu l i tieng noi chin th^t
cua mdt t i m hdn giiu chi't thd" (49).
N i m 1893, theo di nguyen eua vua Tti
Dtic, trilu dinh cho bidn t i p bp NgU che
Viet sU tong vinh tap (cdn gpi l i Thdnh ehe
thi sit). La ngtidi luc sinh thdi dtipc vua Ti^
Dtic tin cin hay eho theo h i u v i xtidng hpa
thd v i n ngn Bui V i n Di d i dupe tham gia
vigc bien t i p bd sach nay (50).
3. Ket l u a n
Sinh ra va ldn len tren manh di't chiem
trung vting Dong Nam chau thd song Hdng,
tiep ndi truyln thdng cua gia dinh v i ddng
hp, Btii V i n Di theo con dtidng khoa cii
chinh thd'ng va sdm bdc Id tU chi't thdng tug
cua minh. Trong sudt hoan nghiep ciia
minh, dng trai qua 7 ddi vua, giti nhilu

trpng trich khac nhau tti Tri huyen dg'n
Tham Tri rdi Thtidng thti; lam vide d

huygn, tinh, trong N6i cac, tham gia Vipn
cd m i t , Hpi ddng Phu chinh.
L i dai t h i n dting tren lap trtidng chu
chie'n, die bi^t l i khi P h i p danh Bic Kj
l i n thti hai, trgn ctidng vi Kinh Itidc phd sti,
ong da the hidn tinh t h i n ehong Phip
manh me khi td chtic dan binh d i n h Phip
quye't lidt d khu vtic ngogi t h i n h H i Npi.
Tham gia tri ntidc, an dan, trgn bi't cfl
boat ddng kinh tg', xa hdi nao, dng deu
hudng v l n h i n d i n , coi d i n l i goe, cam
thdng cho tinh canh ctia ngtidi d i n v i ca
dan tdc dang chiu canh l i m than dtidi gdt
giay q u i n xam Itidc. Nhflng t i m sti dd da
dtidc dng trai ldng qua nhflng ang thd van
t r i n diy tinh yeu que htidng, di't ntidc.
Khdng chi la mpt dai t h i n da tting sd'ng
v i lam vide dtidi 7 ddi vua Nguyen, Biii
Van Di cdn l i mdt n h i thd, n h i giio (da
tting tham gia chi'm thi Hdi v i thi Dinh,
dgy vua Kie'n Phue), da cd nhieu ddng gdp
xui't sic trong n i n giio due v i v i n hpc Vi$t
Nam vao n\ia sau thg' ky XIX. Chinh nhd
viy, dng da dtipc vua Thanh Thai die each
phong hpc vi Tie'n si vio nam 1890. Dilu
n i y da dupe ghi lai trdn ti'm bia khic rieng
cho ong d i t tai Van Mid'u, eo' do Hue': "Lam

quan trai mi'y trieu vua, Bui An Nign dong
gdp ri't nhieu trong sti nghiep v i n hpc vi
giao due, k l ca doi npi l i n ddi ngoai. Tuy
chi cd hpc vi Phd bang, nhung cd nhting kJ
thi Hdi dng lgi dtidc de cti l i m Duy$t
quygn. Xet thi'y dng cd nhieu cdng lao v i
thtic t i i van hpc, lai vang menh eiia ba Tfl
Du bi'y gid l i Thdi Thdi Hodng thdi hgu,
vua Thanh T h i i die cich gia i n , ban cho
dng hpc vi De tam gidp Dong Tien si xudt
thdn cua khoa thi At Situ trilu Tii Dtic thti
18 (1865)".
Tai n i n g thd van cua Bui V i n Di luc
sinh thdi da ndi tig'ng k h i p trong v i ngoii
ntidc. 'Thi ngdn chf' - l i m thd d l ndi len


