Hải thương Việt Nam dưới triều Vua Tự Đức (1848 - 1883)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM THỊ HOA

HẢI THƢƠNG VIỆT NAM
DƢỚI TRIỀU VUA TỰ ĐỨC (1848 - 1883)

LUẬN VĂN THẠC SỸ
Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM THỊ HOA

HẢI THƢƠNG VIỆT NAM
DƢỚI TRIỀU VUA TỰ ĐỨC (1848 - 1883)

Luận văn Thạc sỹ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam
Mã số: 60 22 03 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. NGND Nguyễn Văn Khánh

Hà Nội - 2015

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài luận văn “Hải thương Việt Nam dưới triều vua
Tự Đức (1848 - 1883)” là do tôi thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của
GS.TS.NGND Nguyễn Văn Khánh. Nội dung luận văn có tham khảo và sử
dụng các tài liệu, thông tin đƣợc đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí theo danh
mục của luận văn. Nếu sai tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn trƣớc khoa và
nhà trƣờng.
Tác giả Luận văn

Phạm Thị Hoa


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn GS.TS.NGND Nguyễn Văn Khánh đã tận
tình giúp đỡ, hƣớng dẫn và động viện tôi trong suốt quá trình tôi thực hiện
luận văn tốt nghiệp. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong khoa
Lịch sử Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã cho tôi nhƣ̃ng góp
ý quý báu và giúp đỡ, chỉ bảo tôi trong suốt những năm học vừa qua.
Tác giả Luận văn
Phạm Thị Hoa


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU........................................................................................................................ 6
1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 6
2. Lịch sử nghiên cứu................................................................................................... 7
3. Tƣ liệu nghiên cứu ..............................................Error! Bookmark not defined.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................Error! Bookmark not defined.
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu....................Error! Bookmark not defined.

6. Đóng góp của luận văn.......................................Error! Bookmark not defined.
7. Bố cục của luận văn ............................................Error! Bookmark not defined.

Chƣơng 1: VIỆT NAM ĐẦU TRIỀU NGUYỄN (1802 - 1883)Error! Bookmark not define
1.1. Bối cảnh kinh tế- xã hội Việt Nam...............Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Bối cảnh quốc tế và khu vực ..........................Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Bối cảnh trong nước .......................................Error! Bookmark not defined.
1.2. Khái quát về tiềm năng biển, hoạt động thƣơng mại biển của Việt Nam
trƣớc thế kỷ XIX .....................................................Error! Bookmark not defined.
1.3. Tình hình thƣơng mại trên biển dƣới các triều vua từ Gia Long đến
Thiệu Trị ...................................................................Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2: HẢI THƢƠNG VIỆT NAM DƢỚI TRIỀU VUA TỰ ĐỨC: CHÍNH
SÁCH VÀ THỰC TRẠNG (1848 - 1883) ............Error! Bookmark not defined.

2.1. Chính sách hải thƣơng dƣới triều vua Tự Đức
(1848 - 1883)Error! Bookmark not de

2.1.1 Hạn chế và nghiêm cấm giao lưu buôn bán trên biển
(1848 - 1874)Error! Bookmark n
2.1.2 Từng bước nới lỏng tiến tới xóa bỏ lệnh cấm buôn bán trên biển (1874 1883)...........................................................................Error! Bookmark not defined.

2.2. Thực trạng hải thƣơng dƣới triều vua Tự Đức
(1848 - 1883)Error! Bookmark not d
2.2.1. Thực trạng hải thương giai đoạn1848 - 1874Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Thực trạng hải thương giai đoạn1874 - 1883Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 3: ĐÁNH GIÁ VÀ NHẬN XÉT VỀ TÌNH HÌNH HẢI THƢƠNG VIỆT
NAM DƢỚI TRIỀU VUA TỰ ĐỨC (1848 - 1883)Error! Bookmark not defined.


3.1. Các quan điểm đánh giá về hải thƣơng Việt Nam dƣới triều vua

Tự Đức ...................................................... Error! Bookmark not defined.
3. 2. Một số nhận xét ...............................................Error! Bookmark not defined.
Kết Luận ...................................................................Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 9
PHỤ LỤC .................................................................Error! Bookmark not defined.


