TRƯỜNG VIỄN ĐÔNG BÁC CỔ PHÁP VỚI VIỆC BẢO TỒN CÁC DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA HÀ NỘI

TRirOTNG V I I N DONG BAG CO PHAP (EFEO) VOTI VIEC BAO TON CAC
Dl TiCH LjCH sur- VAN HOA HA NQI (GIAI DOAN 1900 -1945)

PHAN PHirONG THAO*
D 5 THI TAM"

Dan nhap
Di tich la ndi lUu giQ nhieu gia tri lich
SLt - van hoa, truyS'n thong tot dep - NhiJng
gia tri nhan vfin c6 tac d6ng tfch cUc den
tig'n trinh phat trien ciia da't nUdc, dan toe.
B(Si vky, trong su6't tie'n trinh lich sii, cac
c6ng dong ngUcii Vi?t lu6n nSu cao y thilc
bao t6n cSc di tich lich SLI vSn h6a. Trai qua
hai cu6c khang chid'n cho'ng Phap vk cho'ng
My, di gin giQ lai du^c hdn 2.000 di tich
lich Sli - van hoa tai Thfing Long - Ha Noi
(1), cSn ghi nhan nhflng no lUc vUdt hkc cua
cac thiet che vfin hoa, cdc nhfi khoa hoc
Viet Nam vfi quo'c tS', trong dd khong thd
khong nh^c tdi nhflng d6ng gop quan trong
cua cac hoc gia Tru6ng Viln Dong Bac co
(EEFO) giai doan 1900-1945.
La nhflng tri thflc mang tU duy thUc
chflng va CO truyen tho'ng ton trong vfin hoa,
ngay tfl th6i Napoleon, nhieu nhfi khoa hoc
Phap trong cuoc chien tranh xam lUdc Ai
Cfip dfi CO y thflc bao ton nen van minh ruc
rd nfiy cua nhan loai. Tfldng tU nhU vfiy, khi
c6 mfit trong bo may ciaa chinh quyg'n bao hp
Phfip tai Vi$t Nam, nhi^u hoc gia da khong

tan dong vi$c Iam bien doi muc dich sii dung
cua cac di tich lich sii. Bfi't chap ly do; Quan
doi cln phai co "nhflng doanh trai can thi§'t
cho 450 bmh linh dong quan" (2) de sdm
binh on tinh hinh va trien khai viec td chflc
cai tri, gidi tri thflc Phap van phan doi viec
qufin doi vien chinh Phap sau khi chidm
thanh Ha Noi (nam 1882) vfi da bien khu
vUc nay ciing mot so' ngoi chiia cd xung
quanh h6 Hoan Kidm va Van Mieu (3) thanh
trai linh.
Paul Doumer - Tofin quyen Dong Dudng
(giai doan 1897-1902) lfi mot nhfi chinh tri
thflc dan song vdi tfl chat cua mot nhfi
khoa hoc c6 tham vong muon bie'n Ha Noi
thfinh "mot Paris thu nho" (4) da len tigng
phan do'i viec pha thanh Ha Noi. Ong noi:
'Toi de'n qua cham de cflu Ifi'y nhflng phdn
dac sfic, cu the la cac cong thanh. Nhflng di
tich a'y dang le phai dUdc bao ton. Chiing co
nhflng dac trUng quy gia, chi nhU vay thoi
cung dang dUdc chung ta tran trong. Do lfi
nhflng ky niem lich sfl gfin bo vdi ndi day,
chung CO the lam dep cho cac khu vUc xay
dung mdi cua thanh pho" (5).

• PGS.TS. Khoa Ljch silt, TrUOng DHKHXH&NV, DHQG HN
" ThS. Trung tam ho^t dong Vfin h6a Khoa hoc Vfin Mieu-Quoc Tfl Giam Ha Noi

22
Tuy nhien, trong thdi
ky trUdc nam 1900, do
"vide quan ly, bao ton
cac di tich lich sfl d
D6ng Dfldng khong do
mot td chflc nao dam
nhiem. Chinh vi vay,
nhieu cong trinh lich
sfl... da bi xam hai
trong qua trinh qui
Anh 1: So d6 Van Mie'u Ha Ndi nam 1913
hoach thanh pho" (6).
(Ngudn Leonard Aurousseau. Temple de IM Paix (Van Mieu).
Nhid'u di tich ciia Hfi
Tap chi Dmg Duang. lap XX- Sd ra iCl tiidng 07 den ihdng 11-191 i)
Noi xfla bi "ngflcfi ta cho
pha ta't de xay dung cac iKng trinh the hien cac cong trinh hch sii" (11) trong do "qui
dinh ro vai tro, traeh nhiem cua EEFO trong
sflc manh cua chinh quyen thuoc dia" (7).
viec quan ly cac di san khao co, cac cong
Trudc tinh hinh d6, ngay 20-1-1900,
trinh lich sfl va do cd d Dong Duong" (12).
Tofin quyen Dong Dfldng da ky Nghi dinh
Nam 1901, den Sinh Tfl dUOc tu sia;
thfinh lap TrUctng Viin Bong Bac co Phdp EFEO (tien than la Phdi dodn Khdo cd nam 1902. 6 Quan Chudng va tUdng Vua
thiidng trtic tgi Bong Ditcfng - mot td chflc Le cf bd ho Hoan Kiem (bi mUa bao lam hi(
cua cac nhfi khoa hoc Phap ra ddi nam hong) da nhan duoc kinh phi siia ch^a tir
1898). Luc dau EFEO c6 hai nhiem vu Chinh phu Bfie Ky (13). Trong cac nam

chinh la nghidn cflu ve van hoa cua Dong 1900-1902, trai linh Quang Yen va trUcfng
DUdng vfi cac vung lfin can nhU An dp, linh ken (chie'm dong Van Mieu tfl nam
Nhat Ban, Trung Quoc, Malayxia... (8). 1884) da tflng bu6c rut quan ra khoi di
Dd'n thang 4-1920 dUdc Bo trUdng Thuoc tich; de'n dau nam 1904, sau mpt thdi gian
dia Albert Saraut giao cho "dam bao viec bi bien thanh trai each ly cac benh nhan
bao quan va gifl gin cac cong trinh hch sfl mac dich ta, Van Mie'u Ha Npi dUdc phun
ciia cac nudc Dong Dfldng thuoc Phap" (9) thuoc khfl trung, tra lai cho ngUdi Viet tht)
vfi "trinh len Toan quyen viec xep hang va cung, cho tu sfla, mua sam do te khi, xac
xd'p hang lai cac cong trinh ljch sU cung dinh moc gidi tren ban do tiianh pho (14).
nhu cac bidn phap bao quan chung" (10).
Bang kinh nghiem quan ly di san van
Ngay sau khi thfinh lap, Truong Vien
Dong Bac cd Phap da ti^n hanh nhieu hoat
dpng nghidn cflu van hoa, khao sat thuc dia,
lam cd s6 tu va'n cho Chinh quyd'n thuoc dia
xay dung hang loat chinh sach, che dinh, mo
hinh ve quan ly vfi xd'p hang, bao ton di tfch.
1. Ve van de kiem ke, xep hang de
bao ton di tich
Vai nhflng y kid'n d6ng gop dau tien cua
EEFO, Toan quyen Paul Doumer da ky
"Nghi dinh ngfiy 9-3-1900 ve van de bao ton

hoa tai Phap quo'c va ket qua dieu tra,
khao sat ve" cac di tfch tai Ha Npi, EFEO da
trinh chfnh phu ke hoach kiem ke, xep
hang cac di tich hch sfl de quan ly va bao
ton. Theo do, ngay 5-4-1905, Toan quyen
Dong Duong Jean Baptiste Paul Beau ban
hanh Nghi dinh ve" viec xep hang mot so

cong trinh ljch sfl cua Thanh pho' Ha Noi.
Chieu theo Nghj djnh nay, 7 di tich dau
tien tai Ha Npi da dUdc xep hang la di tich
can dupc bao ton: Van Mid'u, den Quan


Twang V i ^ dong Bac cd PhAp...
Thfinh, dd'n Ngpe Sdn, 6 Quan Chfldng,
den Hai Ba Trflng (Dong Nhan), dinh Bach
Ma, chua Mpt Cot. Quyet dinh nfiy khong
chi mci mfin cho mpt chinh sach quan ly di
tich mdi me tai Dfing Dfldng mfi con ph^n
nfid xoa diu sfl bfi't binh cua ngUcii Vidt
trUdc viec hfing lo^t eac ng6i dd'n, chua linh
thieng cua hp hi xam pham, pha dd d^ Ifim
dfldng pho (15).
Tiep do, thang 6-1905, vdi sfl tham gia
true tie'p ve chuydn m6n cua EFEO, Thfinh
pho da to chflc m6t cudc tdng di^u tra vd'
dfi't dai vfi dia diem thd cung cua tfi't ca cac
dinh, de'n, chua, mieu tren dia ban Hfi Npi.
Ket qua, sau ddt tong dieu tra, da lap dflpc
danh muc cua hdn 400 di tich ldn nho 5 Hfi
Noi (16). Nhi^u ban ve hidn trang di tich
cung bang ke ten, dia chi ciia cac dinh, d^n,
chfla da giup phat 16 "nhieu di san con
chUa dfl^ mfi'y ai bid't den (17) ngay tai
Thfing Long - Hfi N6i.

