Long thành cầm giả ca của Nguyễn Du

Giới thiệu Long thành cầm giả ca của Nguyễn Du.
Đây là bài thơ duy nhất, Nguyễn Du nhắc đến nhà Tây Sơn. Và qua hình ảnh
“cả cái cơ nghiệp vĩ đại… chỉ còn lại có mỗi một cô ca sĩ già”, nhà thơ đã
đau lòng để nước mắt rơi ướt áo...
I. Giới thiệu:
Long thành cầm giả ca (龍城琴者歌) do thi hào Nguyễn Du (阮攸; 1765–
1820) sáng tác trong khoảng thời gian đi sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc)
vào năm 1813 đến năm 1914. Bài thơ này cùng với Truyện Kiều, Điếu La
thành ca giả, Độc Tiểu Thanh kí...được giới chuyên môn đánh giá là những
thi phẩm bộc lộ rõ nét nỗi thương xót chân thành của tác giả về những kiếp
người bất hạnh, nhất là những phụ nữ khổ đau, bị vùi dập trong xã hội thời
phong kiến của Việt Nam.
Đây là thi phẩm (Bài ca về người gảy đàn ở Thăng Long) được xếp đầu tiên
trong Bắc hành tạp lục (北行雜錄), gồm 131 bài thơ. (số lượng ghi theo Ngữ
văn 10, Nxb Giáo dục, 2008, tr. 94). Và trong cả tập thơ chỉ có bài thơ này và
bài Thăng Long (gồm hai bài thơ ngắn), mang đề tài trên đất nước Việt
Nam; số còn lại, Nguyễn Du đều lấy những đề tài lịch sử và những điều tai
nghe mắt thấy trên con đường đi sứ sang Trung Quốc trong quãng thời gian
ghi trên.
Thi phẩm được viết theo thể thơ “ca” và “hành”, hoặc gọi chung là “ca
hành”.
Đây là một thể thơ cổ, có nguồn gốc từ ''thơ Nhạc phủ'' đời nhà Hán (Trung
Quốc). Cổ Nhạc phủ có những bài như “Đoản ca hành”, Trường ca hành”,
"Phụ bệnh hành"...Thông thường thì nó tường thuật một cảnh ngộ mà nhà
thơ bất chợt nhìn thấy hoặc nghe kể lại, đồng thời nó nói lên những cảm
nghĩ của nhà thơ trước tình cảnh đó. Nói gọn, thể “ca hành” đều dài, không
hạn chế câu chữ, không cần niêm, đối chặt chẽ; và đều có tính tự sự, tính trữ
tình.
Ngoài Long thành cầm giả ca, Nguyễn Du còn viết Sở kiến hành theo thể
thơ này.

Trích một vài nhận định:
Vô luận là “người con hát La thành”, “Tiểu Thanh” hay là “người đánh đàn
Nguyễn” đất Long thành, họ đều là những người con gái có tài sắc và đều bị
đánh vùi. Cũng như “Thúy Kiều”, những hình ảnh đó đều mang tính điển
hình sâu sắc, phản ảnh hiện thực xã hội đương thời và đều đã tố cáo mạnh
mẽ tính chất tàn nhẫn của xã hội đó.
Điểm lược lại một phần tiểu sử Nguyễn Du, để hiểu thêm nỗi lòng của ông
trong bài thơ.
Trần Thị Tần (1740-1778), vợ quan Tư đồ Nguyễn Nghiễm (1708-1775), và
là mẹ Nguyễn Du, sinh con trai đầu lòng lúc bà mới 17 tuổi. Sau bà còn có
năm bà khác nữa, tuổi cũng xấp xỉ như nhau. ''Gia phả họ Nguyễn Tiên
Điền'' tất nhiên không nói, nhưng rõ ràng các bà không phải xuất thân ca kỹ,
thì cũng vì có chút nhan sắc mà trở thành nàng hầu của quan lớn họ Nguyễn
trên.
Lại nữa, sau khi cha và mẹ đều mất, 13 tuổi, Nguyễn Du phải đến ở với
người anh khác mẹ hơn mình 31 tuổi, đó là quan Tham Tụng Nguyễn Khản
(1734-1786). Đời sống ông anh họ này có ảnh hưởng rất lớn đối với nhà thơ.
Ông Khản thi đỗ sớm, làm quan to, lại là một con người tài hoa, phong lưu
rất mực. Phạm Đình Hổ, tác giả Vũ Trung tùy bút, chép:

“Ông Nguyễn Khản ham thích hát xướng, gặp khi con hát tang trở, cũng cứ
cho nó tiền bắt hát, không lúc nào bỏ tiếng tơ tiếng trúc. Khi ông có tang
quan Tư đồ (tức Nguyễn Nghiễm), ngày rỗi cũng vẫn sai con hát đồ khúc gọi
là “ngâm thơ nôm”. Bọn con em họ quí thích đều bắt chước chơi bời, hầu
như thành thói quen”.
Thuở nhỏ sống trong hoàn cảnh như vậy. Cái hoàn cảnh mà những người có
chút nhan sắc hay có giọng hát hay, phải đem ra làm trò chơi cho kẻ quyền
quí. Cho nên, trong nhiều tác phẩm của Nguyễn Du, như: ''Truyện Kiều'',
Văn tế thập loại chúng sinh, ''Long Thành cầm giả ca''...khi nói về họ, ông
đều có thái độ trìu mến, xót thương và xem họ như những người ruột thịt.

Trước 1975, GS. Thanh Lãng trong Bảng lược đồ văn học Việt Nam có nói
đến một khía cạnh khác của bài thơ:
Từ xưa, người ta cứ cho rằng Nguyễn Du u uất vì mang mối tình với nhà
Lê...Nhưng trong suốt sự nghiệp thơ văn chữ Hán của ông không có một nét
nào cho thấy ông ghét Nguyễn, thương Lê cả. Ngay đến nhà Tây Sơn,
Nguyễn Du còn chẳng tỏ vẻ gì thù ghét...mà còn đi ăn yến dự tiệc với các
quan Tây Sơn như ông đã mô tả trong ''Long thành cầm giả ca''.
Hơn thế nữa, khi Tây Sơn thất bại, Nguyễn Du còn cảm thấy đau đớn, tiếc
thương…nhất là khi nhìn thấy tất cả cái cơ nghiệp vĩ đại của nhà Tây Sơn
chỉ còn lại có mỗi một cô ca sĩ già, nhà thơ đã đau lòng để nước mắt rơi ướt
áo...
Như vậy cái tâm sự thầm kín, u uất mà Nguyễn Du không biết nói với ai,
hẳn không phải tấm lòng hoài Lê, mà phải là cái gì thắm thiết, gắn liền với
thân phận ông hơn…
Năm 2004, GS. Nguyễn Lộc trong Từ điển văn học (bộ mới), cũng nêu ý
tương tự:
Long thành cầm giả ca là tác phẩm viết về một con người tài hoa một thời,
bây giờ nhan sắc tiều tụy, không còn ai chú ý đến nữa. Nhà thơ tỏ lòng xót
thương ngậm ngùi của mình, và nghĩ đến cuộc đời dâu bể.
Bài thơ mang một tinh thần nhân đạo cao cả. Nhưng nó có một khía cạnh rất
đáng chú ý là chính trong bài này, lần đầu tiên và cũng là lần duy nhất,
Nguyễn Du nhắc đến nhà Tây Sơn. Thái độ của ông thế nào thật khó hiểu.
Bài thơ không có tí gì gọi lả thù địch với Tây Sơn, mà trái lại, trong khi
thương xót cho số phận của người ca nữ, nhà thơ lại có vẻ như ngậm ngùi
cho sự sụp đổ của họ. Phải chăng đến giai đoạn này, do có nhiều thể nghiệm
về cuộc sống, cho nên cách nhìn nhận của nhà thơ đối với triều đại trên có
thay đổi gần với chân lý hơn ?…
Trong '''Nguyễn Du và thế giới nhân vật của ông...''' còn nêu thêm một khía
cạnh khác.