BẢNG CHỮ VIẾT TẮT
1.

HN

Hà Nội

2.

HCM

Hồ Chí Minh

3.

KHXH&NV

Khoa học Xã hội và Nhân Văn

4.

Nxb

Nhà xuất bản

5.

Tp

Thành phố


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc , các hoạt động kinh tế và giao
lƣu kinh tế luôn có vai trò quan trọng, là yếu tố hàng đầu quyết định đến sự phát
triển của một quốc gia. Nhận thức rõ tầm quan trọng đó, từ nhiều thập kỷ qua, một
số học giả trong nƣớc, quốc tế đã chuyên tâm khảo cứu về vấn đề này, tuy nhiên so
với những thành tựu nghiên cƣ́u các lĩ nh vƣ̣c khác nhƣ quân sƣ̣ , xã hội thì những
công trình khảo cứu về hoạt động kinh tế nhất là hoạt động ngoại thƣơng chỉ chiếm
tỷ lệ nhỏ. Là quốc gia nằm ven bờ Thái Bình Dƣơng, gần với Ấn Độ Dƣơng, lại có
chung biên giới đất liền với một số quốc gia trong khu vực, Việt Nam có hoạt động
thƣơng mại biển tƣ̀ sớm và khá sôi nổi, nhất là khoảng thế kỷ XVII, XVIII.
Sang thế kỷ XIX , Việt Nam nằm dƣới sƣ̣ điều hành của nhà Nguyễn - triều
đại cuối cùng trong lị ch sƣ̉ phong kiến Việt Nam . Là chính quyền quản lý một đất
nƣớc thống nhất, độc lập, tƣ̣ chủ tƣ̀ năm 1802 đến năm 1884, nhà Nguyễn gắn liền
với một thời kỳ lị ch sƣ̉ có nhiều biến cố lớn. Để hiểu rõ vai trò của vƣơng triều này
trong tiến trình lịch sử dân tộc, các mặt kinh tế, xã hội, văn hóa cần phải đƣợc tiến
hành đánh giá khách quan, khoa học.
Dƣới thời Nguyễn đặc biệt dƣới triều vua Tự Đức nhiều nhà nghiên cứu cho
rằng triều đì nh đã thi hành chính sách “bế quan tỏa càn g”, khƣớc từ mọi quan hệ
thông thƣơng với các quốc gia bên ngoài, khiến kinh tế trong nƣớc ngày càng suy
sụp, không đủ tiềm lực chống lại sự xâm lƣợc của đế quốc phƣơng Tây. Liệu có

phải tình hình ngoại thƣơng nói chung và hải thƣơng Việt Nam nói riêng nửa cuối
thế kỷ XIX nhƣ một bức tranh “tối màu” mà hậu quả do triều Nguyễn và vua Tự
Đức đã thực thi chính sách “ức thƣơng”, “bế quan tỏa cảng”? Khi nhận thức lại vấn
đề lịch sử triều Nguyễn nói chung và triều vua Tự Đức nói riêng, chúng ta cần
đánh giá khách quan câu hỏi đó.
Phải nói thêm rằng , từ trong lịch sử , Việt Nam giao lƣu buôn bán với các
nƣớc bên ngoài chủ yếu qua hai con đƣờng: Đƣờng bộ và đƣờng biển. Buôn bán