Theo Nghi dinh ngfiy 23-12-1924, cac

cdng trinh nhfi ciia c6 gia tri lich sii hoae
nghe thuat d Dong Dfldng thupc Phfip vfi cac
nudc bao ho dupc Tofin quy^n xd'p hang theo
de nghi cua Giam doc EEFO... Cac cong
trinh da xd'p hang dfldc khoanh vung, Ifim vd
sinh sach se... Qui dinh xd'p hang tuan thu
theo luat phap nUdc Cdng hoa Phap, dd'
nghi xep hang dUdc quan Toan quyen thong
bao cho cac chu sd hflu di tich. Vide xet xep
hang dfldc thflc hien trong thdi gian 6 thang
tinh tfl ngfiy thong bao {Bieu 2).
Chinh phu mac nhidn cdng nhfin xd'p
hang cac cong trinh da dfldc dfla vfio danh
sach bao ve theo Nghi dinh ngay 9-3-1900.
Danh sach cac di tich da dfldc xd'p hang se
dflpc Giam doc EEFO cong bo va tai eong
bo' 10 nfim mpt lan theo cung qui dinh vfi
dfldc Cong bdo Bong Bitcfng vfi Cdng bdo
Phdp qu6c dang tai 3 thang sau khi xd'p
hang {Bieu 3).

Vide tu siia, bao ve di tich dfldc ghi ro;
Tfl sau nam 1920, tren cd s5 chflc nfing,
nhi^m vu dfldc giao, EFEO chiu traeh nhidm Khdng dflde pha huy hofic di chuyen du ehi
mdt
bd phfin cua cac di tich da dupe xd'p
xfiy dflng cac "qui dinh, hfldng diin (xd'p
hang di tich) vfi giam sat viec thflc hidn cac hang, cung nhfl khdng dflpc trung tu, siia
cong trinh giai toa, stia chfla, khai qufit vfi chfla hay co ba't efl thay ddi nfio doi vdi cac
cac quye't dinh, qui che' ve' vide di chuyen cac cong trinh nfiy n§u khong co quye't dinh cho

phdp cua quan Toan quyen (Dieu 10). Trong
bao tfing, hien vat dUdc thao dd" (18).
trudng hdp c4n thid't phai gia cd kh^n cfi'p
Cu6i nfim 1924, can cfl Nghi dinh ngfiy
cac di tich da dfldc xd'p hang, quan Tofin
3-4-1920 vd' vi^c td chflc lai EFEO va bao
quyen cho phep sfl dung tam thdi nhfi ciia
cao cua Bp trfldng Bp Thuoc dia, Bp trUdng
cua cac cong trinh nfiy vfi cae cdng trinh lan
Bp My thufit, B6 trfldng Bd chien tranh...,
cfin {Bieu 12). Kinh phi tu siia do quan Tofin
Tdng thdng nflde Cpng hoa Phap da ban
quyd'n quyd't dinh phan bd tfl ngfin sach cua
hfinh Nghi dinh ngdy 23-12-1924 hiidng
chinh phu vfi cfie ngudn ngan sfieh khac d
ddn viec dp dung ngi dung dg,o Luat bdo ve Dong Dfldng trdn cd sd d^ xua't cua Giam
cdc cong trinh lich si (31-12-1913) cua •ddc EEFO {Bieu 11).
Phdp quae ve viec xep hgng vd bdo ve cdc di
Vd' chinh sach flng xii doi vdi cac di tieh
tich lich su" tgi Bong Bitcfng. Npi dung Nghi
dinh gom 39 dieu (19) cho thfi'y vai tro quan da dfldc xd'p hang, Chinh phii Phfip qui
dinh:
Khdng dflpe phdp trUng thu vfio muc
trpng cua EFEO tfl vfi'n cho Tofin quyd'n
Dong Dfldng trong vi$c phe duy$t, xd'p dich cdng bfi't cfl di tich da dflde x^p hang,
hang cung nhfl tu sfla, bao vd cfie di tich khong dfldc phdp xay them bfi't cfl eong
ljch sLl - vfin h6a d Dong Dfldng thudc Phap. trinh mdi nfio t^i cac di tich da dfldc x^p


hang ne'u khong eo ldnh cua quan

Tofin quyd'n {Bieu 8, 13). Khdng dfldc
mua bfin cfie cdng trinh dfi dflpc xep
hang. Khdng dfldc bfit bupc hofic lam
ba't cfl did'u ^ gdy xudng ca'p cac di
tieh da dflpc xd'p hang. Khong dUdc
quang cao trong cac di tich da dupc
xep hang hofic tai khu vflc xung
quanh ehi gidi cong trinh trong vdng
bfin kfnh do quan d i u tinh hoac
EEFO a'n dinh {Bieu 13).
Cfin cfl Nghi dinh ngfiy 23-12Anh 2: Ddn Quan Thanh dflu thf ky XX
1924 cua Tdng thong Phap vfi td
(NguSn • TfiU vien Tiidng tin Khoa hpc xd hoi (KHXH)
trtnh cua Gifim ddc EEFO (giii kem
bien ban sd 2979 ngay 21-8-1923 cua Hoi Nghien vfi cac di tich nhin ra hd Hoan
ddng EEFO), ngfiy 11-7-1925, Toan quyen Kie'm), Cdng chua Bfio An, Dd'n Hai B&
Ddng DUdng ky Nghi dinh ve vide xd'p Trung (Ddng Nhfin), Chfla Mdt cot, Chila
hang, bao tdn cac di tich lich sfl tai cae Bfi Da, Chfla Phd Quang, Chua Hdng Phiic,
nude thude dia (20). Tfl day, EEFO da ed Chfla Trfi'n Qudc, Chfla Ly Qudc Sfl, (Jong
mpt hfinh lang phfip ly vflng chac de hoat Thfinh Hfi (O Quan Chfldng), Tam bia Nam
ddng trdn linh vflc di san: vfla gifl vai tro Giao tai phd' Hud', 3 tfi'm bia t^i cdng chiia
ciia mpt vi$n nghidn cflu, vfla vfin hanh Ham Long, 2 con phUdng hofing va 2 con stf
nhu mdt Ban quan ly di tieh trUc tie'p Ifip tfl trong Mie'u Hpi ddng b vfldn Bach Thao,
ho sd, de nghi xd'p hang, de xufi't md rpng Vfin Mie'u Hfi Ndi... Tinh dd'n cudi nfim
1925, tai Viet Nam da ed tdi 306 di tich
qui mo xe'p hang di tich.
dfldc xd'p hang, trong d6 d Bfie Ky co 89 di
Ngfiy 15-4-1925, Tofin quyd'n Dong Dfldng tich (22). Hfi Npi la dia phfldng ed con efi^di
M. Merlin da ky Nghi dinh cong nhfin 7 tda tich dfldc xep hang nhid'u nhfi't Bfie Ky.
thfinh cd tai Bfie Ky lfi di tich Iieh si( cua