Lược theo Gs. Nguyễn Huệ Chi, thì trong Long thành cầm giả ca, Nguyễn
Du đã kể lại hai lần gặp gỡ một cô đào hát tên Cầm. Và từ cái biến đổi “nhãn
tiền” của cô, nước mắt nhà thơ đã ướt đẫm vạt áo:
Cơ nghiệp Tây Sơn tiêu tan sạch,
Trong làng múa hát còn sót lại một người!
Trăm năm thấm thoát trong một hơi thở một nháy mắt,
Cảm thương việc cũ lệ thấm áo...
Những giọt nước mắt kia, ngoài việc dành cho sự biến đổi chóng vánh của
cuộc đời; nói rộng hơn và siêu hình hơn, theo giáo sư, nó còn dành cho nỗi
buồn rầu về những gì “càng tài năng, càng thanh sắc” thì càng bị hủy diệt
nhanh chóng. Và lúc bấy giờ, trong đầu Nguyễn Du, những lực lượng tàn
phá ''mọi cái hay cái đẹp'' của xã hội chỉ có thể tổng quát thành "số mệnh",
như ''số mệnh'' làm cho làm cho cơ nghiệp Tây Sơn sụp đổ...
Sau này, ở bài ''Sở Bá Vương mộ'', nhà thơ cũng đã đổ cho số mệnh:
Có sức mạnh dời núi nhắc vạc, nhưng trời không giúp thì làm thế nào?
Mối hận nghìn đời, đành gửi dưới lớp cát mỏng ...
Và cũng chính số mệnh đã vùi dập cuộc đời của Tiểu Thanh (Độc Tiểu
Thanh ký), của Thúy Kiều - Từ Hải, hai nhân vật tiêu biểu nhất cho “tài và
tình…” (các nghiên cứu Truyện Kiều trước 1975 ở Sài Gòn, như Thanh
Lãng, Thạch Trung Giả, thường dùng cụm từ “tài mệnh tương đố” hay "tài
mệnh tương phương" để chỉ vấn đề này).
Và trên '''Website Sài môn thi đàn''' có đoạn bình:
Bài thơ kể về hai lần gặp người gảy đàn này là cả một câu chuyện buồn.
Trên cái trục thời gian 20 năm là hai bữa tiệc quan, là thăng và trầm, là hưng
thịnh và tiêu vong, là vinh và nhục, là trẻ đẹp, tài hoa và đầu bạc, phai tàn...
Quá khứ hiện về trong hiện tại mà tiếng đàn xưa và tiếng đàn nay đã làm rơi
bao nước măt, tê tái đau xót “như xé tấc son”...
Trải qua mấy chục năm dài loạn lạc, nếm đủ mùi cay đắng nghiệt ngã, người
gảy đàn ở Long thành đã là một chứng nhân lịch sử, và đã cùng tác giả trở
thành số phận lịch sử.