đƣờng bộ ít phổ biến hơn, chủ yếu qua các tỉnh biên giới. Tại đó đã hình thành nên
những “Bạc dịch trƣờng”. Dƣới thời trị vì của vua Tự Đức, quan hệ thƣơng mại
với bên ngoài chủ yếu qua đƣờng biển.
Trên thực tế, vua Tự Đức có thi hành chính sách ức thƣơng hay không?
Nguyên nhân sâu xa của các chính sách ức thƣơng dƣới triều vua Tự Đức là gì?
Hoạt động hải thƣơng dƣới triều vua Tự Đức diễn ra nhƣ thế nào? Để trả lời những
câu hỏi đó, tôi quyết định chọn đề tài “Hải thương Việt Nam dưới triều vua Tự Đức
(1848 - 1883)” làm luận văn thạc sỹ của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu
Hải thƣơng là một nội dung quan trọng trong kinh tế dƣới triều Nguyễn nói
chung và vua Tự Đức nói riêng. Nghiên cứu về hải thƣơng Việt Nam dƣới triều
Nguyễn đã có nhiều tác phẩm, sách báo, bài nghiên cứu, tạp chí. Tuy nhiên việc
nghiên cứu một cách hệ thống, khoa học về tình hình hải thƣơng dƣới triều vua Tự
Đức chỉ đƣợc đề cập khá khiêm tốn trong một số cuốn sách.
Năm 1961, tác giả Thành Thế Vỹ cho xuất bản cuốn “Ngoại thương Việt Nam
hồi thế kỷ XVII, XVIII và đầu thế kỷ XIX” dài 252 trang nhƣng tác giả chỉ dành một
trang (tr 134) cho mục khai báo, lễ vật, thuế về giao thƣơng buôn bán với các nƣớc
bên ngoài trong nửa đầu thế kỷ XIX.
Mƣời năm sau, năm 1971, một công trình biên khảo xuất sắc mang tên “Kinh
tế - xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn” của tác giả Nguyễn Thế Anh dài
342 trang, đã dành trọn vẹn một chƣơng (chƣơng V) để mô tả về các hoạt động

thƣơng mại nhƣ các trung tâm buôn bán, chính sách thuế khóa. Về chính sách ngoại
thƣơng, tác giả chú ý đến vai trò của Nhà nƣớc trong việc quản chế thƣơng mại quốc
tế và thái độ của Nhà nƣớc đối với các nhà buôn phƣơng Tây , trong đó nhấn mạnh
đến địa vị của thƣơng nhân Hoa Kiều trong nền ngoại thƣơng Việt Nam. Tuy nhiên,
hoạt động hải thƣơng cuối thế kỷ XIX chỉ chiếm một dung lƣợng rất nhỏ trong cuốn
sách.


Năm 1996, tác giả Đỗ Bang cho ra đời cuốn sách “Kinh tế thương nghiệp
Việt Nam dưới triều Nguyễn”. Đây là cuốn sách nghiên cứu chi tiết, cụ thể nhất về
hoạt động thƣơng mại dƣới triều Nguyễn từ trƣớc đến giờ. Cuốn sách đã có những
nhận định khách quan hơn về chính sách ức thƣơng , bế quan tỏa cảng của triều
Nguyễn và sức sống mãnh liệt của nền kinh tế hàng hóa trong bối cảnh chính trị
không mấy thuận lợi ở nửa đầu thế kỷ XIX . Trên cơ sở những bảng thống kê chi
tiết về số lƣợng hàng hóa nhập, xuất, những chuyến công cán của triều Nguyễn, tác
giả đã phác họa lại bức tranh tƣơng đối sống động , chân thực về hoạt động thƣơng
nghiệp nửa đầu thế kỷ XIX . Tuy nhiên , hoạt động hải thƣơng dƣới triều vua Tự
Đức, lại không đƣợc miêu tả nhiều.
Trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử, năm 1961, tác giả Chu Thiên có bài nghiên
cứu “Vài nét về công thương nghiệp dưới triều Nguyễn”. Về hoạt động thƣơng
nghiệp, tác giả chỉ dành hơn 1 trang để miêu tả sự “sa sút của nền thương nghiệp”
dƣới triều Nguyễn.
Năm 1993, trong chuyên bài “Nhà Nguyễn trong lịch sử nửa đầu thế kỷ
XIX”, tạp chí Nghiên cứu lịch sử giới thiệu bài viết “Vài nét về thương nghiệp Việt
Nam nửa đầu thế kỷ XIX” của tác giả Trƣơng Thị Yến. Tác giả nhấn mạnh đến
chính sách nghiêm cấm của Nhà nƣớc trong việc giao thƣơng với phƣơng Tây
nhƣng lại quá ƣu đãi với Hoa thƣơng làm nền thƣơng nghiệp nƣớc ta phát triển
không đồng đều và có phần sa sút so với thế kỷ trƣớc.
Trong Hội thảo khoa học về Nghiên cứu và giảng dạy lị ch sử thời Nguyễn ở Đại
học, cao đẳng sư phạm và phổ thông, đƣợc tổ chƣ́c năm 2002, hàng loạt vấn đề về

triều Nguyễn đã đƣợc đề cập đến. Có một số ý kiến mới trong lĩnh vực ngoại
thƣơng và ngoại giao. Ví dụ, tác giả Đỗ Bang cho rằng