Sau nam 1925, cac di tich khac ciia
Dong Dfldng, trong dd co Thfinh cd Ha Ndi. Thfinh phd tid'p tuc dupc kiem ke, xd'p hging.
Cac hang muc cua thanh Hfi Npi dfldc xep Tuy nhidn, cung cd nhflng hd sd xd'p hang di
hang trong ddt nay bao gdm: Cdt cd Hfi Npi, tfch do EFEO dfla ra da bi Thdng sfl B^c KJ
Bac mdn, Doan mon, 8 cdng nhd ciing 6 b^e hoae Chinh phu Phap tfl ehoi vi ly do nha
dfi cham rdng vfi 1 cfii diu rdng trong khu trong qui hoaeh md dfldng hofic khdng du«
phao binh, 1 chudng ddng vfi 1 khau sflng edng nhan gia tri ve mat kid'n tnic (23).
thdn cdng lam gifi treo chudng (21).
Tiep tuc d^y manh vi$c xep hang di tich,
Hai thang sau, ngfiy 16-5-1925, Toan ngay 28-1-1932, Ddc 1^^ Hfi Npi ky quylt
quygn Ddng Dfldng ky tid'p quyd't dinh edng dinh 663 tridu tap mot Ban gdm 13 thanh
nhfin mpt sd edng trinh lich sfl d Bfie Ky lfi vien ra soat, Ifip danh sach nhflng di tich
di tich lich sfl eua Ddng Dudng, trong dd c6 chua dUdc xep hang. Nhipm vu lap danh
19 cd tich cua Hfi Npi: Den Quan Thanh, muc va did'u tra, trinh xdt cac di tich du
D€n Bach ma. Cum edng trinh quanh hd dieu kidn xep hang dfldc giao cho EEFO
Hofin Kiem (d^n Ngpe Sdn, Thap Bflt, Dfii thiic hien. Cfie hd sd mieu ta di tieh ngiy


Tnrtog Vien dOng Bde c6 Phap..
cfing chuan hda (24). Ngofii sd Hdu ve' ten,
dia diem, nam thfinh lap, anh hoac ban ve,
trdn bang kd cac di tich theo tflhg khu phd
con ghi r o t e n vi t h i n dflde thd tfl vfi so
thfla dfi't xay dflng edng trinh tren ban do
trieh luc cua Thfinh pho" (25).

1945 (29) dudi sfl giam sfit cua kie'n true sfl
Henri Parmentier vfi cac Giam dde EEFO
dUdng nhidm: Louis Finot, Alfred Foucher,
Claude - Eugene Maitre, Leonard Aurousseau

va (Jeoi^e Coedes.
Trong linh vflc bao ve di san, mSe du la
Bang nhflng n6 Iflc vfldt bfie, tinh dd'n td chflc do chinh quyd'n thupc dia ldp ra de
n5m 1950, Viln Ddng Bac ed da Ifip ky luc giiip vide cho ehinh quyd'n tren phfldng di^n
xep hang dflpe 1.256 di tich trdn tofin coi quan ly di tich, song EEFO da khdng n g i n
Dong Dfldng, trong do e6 401 di tich cua ngai dflng ra bao vd quan diem khoa hpc,
Vidt Nam (26). Hfi Npi c6 31 di tieh dfldc dua ra cac y kid'n trai chie'u doi v6i nhflng
quyd't dinh gay tdn hai cho di san cua nhfi
xdp hang.
2. H o a t d o n g t u siia, b a o ve, xuf ly vi cdm quyen.
Thang 4-1925, khi qui hoach lai khu vflc
p h a m di t i c h
hd Hofin Kid'm (Hd nhd), Thfinh phd da cho
Ben canh vide xep hang, EEFO tid'p tuc
la'p mpt phan long hd phia bd Bfie (giap phd'
tfl vfi'n eho chinh phu bao hp ban hfinh cac
Hang Khay hien nay). Giam dd'c Vien Ddng
qui dinh ve tu sfla, bao v$ di tich, ddng thdi
Bfie cd da gfli thfl phan doi va td ro quan
gifl ludn vai trd hfldng dfin, giam sat viec
diem khdng chiu trfich nhidm vd' viec nfiy
bao quan di tich vfi giai quyd't xfl ly eac vi
vdi ly do hon dao vfi khu vfle bd Hd nhd da
pham di tich tai Hfi Npi.
dupc lipt kd trong danh sach cae edng trinh
Ngay 11-7-1925, Toan quyd'n Dong lich sfl cfla Bfie Ky, muc Thfinh phd' Hfi Npi
Dfldng ban hfinh Nghi dinh bat bupc ba't cfl do EEFO lap vfi Giam dd'c EEFO da phd
mpt di tieh nfio cua Thfinh pho da dfldc xd'p duy^t. Trdn cd sd dd, ngfiy 1-5-1935, Thdng
hang mudn tu s^a dd'u phai gfli ddn de'n Sd sfl Bac Ky da gfli cdng dien sd 5537/A ydu
Quoc gia Bdo ton co tich de Sd nfiy xem xdt cdu Ddc ly Hfi Npi eho tam ngflng mpi hoat

vfi trinh tid'p ldn chinh quyd'n dia phUdng dpng dd dfi't t^i ho (30). Dang tide vide Ifi'p
hoac chinh phu phd duy$t (27).
mpt phdn hd c u ^ eung vfin dupe tid'n hfinh
Vfi'n de xet duypt sfla chfla (finh, den, vi Dd'c ly Hfi Npi cho rang: Nghi dinh edng
chfla ve' sau cdn dflpc phan cfi'p theo gifi tri nhfin danh sach cfie di tich lich sfl eua
cfla tijfng di tich: doi vdi cfie dd'n, mieu nhd Ddng Dfldng do Vidn Dong Bac cd d^ trinh
thi tda Ddc ly tri^c tiep quyd't dinh, rieng edn ehfla dfldc Toan quyen Ddng Dfldng ky
ddi vdi cac cd tieh da dfli?c xd'p hang thi vfi cdng bo' tren Cong bao, hdn nfla nd'u
phai CO y kid'n chuydn mdn cua EFEO (28). Nghi dinh cd dupe ky thi cac bd Hd nhd (chi
Nhd viec tim hidu, khao sat gia tri khoa hpc nhfl mpt cai ao) cung khdng the dfldc xep
cua cfie di tich vfi dfla ra kd' hoaeh de triing hang nhfl cfie di tich lich sfl khac... nen
tu, EEFO da giup cho nhid'u cdng trinh lich khdng thd ap dung vfio vide Ifim cua Thanh
Sli tai Hfi Npi, gifl dfl^c dang ve eo kinh, phd dflde (31).
khdng bi bien dang trong qua trinh tu sfla.
Ngofii ra, bang cfie kidm tra, giam dinh
Tieu bieu nhfl ddt tu siia Chua Mot Cot tinh xac thflc ciia nhieu van ban, EEFO da
nfim 1922 vdi sfl tham gia eiia kid'n true sfl giup Thfinh phd ra quydt dinh xii ly dung
Charle Batteur hay cfie ddt trung tu Van nhid'u sfl vu lidn quan dd'n vide ki^n tyng,
Mid'u Hfi Ndi giai do^n 1897-1901, 1904- cfi'p gia'y ehflng nhfin quyen aii dung dfi't.