Bui van Bi frong lich si>...
chi. Cai "ChC cua Btii Van Di la cai "hung
t i m trang chf' ciia ke si phu mang hoii bio
sang thi thd" t i i n i n g d xti ngtidi, va ben
canh sii hao hoa cua m6t thi si thich trai
long trtidc thien nhien, l i tinh ydu ddng
logi, t r i n trpng cupc sdng, chin ghet chien
tranh. Theo Tien si Long Van Ban, mot
quan nhan ngUdi Trung Qudc (trong Ldi
tUa vie't cho t i p thd Vgn ly hdnh ngdm ctia
Bui Van Di), thi c i i "Chf ctia Bui V i n Di"
khong n i m d vide thi thd tinh xao trong
vide dung ngdn tti c h i t che hay phong

khoing m i l i "sti hoii cd, tiu thdi m i n thg',
khinh bac, ngang t i n g ciia Ngai" (51).
Trong nhting n i m cudi ddi, Bui Van Di
cdn d i n h t i m huydt eiia minh vio viee td
chtic v i tham gia bign sogn bp Dgi Nam
thUc luc - Di tii ky (trieu Tti Dtic), bp chinh
sti dd sd cua thdi dai phong kie'n Nguydn.
Cdng vide diln ra trong hdn s i u n i m , dg'n
n i m 1894, ddi vua T h i n h Thii thi hoin
thinh.
CHU THICH
(*). Bki viet du^c holin thSnh vdi ail tham gia
giiip dd cua hai giang vien tre ciia Tracing DH
KHXH vi NV Hi N^i Ik ThS. Nguygn PhUdng Duy
vi CN. Nguygn Vin Ngoc. Tic gia xin chan th^nh
cam dn hai ban!

Cd t h i ndi, Bui Van Di la mdt v; quan
thanh lidm, d i di'n t h i n ca cudc ddi cho
dan cho ntidc. Khi di't nude l i m nguy, dng
s i n s i n g vang lenh vua, bon ba trdn con
dtidng ctiu ntidc, khi e i m d i u sti bd sang
thtic hidn nghia vu bang giao vdi n h i
Thanh, Itic lai trtic tie'p cim quan ra Bic
dinh Phap. Ngoai nhting n i m t h i n g thiic
thi cic trpng trich ma trilu dinh giao phd,
khoang thdi gian con lai, dng ddn t i m Itic
vio cdng t i e giio due, v i n hda, sang t i e thd
vin. Cic t^p Ton Am thi sao, Du Hien thi
thdo, Vgn ly hdnh ngdm, Tri chu thii xUdng

tap... diu l i nhting thi phim thi'm dtipm
tinh yeu que htidng di't ntidc, hg't ldng vi
dan, the hien t i m nguyen v i y ehi chd'ng
x i m Itipc s i u sac. Tti ttidng, con ngticii v i
sti nghiep cua Btii Van Di mai la di san qu^
b i u cho ddng hp, que htidng, di't ntidc v i
khong t h i t h i tach rdi vdi mdt giai dogn
lich sti h i o hung nhting cung diy bi t r i n g
cua d i n tdc ta v i o ntia sau the ky XIX.

ve thcii Thflnh Thfli vfl Duy TSn da cung cfl'p cho cac
nhfl nghien c\tu nhCing tU li^u quan trong vi m6t
thdi doan ciia lich sii dan toe trong d6 c6 nhQng npi
dung quan trong li§n quan ve Biii Vfln Di.