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Thế Anh (1990), Kinh tế & Xã hội Việt Nam dưới các vua triều
Nguyễn, Nxb. Văn học, HN.
2. Nguyễn Thế Anh (1970), Việt Nam dưới thời Pháp đô hộ , Nxb. Lƣ̉a Thiêng ,
HN.
3. Nguyễn Thế Anh (2002), Sứ bộ Miến Điện phái đến Đại Nam năm 1823: Vài
nhận xét về thế cờ ngoại giao trên bán đảo Đông Dương đầu thế kỷ XIX

,

Tuyển tập nhƣ̃ng bài nghiên cƣ́u về triều Nguyễn , Sở khoa học Công nghệ và
môi trƣờng Thƣ̀a Thiên Huế , Trung tâm bảo tồn di tí ch cố đô Huế.
4. Bộ Nội thƣơng (1978) Kinh tế thương nghiệp Việt Nam, HN.
5. Đỗ Bang, Hà Minh Hồng (2008), Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong
lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX, Nxb. Thuận Hóa, Thanh Hóa.
6. Đỗ Bang (1997) Kinh tế thương nghiệp Việt Nam dưới triều Nguyễn, Nxb.
Thuận Hoá, Huế.
7. Đỗ Bang (1998), Khảo cứu kinh tế và bộ máy Nhà nước triều Nguyễn – Những
vấn đề đặt ra hiện nay, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
8. Đỗ Bang (2000), Phố Cảng Thanh Hà - Bao Vinh, trung tâm thương mại Phú
Xuân - Huế thế kỷ 17, 18, 19, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 7, HN.
9. Đỗ Bang, Trần Bạch Đằng, Đinh Xuân Lâm, (1999), Tư tưởng canh tân đất
nước dưới triều Nguyễn, Nxb. Thuận Hoá, Huế.
10.Đỗ Bang (2002), Triều Nguyễn 200 năm nhì n lại, Nghiên cứu và giảng dạy lị ch
sử thời Nguyễn ở Đại học , Cao đẳng sƣ phạm và phổ thông , Kỷ yếu Hội thảo
Khoa học Quốc gia, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, HN.

11.Phan Trần Chúc (1953), Bùi Viện với chính phủ Mỹ, lị ch sử ngoại giao thời Tự
Đức, Nxb. Chính Ký, HN.


12.Trương Bá Cần (1998), Nguyễn Trường Tộ, con người và di thảo, Nxb. Tp. Hồ
Chí Minh.
13.Lê Tiến Công (2007), “Vị thế của biển trong cái nhìn của các vua đầu triều
Nguyễn”, Tạp chí Xƣa và Nay, số 275 và 276, 2007.
14.Phạm Văn Chiến (2003), Lịch sử kinh tế Việt Nam, Nxb. Đại học Quốc gia Hà
Nội, Hà Nội
15.Cao Xuân Dục (1988), Quốc triều chính biên toát yếu, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
16.Lạc Dƣơng, “Những đề nghị cải cách ở cuối thế kỷ XIX” (tài liệu nghiên cứu),
thƣ viện Khoa Lịch Sử, Trƣờng Đại học KHXH & NV HN.
17.Philippe Devillers (2006), Người Pháp và người An Nam : Bạn hay thù , Nxb.
Tổng hợp, Tp. Hồ Chí Minh.
18.Hoàng Thanh Đạm (2001), Nguyễn Trường Tộ thời thế và tư duy cách tân,
Nxb. Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh.
19.Trần Văn Giàu (1973), Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến
Cách mạng tháng Tám, Nxb. Khoa học xã hội, Tp. Hồ Chí Minh.
20.Trần Văn Giàu (1958), Sự khủng hoảng của chế độ phong kiến Việt Nam trước
năm 1858, Nxb. Văn hóa, HN.
21.Vũ Thanh Hằng, Trà Ngọc Anh (2003), Châu bản triều Tự Đức 1847 – 1883:
Tuyển chọn và lược thuật, Nxb. Văn học, HN.
22.Châu Hải (1990), Những hoạt động buôn bán của người Hoa ở Việt Nam từ thế
kỷ XVII đến thế kỷ XIX, Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế số 1, HN.
23.Nguyễn Thị Mỹ Hạnh (2009) Quan hệ trên biển giữa Việt Nam và Trung Quốc
nửa đầu thế kỷ XIX, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, HN.
24.Trần Trọng Kim (2011), Việt Nam sử lược – Từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX,
Nxb. Khoa học Xã hội, HN.