Thang 7-1929, sU ba tru trt chua Trang
Tin (Nhfin Bfie) viet ddn giii tda Ddc ly xin
trich luc ban dd dfi't chua Trfing Tin tfl ban
dd dia chinh cua Thfinh phd. Theo ydu cau
eua Ddc ly Hfi Ndi, Giam ddc EEFO cho
kiem tra lai tofin bp gifi'y td, van ban ehfl
Hfin vd ngdi ehua vfi ngfiy 27-10-1929 da cd
giii thu tra ldi ghi ro: Gifi'y td chflng nhfin
quydn sd hflu cu (do nhfi Nguyin cfi'p) ghi

didn tich chfla lfi 3 sfio (tUOng dfldng
l.OSOm^ song theo ke't qua do dac mdi la
2.200m^. Nhd viec xac minh dd ma td trtnh
xin hpp phap hda sd dfi't chdnh lech
(1.120m^ cfla nhfi chfla da dUdc Thfinh phd
xem xdt, giai quyd't.
Ngofii ehfle traeh efla mdt Vien nghien
cflu, EEFO edn dam nhfin nhiem vu bao ve
cd vfit, xfl phat ddl vdi cfie hfinh vi pha hoai
di tich. Day lfi edng vide rfi't kho khfin, d i n
den nhid'u va ch^m gifla eac nha khoa hpc
vdi cfie ehu sd hflu di san, budn dd ed nhflng ngfldi thudng chi quan tam de'n ldi
ich cua minh.

dem ban hay cac vu eo y pha huy di san tai
Hfi Ndi.
Ddn eii, khi phat Men trudng hdp tffm bia
CO da dflpc xd'p hang d chua Hdng Phuc (Hoe
Nhai) dfi bi due di mot mang chfl Hfin va
khfic chdn ldn dd lfi ten cua vi sfl tru tri chiia
(Dfldng Tam Vidn), EEFO da gid cdng di^n
trinh bao sd 1639 ngay 19-5-1936 dd'n Doc ly
Hfi Npi. Theo ydu cau cua EEFO, ngfiy 1.71936, Thfinh phd" da ra quyd't dinh sd 285
bai nhidm quyd'n tru tri chua Hong Phuc ciia
sfl Dfldng Tam Vien vfi khdng cho phdp nh^
sfl nfiy dfldc tru tri d bfi't cfl mdt ngdi chiia
nfio tgi Hfi Npi (33). Sau sU kidn nfiy, trong
sudt thdi Phap thudc, tai Hfi Npi khdng thiy
nhfic dd'n trfldng hdp nhfi tu hfinh nfio tu cho
phdp tdn vinh minh nhfl vay nfla

3. Tfl v a n x a y d i ^ g m o h i n h quan ly
di tich d a c thii t a i H a Noi
Ngofii vfi'n de' kiera kd, xep hang di tfch,
trdn cd sd kd't qua nghien cflu vd' phong tyc
t^p quan, thdi quen sinh hoat tfn ngfldng,
phfldng thflc hoat dpng cua nhflng td chitc
"phfldng, hpi" trong cdng ddng ngfldi Vi^t,
Thflc hi?n sfl m$nh bao ve cd vfit, ngfiy
Trfldng Viln Ddng Bfie co da tfl vfi'n cho H^i
21-6-1926, Giam ddc EEFO L.Aurousseau
ddng Thfinh pho" vfi Sd Qudc gia Bao ton c^
ky quyet dinh cfl cfie biet phai vien EEFO
tieh xay dflng md hinh "Hpi ddng quan IJ di
de'n cfie ben cang ldn d Ddng DUdng Ifim
tich" dd quan ly, giam sat hoat ddng tai cac
nhidm vu kilm tra, cfi'p giSy phep hidn vfit
cd sd thd tfl.
chfla d\i(}c xep h^ng cho chung cac loai do
Ban du thao trinh Thfinh phd' ngfiy 15-2my nghe tfl Ddng Dudng chuydn ra nUdc
1927 gdm 7 die'u, qui dinh vd' muc dich sii
ngofii. Chieu theo quye't dinh nfiy, tai Viet
dung vfi vide thd cung cfla cac cdng trinh tin
Nam, Thfl ky EEFO dfldc giao phu trfich
ngudng: moi cdng trinh do mdt Hpi dong
cang Hai Phdng, M.J.Buochot phu trfich
quan ly, gdm 5 de'n 8 ngfldi, cd efi'u Hdi g6m
cang Sfii Gdn. Cdng viee nfiy bupc eac dfic
hdi trfldng, hdi phd, thfl quy vfi cfie thanh
phai vidn EEFO ddi khi phai "hanh xfl nhfl

vien. Hpi cd nhidm vu Ifla chpn ngfldi trdng
nhflng hien binh", song bfing nhflng nd lfle
gifl cd sd thd tfl, lua chon ngfldi hfinh le, theo
khdng mdt mdi, hp da c6 nhilu ddng gdp
ddi, kidm tra edng viec cfla hp, Ifip danh sach
trong vide ngfin chfin tinh trang ma't trdm
nhflng ngfldi nay trinh len Ddc 1^ (34). Trong
hien vfit trong di tich, ehay mau cd vfit d
dd, moi did'u khoan co nhflng qui dinh rfi't cu
Dong Dudng ndi chung vfi Ha Npi ndi ridng.
thd. Ddng thdi, Hpi ddng eung c6 quyin l|ip
Dien hinh phai kd' de'n vu viec phu nhan
bien ban xin quan Dd'c ly phe duy^t di duoi
cua Andrd Mahaux (32) tham gia fin cfip
khdi ed ad thd tfl nhflng ngfldi khdng tuSn
pho tfldng CO cua dd'n Angkor (Campuchia)
theo cae qui dinh da dd ra.


37
Nhu vfiy, mac dfl cd ngudn gd'c ban ddu
tfl nhflng td chflc sd khai do dan cfl tgi cac
dinh, dd'n, chfla ciia ngfldi Vidt (hpi Tu vfin,
hdi ddng tu sfla Van Mie'u trudc nam
1898...) song cd the ndi md hinh "Hpi ddng
quan IJ di tich" nay lfi mot thie't chd' quan
IJ cae edng trinh tin ngfldng kha chfit che,
khoa hpc. Tuy nhien, vi tdn giao lfi vfi'n de
rfi't nhay cam, hdn nfla cac qui dinh lai ed
lidn quan dd'n phong tuc, tfip quan eua

ngudi Vidt va dung eham trUc tie'p dd'n vai
trd cfla cac than hao trong lang xa (luc
Ifldng ma chinh quyen Phap dang cdn
tranh thii dd vdi tay de'n cfie xom, thdn) (35)
nen sau dd chinh quyen thude dia da phai
rflt gpn cac tieu chi lai.
Ngfiy 24-10-1927, Nghi dinh 351 dupe
Thdng sfl Bac Ky chufin y quye't dinh ve'
quan ly cfie cong trinh tin ngUSng vdi 2 npi
dung: Cfie dinh, chua thudc cdng san
Thfinh pho' do mot Hpi dong tfl 3 den 5
thfinh vien quan ly (Hdi ddng do dan dia
phfldng bdu ra, dfldc Dd'c ly bd nhidm). Hdi
ddng quan ly trinh Ddc ly qui dinh bd
nhi^m, bai nhipm sfl sfii, thu tfl, cfie qui tfie
tri an trong dinh, chfla (36).
Theo dd, tfl nfim 1928, hfing Idat eac Hpi
ddng quan ly eac dinh, de'n, ehua dupc
thfinh Ifip. Phd' trUdng, Ly trudng chiu
trfich nhidm ldp danh sfich cac thfinh vien
trong Hdi ddng thupc khu vflc minh quan ly
vfi trinh Dd'c ly phd duydt bd nhiem. Hdn
nfla, moi Hgi dong qudn ly di tich deu phai
Ifip did'u Id, npi qui hoat ddng theo hUdng
d i n cua Thanh phd' (dfla tren cae qui dinh
ehi tiet trong Dfl thao ngfiy 15-2-1927 cua
EEFO). Thfinh vidn Hpi ddng lfi eac than
hfio hogc nhflng nho si, ngfldi cd tam huyd't,
uy tin do dan eii. Hoat dpng cfla eae Hdi
ddng quan ly di tich hi chinh quyen thupc

dia giam sat khfi chfit che. Tfi't ca cfie viec
td chflc te le, xin dfinh trong mo thit gia sue