(5). Trong qui trinh nghien cijlu nguSn t\i li^u
(1). Quoc sii quan tnlu Nguyen, Dai Nam thUc ve danh nhan Bui Vfln Di, chiing tdi da tiep cfln
luc, tap 8, Nxb. Giao due, Hi Noi, 2007, tr. 420.
dif0c hdn 100 thd muc tfli lieu liSn quan Hn Bui
(2). Xem them: Nguyin Vfln Huyin (Chu bien), Vfln D} hi^n dang dUdc luu gifl chu ySu b cac
Biii Vdn Di nhd tha yeu nitdc thek^ XIX, Hoi Khoa phong Nha Kinh iudc Bic Ky vfl Phong Chau ban
trilu Nguyin ciia Trung tflm LUu trQ QuS^c gia I.
hoc Lich s i Vi^t Nam, Hfl Noi, 1995.
(3). Mgt sd tu liiu vi Btii Vdn Di, Tfli lipu ky Xem them: Dflo Thi Hai Yen. Gidi thiiu t&i liiu
ni^m 115 nflm ngfly mfl't ciia danh sy BM VSn Di Hdn Ndm litu trie tgi Trung tam LUu trii Quoc gia
I vi danh nhdn BCii Vdn Di, In trong Ky yeu h6i
(1895-2010), Hi Nam, 2010.
(4). Vi^n Sii hoc da tig'n hinh dich vfl xuit ban thao "Danh nhdn Biii Vdn Di trong lich su!- vdn
ba Dgi Nam thUc luc vfl bd sung them cuon Dai hoa Viit Nam nita sau thi' ky thii XIX', Hfl Noi,
2014".

Nam thuc luc Chinh biin di luc ky phu biin viet


Hghien curu Lieh sti. stf 1.2Q15

22
(6). Lien quan den vfl'n de nfly, theo chung toi

(10). Lien quan den viec Biii Vfln Di bi dflnh

khao sat h i u het cac ban dich vfln ban chfl Hfln

xuong Pho bang trong ky thi Dinh nflm At Siiu

ngfly nay deu dich ten dng lfl Di thay vi Tt(, nhUng

nflm 1865 dtfdi thdi vua Ttf Dfle, d i n nay c6 rfl't

khi tiln hflnh d6i chieu vdi m6t s6 vfln ban goc nhU

nhieu kien giai khfle nhau. Ngay chinh ban thfln

tai bia da vinh danh tien si thdi Thanh Thai thi3 2

Bui Vfln Di luc d6 cung khdng h i l u dflde tai sao

nflm 1890 thi thfly dfly lfl chfl Ttf. Dieu nfly cung

minh b\ danh xuIng Pho bang (Xem them Nguyin

phii h^p vdi vi^c ong llfy tSn tU Ifl An Niln bdi

Vfln Huyen (chii bien), Biii Vdn Di nhd tha yiu

trong von Han cd tiii chfl Ti^ dtfdi thdi An dCing de

nUdc theky XIX, sdd, tr. 59). Ve sau, cac hoc gia da

chi nflm nSn 6ng mdi l i y ten ty la An Nien. Xem

cho r i n g dng bi danh xuong oan vdi nliieu kiln

th§m Phgm Dtfc Thanh Dung, Vinh Cao (Chu

giai khac nhau. Tuy niiien, day Ifl mdt hien tflpng

bi€n), Khoa cH vd cdc nhd khoa bdng triiu

Nguyin,

binh thfldng bdi le, vflo thang 5 nflm 1865, vua Ti;(

Trung tam Bao ton di tich co do Hue, Nxb. Thufln

Dfle da cd nhflng d i l u chinh mdi v l Id thi efi h kJ

Hda, Hue, 2000, tr. 545. Ngofli ra, co y kien cho

thi Dinh (Quoc sii quan t r i l u Nguyin, Dai Nam

rflng viec ten ong bi doc chfch tfl am Di thflnh am

thUc luc, tap 7, Nxb. Giao due, Hfl Noi, 2007, tr.

Tfl Ifl do chfl Tfl bi dong am vdi chfl Ttf trong tfl Ttf

924) (Xem them Do Thi Htfdng Thao, "Chinh sach

Dfle nen phai dgc thflnh Di vfl d i n den vifc khi ghi

giao due thdi Nguyin; tiep c4n tfl danh hieu ph6

ch^p lai cflng bi nham thflnh chfl Di. Xem t h i m :

bang", Tap chf Nghiin

"Khue Moc, Bui Vfln Di/Bui Vfln Ti^ - M6t nhfl

(435), tr. 17- 29).

chinh tri vi ntfdc vi dan. In trong Ky yeu hoi thao

ctiu Lich sU, 2012, so 7

(11). Trung tSm Nghien cflu quoc hoe, Chdu

"Danh nhdn Biii Van Di trong lich su* - vdn hoa

bdn triiu Tu Diic (1848-1883),

ViitNam

N6i, 2003, tr. 193.

nita sau theky thUXIX', Hfl N6i, 2014.