25.Nguyễn Văn Kim (2002) Hệ thống buôn bán ở biển Đông thế kỷ XVI – XVII và
vị trí của một số thương cảng Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 1, HN.
26.Nguyễn Văn Kiệm (2003), Góp phần tìm hiểu một số vấn đề lịch sử cận đại
Việt Nam, Nxb. Văn hóa Thông tin, HN.
27.Phan Ngọc Liên (2005), Lịch sử triều Nguyễn – một cách tiếp cận mới, Nxb.
Đại học Sƣ phạm, HN.
28. Phan Ngọc Liên (2005), Lịch sử thế giới cận đại, Nxb. Đại học Sƣ phạm, HN.
29.Đinh Xuân Lâm, Nguyễn Văn Khánh, Nguyễn Đình Lễ (2006), Đại cương
Lịch sử Việt Nam tập II (1858 - 1945), Nxb. Giáo Dục, HN.
30.Đinh Xuân Lâm , Vũ Trƣờng Giang , (2001), Tư bản phươ ng Tây với quan hệ
ngoại giao Việt Nam - Đông Nam Á thế kỷ XIX, Nghiên cƣ́u Đông Nam Á số 4,
HN.
31.Vũ Đƣờng Luân (2008), Quá trình hình thành cảng thị Hải Phòng từ khởi
nguồn đến năm 1888, Luận án tiến sỹ Lịch sử.
32.Lê Nguyễn (2010), Nhà Nguyễn và những vấn đề lịch sử, Nxb. Công an nhân
dân, HN.
33.Lê Văn Năm (1988), Sản xuất hàng hóa và thương nghiệp ở Nam Bộ thế kỷ
XIX, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 3,4,5,6, HN.
34.Nhiều tác giả (2002), Những vấn đề lị ch sử về triều đại cuối c ùng ở Việt Nam ,
Trung tâm bảo tồn di tí ch Cố đô Huế, Tạp chí Xƣa Nay, Huế.
35.Nguyễn Quang Ngọc: “Biển Đông trong chiến lược xây dựng và bảo vệ đất
nước của vương triều Tây Sơn”, baotangnhanhoc.org.
36.Thawi Swang Panyangkoon (2003), Phái bộ ngoại giao Việt Nam sang Băng
Cốc 125 năm về trước, Tạp chí Xƣa và Nay, HN, số 132.
37.Dƣơng Trung Quốc (2003), Những vấn đề lị ch sử về triều đại cuối cùng ở Việt
Nam, Tạp chí Xƣa và Nay, HN, số 132.