Mặt khác, nhờ sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hai yếu tố tự sự và trữ tình, thi
phẩm đã thể hiện được một tinh thần nhân đạo cao cả; đã làm lay động lòng
người đọc về cái nghịch lý giữa tài sắc và bạc mệnh, giữa tài tử với đa
cùng... giúp người đọc thấm thía hơn về cái “hận”, cái “lụy” của những tài
tử, giai nhân xưa, nay....
II. Dịch thi phẩm:
Tiểu dẫn của Nguyễn Du, cho biết hoàn cảnh và động cơ sáng tác bài thơ
Người gảy đàn ấy không rõ họ tên là gì, chỉ nghe thuở nhỏ nàng đã theo học
đàn Nguyễn trong bộ nữ nhạc cung vua Lê. Tây Sơn dấy binh, đội nhạc cũ
chết chóc, tản mác. Nàng lưu lạc nơi đầu chợ, ôm đàn hát rong. Những bài
nàng đàn đều là những khúc gảy hầu nhà vua, người ngoài không ai được
nghe, cho nên nàng được khen là “tuyệt kỹ” của một thời.
Tôi, hồi trẻ đến kinh đô thăm anh tôi, đêm trọ ở quán bên hồ Giám. Cạnh
đấy, các quan Tây Sơn tụ hội bọn con hát, trong đó con hát nổi tiếng không
dưới vài chục người. Nàng thạo đàn Nguyễn, hát cũng hay, lại khéo pha trò.
Người xem đều mê mẩn, nhiều lần thưởng cho nàng những chén rượu lớn,
nàng tức thì uống cạn, tiền lụa thưởng nhiều vô số kể, chất đầy mặt đất.
Tôi lúc ấy nấp trong bóng tối, không trông rõ lắm. Sau gặp nàng ở nhà anh
tôi. Nàng không đẹp lắm, người thấp, má phính, trán dô, mặt gãy, người đẫy
đà, khéo trang điểm, mày nhạt phấn đậm, áo màu hồng, quần lụa đen biếc,
phong nhã tươi tắn. Nàng hay uống rượu, thích hài hước, mắt long lanh,
chẳng hề để ý đến một ai. Ở nhà anh tôi, mỗi lần uống rượu nàng đều say,
nôn mửa cả ra, nằm dài trên đất, bạn bè cũng không để tâm chê trách. Sau đó
vài năm tôi dời vào Nam, và từ đó không trở lại Thăng Long nữa.
Mùa xuân năm nay, tôi phụng mệnh sang sứ phương Bắc, trên đường qua
Thăng Long, các quan có đặt tiệc tiễn tôi ở dinh Tuyên phủ nên cho gọi hết
nữ nhạc trong thành, con hát trẻ đến mấy chục người, tôi đều không biết mặt
biết tên. Họ thay nhau ca múa. Rồi nghe vút lên một khúc đàn Cầm trong
trẻo, nghe khác hẳn các khúc nhạc đương thời. Tôi lấy làm lạ nhìn người
đàn, thì thấy người gầy võ, thần sắc khô khan, mặt đen, xấu như quỉ, quần áo

toàn bằng vải thô, bạc phếch, vá nhiều mảnh trắng, ngồi lặng lẽ ở cuối chiếu,
không nói không cười, hình dáng khó coi quá.
Tôi không biết là ai, duy nghe tiếng đàn thì dường như đã từng quen biết nên
động lòng trắc ẩn. Tiệc tan, hỏi đến người chơi đàn thì ra chính người gảy
đàn ngày xưa ấy. Than ôi! Người ấy sao đến nỗi này! Tôi bồi hồi ngẩng lên
cúi xuống, khôn xiết cảm thương cho sự đổi thay xưa và nay. Đời người
trăm năm, vinh nhục buồn vui khó có thể nào lường được. Sau khi từ biệt,
suốt trên đường đi tôi cảm xúc vô hạn, nên làm bài ca để gởi mối cảm hứng.
Bài ca về người gảy đàn đất Long thành
Người đẹp đất Long thành
Không nghe tên họ
Riêng thạo đàn Nguyễn (1).
Người trong thành bèn lấy chữ Cầm mà đặt tên.
Nàng học được khúc Cung Phụng trong cung tiền triều (2)
Đó là những khúc đàn hay nhất trời đất.
Tôi nhớ lúc thiếu thời đã gặp một lần
Bên bờ hồ Giám (3) trong một cuộc dạ yến,
Lúc đó nàng khoảng hai mươi mốt tuổi,
Áo hồng ánh lên mặt hoa đào,
Má hừng rượu, vẻ ngây thơ, rất dễ thương,
Năm cung réo rắt, theo ngón tay mà thay đổi điệu.
Tiếng khoan như gió thoảng qua rừng thông,
Tiếng trong như đôi hạc kêu trên cao thẳm,
Tiếng lạnh như sét đánh tan bia Tiến Phúc (4)
Tiếng buồn như Trang Tích (5) ngâm tiếng Việt lúc bệnh,
Người nghe say sưa không biết mỏi,
Đó là những khúc đàn trong đại nội Trung Hòa (6)
Các quan Tây Sơn trong tiệc đều say mê điên đảo,
Mải vui suốt đêm không biết chán.
Bên tả bên hữu tranh nhau vãi thưởng (7)

Tiền bạc coi rẻ như đất bùn.
Ý khí đào hoa át cả các bậc vương hầu,