(7). C6 J k i l n cho rflng ten Bfli An Ni§n lfl do
dtf^ vua Ty Dfic dflt cho. Xem them Pham Dfle
Thflnh Dung, Vinh Cao (Chii bien), Khoa cH ua cdc
nhd fihoa bdng triiu Nguyin,

sdd, t i . 545. Tuy

nhien, khi tim hieu nguon tfl h^u chinh s i trieu
Nguyin, chung tdi khdng thfly de cflp d i n vfl'n de
nfly.
(8). N h i l u y kien cho r i n g que htfdng Bui Vfln
Di lfl Iflng Chau C i u . Tuy nhien khi t i l n hflnh
khao sat vfl tim hieu, chiing tdi thay rflng vflo thdi
Biii Vfln Dj sing, Chau C i u lfl ddn vi hflnh chinh

Nxb. VSn Hoe, Hfl

(12). D6 Vfln Ninh, Ti£ dien chiic quan
Nam,sdd,

Viit

tr. 537.

(13), (14), (15), (16), (17). Quoc sil quan trilu
Nguyin, Dai Nam thUc luc, tflp 8, sdd, tr. 390, 432,
455, 512, 602.
(18), (19), (20). Quoc sti quan trieu Nguyin, Dai
Nam thUc luc, tflp 9, sdd, tr. 98, 378, 374.
(21). Nguyin Vfln H u y i n (chii bidn), Btii Vdn
Di nhd tha yeu nUdc theky XIX, sdd, tr. 190.
(22). Quoe sii q u a n t r i l u Nguyen, Dgi

Nam

c^p xfl. Xem them Ld Qudc Viet, Tuyen tap bia vdn

thUc luc Chinh

tie - van chi Hd Nam, Nxb. The gidi. Ha Ndi, 2006,

Vfln hda- vfln ngh$, Tp. H 6 Chi Minh, 2012, t i .

tr. 139.

m.

(9). Le Cdng Viet. Tdm vdn bia tiin sy BUi Di,

bien Di luc ky Phu bien, Nxb.

(23), (24), (25), (26). Quoc sii quan

trilu

Tflp san Vdn hoa- Thdng tin Hd Nam, so 2 nflm

Nguyen, Bgi Nam thUc luc Chinh biin Di luc ky

2007, tr. 37.

Phu bien, sdd, tr. 130, 155, 161, 183.


BCii van Bi frong lich sti...
(27). Trung t a m Ltfu trfl Quoc gia I, Chdu bdn
triiu Nguyin

thdi Tfidnh Thdi, Hd sd so 015, td

129.

vua Tfl Dfle xii ly nhieu cdng viec lien quan d i n
trieu chinh. Cac Chau b a n dtfdc Bfli Vfln Di vfl
cdng stf xii ly p h £ n ldn dtfdc vua Ttf Dfle d6ng y

(28). Nguyen Vfln H u y i n (chu bien), Bui V&n

vfl chflu d i l m .

Di nhd tha yiu nudc theky XIX, sdd, tr. 213.

(41), (42). Qudc sti quan t n l u Nguyin, Dai

(29). Qudc sii quan trieu Nguyin, Dai

Nam

Nam thuc luc. tflp 8, sdd, tr. 378, 535.

thuc luc Chinh bien Be luc ky Phu bien, sdd, tr.
248.

(43). Trung tam Ltfu trfl QuIc gia I. Ch&u bdn
trieu Nguyin thdi Tu DUc, H i sd s i 348, td 062.