phuc vu td'cfic ky td... tai cac den, chfla dd'u
phai cd ddn trinh bfio gfli Tda Dd'c ly.
Khong nhflng thd', ngfiy 26-9-1934, H.
Virgitti - Ddc ly Hfi Ndi cdn ydu edu Hpi
trudng cac Hpi ddng quan ly dinh, ddn, chfla
yeu cdu bao cao ro ve hoat ddng cua cac Hdi
ddng theo mfiu c6 san (37) nhfim cung cfi'p
thdng tin eho chinh quyd'n Phap giam sfit
chat che hoat ddng cua cae ed sd tinh
ngfldng, dfic bidt lfi cac dinh lang - ndi hpi
hpp nghi sU truye'n thdng ciia ngUdi Vidt.
Nhfl vfiy, tfl nam 1927 dd'n nfim 1934,
chinh sfich dflng "Hoi ddng quan ly di tich"
de giam sat hoat ddng tai cac dinh, dd'n,
chua da dfldc thflc hidn rdng khap trong
khdi di tich thupe cdng san ciia nhfi nudc.
Tfl nfim 1934, Thanh phd' bat ddu vdi
tay sang khoi cdng triph tin ngudng tU san,
cho dfing thdng bao yeu cdu cac chu sd hflu
tfl nhan trong mpt thdi gian nhfi't dinh phai
trinh bao gifi'y ehflng nhfin quyd'n sd hflu
da't vfi Ifim thu tuc thfinh l^p Hdi ddng
quan ly, nd'u khdng se bi trUng thu.
Nfim 1936, nham ngfin chan sfl lam dung
tdn giao vfi dfla viec quan ly cac dinh, chiia
vfio tr^t tu, Dd'c ly Hfi Npi lai ban hanh Nghi
dinh sd387 (ngfiy 14-9-1936) quydt dinh ddi

ten cac Hpi ddng quan ly dinh, dd'n, chfla d
Hfi Ndi thfinh cac Ban Hgi dSng tri sit, gdm
1 chu tich, 1 phd ehii tieh, 1 thu ky, 1 thu
quy va 2 thanh vidn (38).
Nhidm vu eiia Ban Hgi dong tri sit dfldc
qui dinh ro trong Thdng tU sd' 240 ngay 226-1936 cua Thanh phd': lfi phai thay mat
Thanh phd trdng nom ciia cai eiia dinh,
chua (nhfi, dfi't, bia, tupng thd...), Moi vi^c
trong dinh, chfla khi mud'n sfla ehfla hay
thay ddi, nhfi't thid't Ban Hdi ddng phai xin
phep Toa Dd'c ly. D5i vdi eac dinh, chfla
dflde lidt vfid hang cd tich, viec sfla chfla
phai dfldc sfl ddng y cua Trfldng Viln Ddng
Bae cd. Cac nhfi sfl, ong tfl thi chi dflde


trdng nom ve vide Id bai, ddn hfldng, gifl gin
cho ehfla sach sd. Ngofii ra khong dflde tfl y
sfla chfla hay thay doi gi trong chfla (39).
Cd the thay, nhflng y kid'n tfl vfi'n chi tidt
ciia EEFO trong ban Du thao ngfiy 15-21927 mfi Thdng sfl Bfie Ky e ngai khdng
dua vfio Nghi dinh so 351 (ngfiy 24-101927) ve' viec thfinh lap Hot dong qudn ly di
tich thi dd'n day da chfnh thflc dudc hdp
thflc hda. Theo qui dinh mdi, cfie Ban Hgi
dong tri sit dupc phep dflng ra thu hoa ldi
vfi tid'n thue tfl cac gian nhfi, da't dai thudc
di tich de' chi tidu vfio vide tu sfla, thd cflng.
Thfinh phd Hfi Ndi chi thu tie'n thud' dfi't
theo di^n tich thflc td' ciia cae edng trinh.
Did'u nfiy khdng chi mang lai cho Thfinh

phd mdt ngudn thu nhfi't dinh ma cdn giflp
bdt di ganh nang rdt kinh phi cho vide stta
chfla cfie di tich thudc edng san cua Hfi Ndi.
Tuy nhidn, vi sd tien thu tfl hoa ldi va thud
nhfi qufi it oi, khong du de chi tra cho cac di
tfch ldn nen theo tham vfi'n cua EEFO, Ddc
ly Hfi Npi da quye't dinh mien, giam thud'
dfi't trong khu vUc npi va khu vue vanh dai
bao ve xung quanh eua mdt sd di tich tieu
bie'u (Vfin Mid'u Ha Ndi) (40).
Cac chinh sfich nfiy da giflp cfie Hdi ddng
quan ly di tfch (ngfldi Viet) tu ehfl hdn
trong viec tid'n hfinh cfie hogt ddng bao vd,
tu sfla, duy trt boat ddng thd eflng, td ll tai
cfie di tieh. Vdi each thflc hogt dpng kha
cdng khai, minh bach, nhid'u Hpi ddng quan
ly di tich da cd nhiing ddng gdp dfing kd vfio
vide gin gifl phong tuc vfi bao ton cac dinh,
den, ehua tgi Hfi Npi (Hdi ddng quan IJ
Vfin Mid'u, dd'n Voi Phuc, dinh Ydn Phu...).
Sau khi nflde Viet Nam Dfin ehu Cdng hda
dfldc thfinh Ifip (thang 9-1945), md hinh
"Hdi ddng quan ly di tich" tie'p tuc dUpc
ehinh quyen each mang duy tri, hofin thidn
vfi sii dyng trong phong trfio "Van hda eflu
qudc".

4. Tfl van \ i v a n de chuyen doi muc
dich sii dung cua di tich
Trong qua trinh qui hoach lai lai Thanh

phd' tfl nam 1888 dd'n nam 1945, song soi^
vdi vide md dfldng, chinh quydn thudc dia
Phap da cho xay tai Ha Npi 69 edng trinh
ldn nhd (phu Tofin quyd'n, Tda thdng sfl, co
sd van hda, y te', giao due...) (41). De thi^e
hidn viec nfiy, Thfinh pho" da cho triftig thu,
trUng dung nhid'u nhfi cfla, Id dfi't rpng lfin,
trong dd cd mdt so dinh, dd'n chua ciing
budc phai phfi dd, di ddi (dinh Nghla Quan,
chua phd' Hfing Vdi, chua Phuc Co pho
Hud', chua Bich Lflu phd' Thd Nhupm, chiia
Ifing Nghia Dung, (finh Ydn Thfii, mid'u Hoi
ddng 3 vUdn Bfich Thao...). Viec nay khong
ehi ddng chgm de'n vfi'n de' tam linh ciia
ngfldi Vidt ma cdn khie'n khdng it ch san bi
tdn hai. Trflde tinh hinh dd, tid'p noi tham
vfi'n cfla cac thanh vidn tid'n nhidm ciia
Phfii doan Khao cd Ddng Dfldng, EEFO da
tfl vfi'n eho ehinh phu bao hd trdng vi§c v ^
dung chinh sach flng xii vdi cae di tich theo
tiJtng logi hinh sd hflu (cdng san, tU san),
Theo dd, di tieh thudc cdng san ciia nhi
nude khi hfl hdng dfldc chinh phu cSfp tien
tu siia (Van Mid'u, tfldng vua Ld, chua Mot
Cpt...) nhflng khi phai di chuydn, pha d3 de
xay dung cfie ed sd ha tdng edng cdng thi
khdng dUdc ddn bfl (42). Ddn, mid'u thuoc sS
hflu tu nhan (cd gifi'y chflng nhfin quyen s5
hflu da't dai) khong dUdc cfi'p kinh phi tu bo
nhflng khi di chuyen thi du^c den bii dfiit

dai theo gia thda thuan.
The ehd' hda chinh sfich nay, ngfiy 18-41918, Tofin quyen Ddng Dfldng ban hfinh
Nghi (finh ve vide trung dung dfi't dai, c6i^
trinh vi muc dieh cdng tgi Ddng DU(Jng.
Trdn tinh than ciia Nghi dinh, Thfinh pho
dfi chuydn nhfldng lgi mot sd Id dfi't cdng c6
didn tich phu hdp eho dan cfie lfing c6 di
tieh hi phfi dd toan phan de xay lai (finh,
ddn, chua mdi (dinh Yen Phu d pho hang


Rfldi bi di chuyen nfim 1921 (43), dinh
Sdng Sdn d dfldng Hfing Bdt di chuyen nfim
1932...) (44). Ridng doi vdi cfie di tieh chi bi
pha dd mpt phdn (dinh Giao Phong, dinh
Ddng Hg d pho" Hud', dinh Ngpe Hfi phd Sdn
Tfiy, dinh Dong mdn pho hfing Can nfim
1932...) (45), neu lfi dfi't tfl thi hoac dflpc
den bfl thdm phdn dfi't lien ke, hofic dupe
bdi thfldng tie'n dd tu sfla.
Lidn ddi de'n vi^c nay, EEFO gifl vai trd
xac minh cfie van ban, gifi'y td ehfl Hfin Ndm dd xac dinh quyd'n sd hflu ciia cac di
tieh. Tren cd sd dd, Thfinh phd' se ra quyd't
dinh den bfl hay khdng den bfl eho cfie cdng
trinh bi di ddi, cung nhu cfi'p gifi'y chflng
nhan quyd'n sd hflu dfi't cho cfie dinh, chua
mdi xdy lgi,
EEFO cung theo ddi vfi xii IJ cfie vu viec
vi phgm nguydn tic bao tdn khi xay dUng
lgi cac dinh, dd'n, chfla sau khi bi pha dd.

Theo qui dinh, trUdc khi xdy dflng lai dinh,
ddn, chfla... Hdi ddng quan IJ di tich hofic
chu sd hflu, sfl tn^ tri, thii tfl.,, phai trinh
ddn vfi ban ve ldn Ddc ly Thfinh phd xem
xdt, sau dd mdi dfldc tid'n hanh theo dung
ndi dung da dfldc phe duyet.
Trong hai nfim 1940 vfi 1941, Thanh phd
nhfin dupc ddn thfl eua dan lfing Trang Lau
vfi Sd Trang khidu ngi rfing: Theo td trinh
ciia dfin lang Trang Lau tfl ngfiy 6 thang 31891 thi trflde mfit dinh lfing Trang Lfiu ed
khac 4 chfl Han 'Thfldng dfing thdn tfl"
nhflng khi xay di^ng lgi dinh vfio thfing 111941 thi 4 chfl nfiy lgi bi ddi thfinh 'Trang
Lfiu thdn tfl", Sau khi kiem tra lai anh
chup ngdi dinh (trflde khi pha dd), EEFO
da dd nghi D6c IJ Hfi Ndi giii edng vfin budc
Hpi ddng Tri sfl dinh Trang Lau phai cho
s^a lai 4 ehfl dd thfinh 'Thfldng d i n g thdn
tfl" y nguydn nhfl ngdi dinh cd.
Lien tuc trong eac nfim 1930-1938, Vien
Ddng Bac cd da giii nhieu thfl tfl trao dd'i

qua lgi vdi Dd'c IJ Ha Ndi, Thd'ng sfl Bfie Ky
vfi Toan quydn Ddng Dudng ve vide ehuyen
ddi muc dich sfl dung cua mdt so' di tieh.
Qua dd, EEFO ludn gifl lap trfldng bao ve
di san, yeu cau Thfinh pho khdng phfi dd
nhflng di tieh da xep hgng de xay dflng eae
cdng trinh mdi. Ke't qua da thanh cdng
trong mpt so' trfldng hdp nhfl: phan ddi viec
trung dung vfi gifl lgi dupe khu vfle edng

Den Hai Ba TrUng (Ddng Nhan) khdng hi
pha dd lam Ifim nghia trang, gifl lgi phdn
di tich Thfinh co Ha Npi tai Vfldn Bach
Thao khi sfla sang khu vfle Phu Tofin
quyd'n (giai doan 1931-1935) (46). Did'u nay
cho tha'y, ngay ca khi phai thfle hidn "sfl
menh" Phap qud'c giao phd hay trUc tid'p va
chgm vdi quyd'n lfle, cac hpc gia EEFO v l n
tufin thu nguydn tac Ifim vide cua nha khoa
hpc chan chinh.
5. Cac cong t r i n h , b a i vidt, tfl lieu
n g h i d n ciiu ve lich sii, v a n h d a Viet
N a m va di s a n Ha Noi
Ben eanh linh vflc quan IJ, bao tdn di
san, eae tae gia ngfldi Phap va Vidt Nam thanh vidn EEFO cdn de lgi rfi't nhidu cdng
trinh, bfii vidt, tU lieu nghidn cflu v l lich
sfl, van hda Vidt Nam va di san Ha Ndi.
Trong sd cfie cdng trtnh vidt ve di tich
lich sfl cua Thanh phd', trflde tidn phai ke
dd'n Louis Bezacier - mpt kid'n trflc sU ndi
tid'ng cua EEFO. Chi rieng trong 2 nam
1900-1901, ong da cho dang lien tuc 33 bfii
vidt (kem ban ve) trdn Tgp chi Bong Bitcfng
(tfl sd 140 de'n 132) vd' lich sfl vfi kie'n true
cae dd'n chfla d Hfi Npi nhfl; den Ngoc Sdn,
Nam Giao, chfla Mot Cdt, Dflc Khanh,
Quan Sfl, Lien Phai, Hd Qud'c, den Huydn
Chan, Nhfi't Chidu, Hai Ba TrUng, Xien
Phfip, Linh Lang, Viet Ddng Hdi qufin...
eflng nhid'u cdng trinh ehuydn de trdn Tgp

chi eiia Vien Ddng Bae cd tfl nam 1914 de'n
nfim 1959: Nghe thugt Viet Nam (Sur I'Art


Annamite - 6/1914), Banh sdch cdc cong
trinh lich sit Bac Ky, Trung Ky va Nam Ky
(Liste des monuments historique du
Tonkin, Annam et Cochinchine
1926),
Kien trUc ton gido 6 Bde Ky (L'Architeeture
rehgieuse au Tonkin - 1938), Kien true cdc
ngoi chiia tgi Bac Ky (Le Pantheon des
pagodes Boudistiques du Tonkin - 1943).
Vfi tidu bieu nhfi't la tac ph^m Cdc cdng
trinh CO d mien Bac Viet Nam (Releves des
monuments du Nort Vietnam - 1959) gidi
thieu 85 ban dd cfie di tich lich sfl tieu bidu
dfi dflde xd'p hgng tai Bfie Ky.
Tid'p
theo
L.Belzacier,
Leonard
Aurousseau, cung cd nhid'u bai viet ve Ha
Npi, trong dd ed bfii "Ngoi den Hod Binh"
(tfle Van Mie'u) dfing trdn Tgp chi Bong
Ditdng nfim 1913. Md ta ve' cdng trinh nfiy,
dng nhfin xdt: Kid'n true ciia Vfin Mie'u d
vUdng qudc An Nam dupe sao chep theo
mfiu eua Vfin Mie'u d Khue Phu tinh Sdn
Ddng, Trung Qud'e nhflng cd kich thfldc nhd

hdn (47).
Ben cgnh cac tac gia ngfldi Phap, cac hpc
gia Viet Nam ciing cd nhid'u edng trinh
nghien cflu chuydn sau ve' cfie di tich cua
Hfi Npi. Nfim 1940, nhfi nghien cflu Tran
Vfin Gifip cho dang bfii Bia Tien si Vdn
Mieu Hd Ngi (Autour des stdles du Vfin
Mieu de Hanoi), nfim 1942 xufi't ban cudn
Cdc bgc de vitdng An Nam vd Phdt gido
(Les Emperreur d' Annam et le bouhdisme)
nha'n manh dd'n vai trd cfla Phat giao doi
vdi cfie bfie Dd' vUdng (trong dd cd dd cfip
den sU ddng gdp cua hp trong vide xfiy dflng
chua ehien).
Sau Trdn Vfin Giap, trong giai doan
1949-1951, tfie gia Trdn Hfim Tfi'n da cho
dfing lidn tid'p 8 bfii viet khao ve: chiia Mdt
Cdt, den Ngpe Sdn, chfla Trfi'n Qude, quan
Trfi'n Vu (de'n Quan Thanh), chua LJ Qudc
Sfl, Van Mid'u trdn Tgp chi EEFO.