(30). Trung t a m Ltfu trfl Quoc gia I, Chdu bdn
triiu Nguyen

thdi Thank

Thdi, H i sd sd' 024, td

(44). Quoc sii quan trieu Nguyen, Dai

178.

(45), (46). Nguyin Vfln Huyen (ehu bien), Biii

(31). Nguyin M a n h Dting, Viit Nam trong qud
kha.- Tu liiu vd nghiin

citu, Nxb. Chinh tri Quoc

Van Dl nhd tha yeu nUdc the ky XIX, sdd, tr. 14,
43.

gia, Hfl Noi, 2013.

(47). V l vfl'n d l di vfln eua Bui Vfln Di, xin

(32). P h a m Xanh. Khdm phd lich sH Viet Nam,
Nxb. Chinh tri Quoe gia, Hfl Noi, 2014, tr. 197.

bdn triiu Tu Diic (1848-1883),

Nxb. Vfln Hoe, Hfl

Viin Nghien ciiu Hdn Ndm cua ThS. Le Phtfdng
Duy (Trtfdng DH KHXH&NV, Dai hoe Qudc Gia
Hfl Ndi), trong Hoi thao Danh nhdn Biii Van Di

Ndi, 2003, tr. 193.
(34). QuIc sii q u a n trieu Nguyin, Dai

Nam

trong lich svl - vdn hoa Viit Nam niia sau thi ky
XIX

thuc luc, t | p 7, sdd, tr. 1426.
(35). T r i n Vfln Giau, Chdng xdm lang (Lich sU
tH 1858 den 1898), Quyen 2: Bdc Ky

khdng Phdp, Xay dflng p h a t hflnh, Hfl Noi, 1957,

(48). Nguyin Quang Thflng, Nguyen Ba The,
TU dien nhdn vgt lich s& Viit Nam, Nxb. Khoa hoc
xa hdi, Ha Noi, 1991, tr. 46.
(49). Do Dfic Hieu (chu bien), TU dien vdn hoc

tr. 66.
(36), (37), (38), (39). Quoc sii quan
Nguyin, Dgi Nam

tham khao bfli viet Tdng quan vi hiin trgng, trQ
luang vd gid tri di vdn Biii Vdn Di tgi Thii vien

(33). Trung tflm Nghidn cflu quIc hoc, Chdu

Viit Nam

Nam

thUc luc, t^p 8, sdd, tr. 356

trieu

thUc luc, tflp 8, sdd, tr. 519-

531, 559, 563, 570.
(40). Trong qua t r i n h k h a i thac nguon ttf

(bg mdi), Nxb. The gidi. Ha Ngi, 2004.

(50). Nflm 1895 khi bo sach sflp hofln thflnh,
Biii Vfln Di dfl qua ddi ma chfla thfly dflde thflnh
qua lao ddng ciia minh. QuIc sii qufln trilu

lipu Chau ban t r i e u N g u y i n hien dang ltfu gifl

Nguyin, Dgi Nam thUc luc Chinh biin Di luc ky

tgi Trung tflm Ltfu trfl Qud'c gia I, chung tdi da

Phu biin, Nxb. Vfln hoa - vfln nghe, Tp. H i Chi

tim k i l m dtfde hdn 100 d l muc Chau ban lien

Mmh, 2012, tr. 248.

q u a n den Bfli Vfln Di keo dai tfl thdi Ttf Dfic

(51). Nguyen Thi Nggc Yin. Nghiin

ciiu udn di

den thdi Thflnh T h a i , t r o n g dd p h i n ldn Ifl cac

vdn bdn hoc tdc phdm Van li hdnh ngdm ciia Bill

Chau ban lien q u a n d i n qua t r i n h Bui Vfln Di

Vdn Di (1833-1895). De tai khoa hoc cfl'p cd sd i^flm

Iflm vi^c trong Ndi cac, ciing cac cong sU giiip

2013.