Anh 4: Ckaa Mdl Cot ddu theky XX
(NguSn • Thu vien Thdng tin KHXH)

Ve' ngudn tfl lieu de nghien eflu di san
do EEFO de lgi, ciing cdn nhfic dd'n gia trj
CLta eac hd sd di tieh hidn dang lflu gifl t^i
Trung tam Lflu trfl Qudc gia L Trong a^
hdn 400 cap tfii lidu ve cfie dinh, den, chiia
eua Hfi Ndi, ben canh cac vfin ban hfinh

chfnh edn ed hinh anh, ban vd, tU lieu chfl
Han... lfi nhflng kd't qua nghien cflu, khao
sat EEFO eung cfi'p (48). Cac ban tu6ng
trinh hoat ddng cua Hpi ddng quan ly cac di
tfch (soan theo hfldng dfin cua Thfinh ph^
trdn ed sd dfl thao cua EEFO) ciing chita
dUng nhid'u thdng tin ve cfie phong tuc t^p
quan ciia ngfldi Hfi Ndi trong giai doan
nfiy. Dae bidt cfie vfin ban gifi'y td, sd lieu
lidn quan dd'n hogt dpng tu siia di tich do
EEFO giam sat cho phep xac dinh nien dai
eiia nhieu edng trinh di tich thdi hien dai.
TrUdng hdp Van Mid'u Hfi Npi lfi mot vi du
tieu bieu: Qua tim hieu ve cfie ddt tu siia
Ngdi den tfl nam 1888 den nfim 1945,
chflng tdi da xae dinh dflde nien dgi cila
mdt loat hang muc cdng trinh nhfl: Biic
hoanh phi "Van the su bieu" treo tai B&i
dudng vfi bfle hoanh phi treo tren cdng Dai
Thfinh cd nidn dai nam 1888. Dien thd Mfiu
Lidu Hgnh tai khu Khai Thanh xUa (nay la
khu Thai Hpc) dfldc xay dflng tfl trflde nSm
1888 (49). Canh cdng ehfnh biing go hm, 3


gian efla ehinh cua di?n Dgi Thfinh, cdng
Dai Trung, cac bfie them dfi tai Khue Vfin
Cfie, (hen Dgi Thanh, nhfi day Ta vu, Hflu
vu... dupe Ifim trong giai dogn 1905-1906
(50). Cdt nd'n cua cac cdng trinh tai Vfin

Mid'u da dflxay dung cfl trong dVdi nhflng gia tri tren, cac edng trinh
nghien cflu, bfii viet, tfl lieu khao sfit cfla
eae nhfi nghidn eflu EEFO thUe su lfi ngudn
sfl hdu qui gia de nghien cflu ve lich sii van
hda vfi cfie di tich cua Hfi Ndi. Cac tac phdm
cua L.Belzacier, Leonard Auroussau, Trdn
Van Giap... khong chi ddn thudn gidi thipu
vd' kid'n true cua cac di tich lich sii tidu bieu
tai Ha Ndi, Viet Nam mfi edn so sanh, ddl
chidu tim ra nhflng ndt tfldng ddng vfi khac
biet gifla kid'n true Vidt Nam vdi kid'n true
Trung Hoa, Xn Dp, Chfim, Phap. Dfic bidt
nhflng ban ve trong cac hd sd lflu trfl vd di
tfch (52) cflng cac dd anh chi tid't eiia
L.Belzacier lfi nhiing tfl lipu vd cung qui gifi
de phuc dflng lai cfie di tieh, mot khi cdng
trinh bi pha hiiy trong chid'n tranh.
Tdm lai, trong sud't 45 nam ke tfl khi
thfinh lap, m5e du khdng the thoat ly khdi
sU chi phdl cua bdu khdng khi chinh tri d
Ddng DUdng song EEFO van gifl dUdc tinh
ddc lap tfldng ddi ciia mpt ed quan nghidn
cflu khoa hpc vfi hogt ddng khdng hd' ngdi
nghi tren linh vflc bao tdn di san. Bfi't ehfi'p
nhflng ldi chi trich, phd phan, thfim chi tru
dfip ciia cdng luan va mdt sd' nhfi cam
quyd'n thflc dfin, cac thfinh vidn EEFO da
kidn dinh dfldng ddu dam nhidm vai trd

tham vfi'n, xii ly nhieu vu viec lidn quan
de'n vfi'n A^ bao ve, tu siia, xac minh, xii ly
vi pham di tich... Cae tfl lidu, kd't qua khao
sfit, did'u tra, dien da... mfi EEFO cung cfi'p
chinh la cd sd khoa hpc di ehinh quyd'n
thupc dia Phap ban hanh nhid'u ehinh sach,

chd' (iinh, md hinh ve quan IJ, bao tdn di
san vfin hda d Ddng DUdng ndi chung vfi
Hfi Ndi - Viet Nam ndi ridng.
Dd la nhflng chinh sach vd quan IJ, xe'p
hang - khoanh vung bao vd di tich vfi chinh
sfich flng xfl vdi di tich theo logi hinh sd
hflu. Dac bidt md hinh "Hdi ddng quan IJ di
tich" - td chflc dac thfl mfi EEFO tu vfi'n cho
chfnh quyen bao hd Phap thflc hidn tgi Ha
Npi la sU van dung sang tgo, thfch flng vdi
hofin canh bao tdn di tfch d Viet Nam ddu
t h e k y XX.
Nhd sfl ke't hdp khdo leo gifla J thflc bao
ve (h san cua ngfldi Viet vdi nhflng ddng gdp
cua cac hpc gia EEFO nen ngay trong hofin
canh chie'n tranh, hdn 400 di tich (xd'p hang
vfi chUa xd'p hang) tai Ha Ndi da dUdc kidm
ke, tu sfla vfi bao tdn. Trong sd' dd, phai ke
dd'n mdt so di tich tieu bieu nhfl; Thanh cd
Hfi Ndi, Van Mid'u - Quoc Tfl Giam, Cum di
tich Hd Hoan Kid'm - de'n Ngpe Sdn la nhflng
di tfch mfi nd'u khdng cd nd lfle bao vd eiia
EEFO thi ngay nay khd cd thd hdi du tidu

chi dd dflde cdng nhfin lfi Di san Van hda
Thd' gidi (Hoang thanh Thfing Long), Di san
Tfl Hpu The' gidi (82 tfi'm bia Tie'n si tai Van
Mid'u - Qudc Tfl Giam) hay Di tfch Qudc gia
dae biet (Vfin Mid'u - Quoc Tfl Giam, Hd
Hoan Kie'm - dd'n Ngoc Sdn).
Ngoai ra, nhflng cdng trinh, bfii vie't ve
di tieh lich sfl, ban ve cua hfing tram den,
chua d Hfi Ndi do EEFO de lgi lfi nhflng tfii
hdu quf giup ich cho vide nghien cflu ve lich
sfl - vfin hda Hfi Ndi va xep hgng, trflng tu,
phue dung cfie di tfch hidn nay.
Hdn mdt the' ky nhin lai, trUde nhflng
nhiem vu chid'n lUdc ve cdng tfie bao tdn phat huy gia tri di san van hda Viet Nam
vfi nhflng khd khfin, phfle tap thdi hien dgi
nhfl vfi'n nan Ifi'n chiem dfi't dai, thdn thdnh
hda, thfldng mai hda, tre hda di tieh trong
qua trinh tu sfla,... chflng ta cfing thfi'y


nhflng bai hpe kinh nghiem ve hidu qua
eiia edng tac did'u tra, nghien eflu khoa hpc
phuc vu muc dich bao tdn di san vfi long
"dung cam, nhiet thanh" cfla eae hpe gia

EEFO trong qua trinh tham va'n xfiy dfli^
chinh sach quan IJ, xd'p hang cac di tich
lich sfl - vfin hda tai Hfi Ndi nfla ddu the ky
XX that dang tran trpng.

CHU THICH
(•). Nghien cflu nay dUdc tai tr? b3i Quy phat
triln

Khoa

(NAFOSTED)

hoc

vk

trong

Cong
de

nghe

tai

ma

quoc
so

gia

IV3.2-

2011.11. Chan thanh cam dn.

1957, Nxb. Khoa hoc xa hgi, Ha Noi, 2009, tr. 41,
42, 42, 42.
(13). Hd Sd: RST- 55036, RST - 6247 va RST •
26842 - TTLTQG I.

(1). So iMffng di tich thS^ng k€ tren ph?m vi

(14), (29), (40), (51). D6 Thi Tam, Vdn Miiu Hi

Th&nh pho Hk Noi nam 2007 (trU6c khi sap nhap

Ngi giai dogn 1884-1945 qua tdi liiu lUu trS, Luin

vai H^ Tay).

van thac si, Khoa Lich sfl, TrUcIng DH KHXH&NV,

(2). Phan Huy Le (chii bien), Lich su! Thdng
Long - Hd Npi, Nxb. Ha Noi, 2012. t i p 2, tr. 57.

(15). Ho sd SCDHN - 711, 346; U6 sd RST-

(3). Ho sd RHD • 2850, F97, tr. 1, Cdng v&n cua
J. Benoit - Cong sU Phdp tai Qudng Yen giii Cong
sU Todn quyin tg.i Hd Npi ngdy 27-3-1895 - Trung
tfim Luu trfl Quoc gia (TTLTQG) I Hk Noi.
(4).

Pedlalure

I'architecture

(Ch),

Hanoi:

coloniale

dSng

DHQG HN, 2013, tr. 23-25, 69-84, 69-84. 92-93.

56735, 7642 - TTLTQG L
(16). Ho Sd MNH - 3720 - TTLTQG I.
(19), (20). Documents administratifs, hstes dea
monuments historiques du Tonkin, de 1'Annam et

Miroir
trong

de
cuon

Architectures francais outre-mer, Paris, 1992, tr.

de la Cochinchine, BEEFO, quyin XXVI (1926), tr
530-532, 648.
(21).

Documents

administratifs,

listes des

monuments historiques du Tonkin, de TAnnam et

296.
francaise

de la Cochinchine, BEEFO, quyen XXVI (1926), tr

(souvenir), p. 123, dkn theo Andr^ Mason. Hanoi,

648. Approuve par arrete minist^riel en date du 6-

1905.

9-1926 (J.O, 20/12/1926, p.3122).

(5).

Paul

doumer.

L'lndochme

(6), (8), (9), (11). (31). (34), (36), (38), (41). Bko
Thi Dien, Hd Ngi qua tdi lieu lUu trU, Nxb, Hfi
N^i, 2010. tr. 300, 329, 300-301, 300, 370, 301,
302, 304, 207-208.
(7). Philippe Papin, Lich sii Hd Ngi, Nxb. My
thu|lt, H& Noi, 2010, tr. 228

(23). Ho sd RST- 73514/02 - TTLTQG I.
(25). Ho sd MHN - 3720, Danh sach cac di tich
tai Ha Noi - TTLTQG I.
(27). Dlio Thi Dien, Hd Ngi qua tdi li?u litu trS,
sdd, tr. 301; Trich di^u 10, Nghi dinh ngky 11-7
cua ToSn quyin Dong Dudng qui dinh v^ nguyen

(10), (18). Trich dieu 8. Sac lfnh ng^y 3-4-1920

tdc xin tu sfla cac cong trinh tin ngUdng.

cua Bo trUcing Bo thu6c dia Albert Saraut ve

(28). Ho Sd MHN - 3713 - TTLTQG I.

nhi?m vu cua TrUSng Vien Dong Bac co, din trong
Journal oddiciel de L'Indochine francaise (Tap chi
cdng bdo Dong Duong thudc Phdp), 1920, N" 97, tr
2255.
(12), (17). (22). <26). Ngo The Long, Tr^n Thai
Binh. Hge vien Viin Ddng Bde cdgiai doan 1898-

(30). Ho Sd RST 73511/04 - TTLTQG I.

(32). Andre Malraux \k Bp trUcing Van h6a
Phap trong nhieu d6i Tong thong Cfing hoa Ph&P
giai doan 1945-1976.
(33). Ho Sd MHN - 3763 - TTLTQG I.
(35). Hd sd RST - 57777 - TTLTQG I.


43
(37). Hoi dong tri sU t h a n h lap ngky nfio?

(43). Ho sd RST 29429 - TTLTQG I

- Hoi dong c6 nhiing ai vfi trong nam c6 thay
doi gi khong?

(44). (45). Ho sd SCDHN - 90, tr. 1 - TTLTQG I
(46). Ho sd RST 73514/02 - TTLTQG I

- Hinh trgng nhfi va dat? Ten ngU&i tu hfinh
hay thu tfl 6 dfi'y?
- Tgn nhflng ngUdi thue da't 5 day? Tien cho
thue nha, da't a'y, cong can mot nam lfi bao nhieu?
So t i l n thu ta't ca cac khoan trong nam dildc
bao nhi§u?

(47). Leonard Aurousseau, Temple de La Paix,
Tap chi Dong DUdng, tap XX - Scf ra tU thang 07
de'n thang 11-1913.
(48), (52). Cac h6 sd RST va SCDHN (phSnVan
h6a - Tin nguang) - TTLTQG I, dUdc ligt ke ma ao

trong Dao Thi Dien, Hd Noi qua tdi lieu lUu trd!,

- So tiln da chi diing: ve viec 1§ bai? v l nha
cila? ve nhflng ngUdi tu h a n h hay thu tij[? cac dieu
khac?

sdd, tr. 432-682.
(49). Thu cda ong Nguyen Trpng Hiep gUi Cdng
sU Todn quyin An Nam vd Bde Ky ngdy 5-1-1898,

(39). Ho sd MHN - 3713 - TTLTQG I. DSn lai
trong Dao Thi Diln, Hd Ngi qua tdi lieu luu trS,
sdd, tr. 304.

H6 sd RHD 2850, F97, tr. 7 - TTLTQG I Ha N6i.
(50). Bdn ki chi tiet ke hoach trdng tu Vdn
Mie'u ngdy 2-7-1904, Ho sd RHD -2850. F97 tr. 9 TTLTQG I Ha Noi.

(42). Ho sd RST - 56735 - TTLTQG I.

VHN f>€ Sir DUNG RUONG DAT CONG LJ^NG Xfi ..

(Tiep theo trang 30)
(42). Ni§n dai tgo bia ghi nSm Mau Ngo HUng
Long la nhfim iSn. Vi dcfi vua T r i n Thai T6ng (12251258) chi c6 nam Mgu Ngo Thieu Long nay. C6 le do
vi 3 dia phUdng day co dong HUng Long, nen dikn tdi
sU viet nhfim Thieu Long th^nh HUng Long.
(43). Nguyen Huy ThUc, Bia rudng tam bdo
chiia Seu, trong: Vdn khdc Hdn Ndm Viet

Nam,

t | p II, Thdi Trfin, quyin ThUdng, National Chung
Cheng Univesty Chia Yi - Vien Nghien cUu Han
Nom Ha Noi- 2002, tr.39.
(44), (45), (47). DVSKTT,

tap II, sdd, tr. 162,

165, 183. 184; 191, 223.
(46). Moc bai dUdc phat hign vao nam 1980 khi
nhan dan trong viing dao mUdng. Moc bfii lfi cdt
mfic xac nhfin ranh gidi, dien tich, chu nhan khu
ru9ng tgi canh dong Da Boi nay thu$c lfing Bai
Thu&ng, xa Thyy Phuc, huygn Thai Thyy nen con
ggi la M6c bfii Da Boi. Mgc bai la cdt g5 ch6n dflng

dai gfin 3 met, dudng kinh xa'p xi 20cm. Mgt mat
cua cgt go dUdc deo ph^ng khSc mSt van ban chO
Han CO xen doi chfl Nom ve moc ruong cl canh dong
Da Boi chia cho mot so quan lai thcii TrSn. N5i
dung: "Af^dy 25-11 ndm Ky Ty (1289) nien hieu
Thieu Long thU 12 theo quan phu Long HUngThien TrUctng, An phu sii ty Id Ddng Thcfi Kha,
thong phdn la Dgng Tien, Thu phdn Id Dgng Lai
vdng chi nhd vua din cdnh ddng Da Boi cvia ThU
NUc/ng cd mgt thUa rugng gdn rugng quan tUdng
dUcfng 123 mdu, nay them 11 sdo nUa - Dieu cho IQ
di xd vi Id Nguyin Nghiem, Nguyin Sieu, Nguyin
Viet chia nhau cdy cay nhu cd. Sau nay ldm ldu
ndm se cho khe mua. Ranh gidi cd du Ddng, Tdy,

Nam, Bde nhU trong dia do vd so sdch. Vi thedUng
mgc bdi nay" (Theo "M6c bai Da Boi" dUdc trUng
bfiy tgi Bao tfing Thai Binh, Thi xa Thai Binh,
tinh Thai Binh).