38.Nguyễn Phan Quang (1990), Triều Nguyễn và xã hội Việt Nam thế kỷ XIX, Tạp

chí Xƣa và Nay, HN, số 5.
39.Nguyễn Phan Quang (1977), Việt Nam thế kỷ 19 (1802-1884), Nxb. Văn hóa,
HN.
40.Nguyễn Phan Quang (1993), Sài Gòn và thị trường lúa gạo Nam Kỳ, Tạp chí
Nghiên cứu Lịch Sử, HN.
41.Trƣơng Hữu Quýnh (chủ biên), Phan Đại Doãn, Nguyễn Cảnh Minh (2005),
Đại cương lịch sử Việt Nam - tập 1, Nxb. Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh.
42.Trƣơng Hữu Quýnh (1980), Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ
XIX, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, HN, số 5.
43.Ngô Thị Quý (2000), Quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam với Trung Quốc và
Pháp dưới thời Tự Đức (1848-1883), Luận văn Thạc sĩ Lịch sử Việt Nam,
Khoa Lịch sử, Trƣờng Đại học KHXH & NV.
44.Quốc Sử quán triều Nguyễn (1972), Quốc triều chính biên toát yếu, nhóm
Nghiên cứu sử liệu Việt Nam xuất bản, Sài Gòn.
45.Quốc Sử quán triều Nguyễn (1993), Đại Nam chính biên liệt truyện, Nxb.
Thuận Hoá, Huế.
46.Trần Đức Anh Sơn (2004), Huế - triều Nguyễn một cái nhìn, Nxb. Thuận Hóa,
Huế.
47.Trần Nam Tiến (2006), Ngoại giao giữa Việt Nam và các nước phương Tây
dưới triều Nguyễn, Nxb. Đại học quốc gia, Tp. Hồ Chí Minh, 2006.
48.Tài liệu để nghiên cứu chuyên đề: Những đề nghị cải cách ở cuối thế kỷ XIX
(tài liệu lƣu hành nội bộ),Thƣ viện Khoa Sử, tập II, III, Trƣờng Đại học KHXH
& NV HN.
49.Tập hợp điều trần: Tài liệu đánh máy, Thƣ viện Khoa Sử, Trƣờng Đại học
KHXH & NV HN.


50.Chƣơng Thâu, Trần Lê Hữu, Nguyễn Trường Tộ toàn tập (1828 - 1871)”, Thƣ
viện Khoa Lịch Sử, Trƣờng Đại học KHXH & NV HN.
51.Hoàng Anh Tuấn, (2008), Vị trí của Việt Nam trong hệ thống thương mại biển

Đông thời cổ trung đại, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, HN, số 9 -10.
52.Nguyễn Trƣờng Tộ, Trần tình khải, Thƣ viện Khoa Sử, Trƣờng Đại học
KHXH & NV HN.
53.Chu Thiên (1961), Vài nét về công thương nghiệp dưới triều Nguyễn, Tạp chí
Nghiên cứu Lịch sử, số 3.
54.Tsuboi (2011), Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa 1847 - 1883,
Nxb. Tri thức, HN.
55.Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1971), Lịch sử Việt Nam, tập I, Nxb. Khoa
học xã hội, HN.
56.Lê Tƣơng Ứng (2001), Bùi viện và mối bang giao Việt - Mỹ đầu tiên, Tạp chí
Xƣa và Nay, HN, số 90.
57.Trần Quốc Vƣợng (1987), Vài suy nghĩ về vị thế xứ Huế và vị thế lịch sử của
nó, tạp chí Sông Hƣơng, Huế, số 25.
58.Thế Văn, Quang Khải (1999), Bùi Viện với sự nghiệp canh tấn đất nước cuối
thế kỷ XIX, Nxb. Chính trị Quốc gia, HN.
59.Đặng Huy Vận, Chƣơng Thâu (1961), Những đề nghị cải cách của Nguyễn
Trường Tộ cuối thế kỷ XIX”, Nxb. Giáo Dục, HN.
60.Thành Thế Vỹ (1961), Ngoại thương Việt Nam hồi thế kỷ XVII, XVIII và đầu thế
kỷ XIX”, Nxb. Sử học, HN.
61.Viện Sử học (2004), Đại Nam thực lục tập 1, Nxb. Giáo dục, HN.
62.Viện Sử học (2004), Đại Nam thực lục tập 2, Nxb. Giáo dục, HN.
63.Viện Sử học (2007), Đại Nam thực lục tập 3, Nxb. Giáo dục, HN.
64.Viện Sử học (2007), Đại Nam thực lục tập 4, Nxb. Giáo dục, HN.
65.Viện Sử học (2007), Đại Nam thực lục tập 5, Nxb. Giáo dục, HN.


66. Viện Sử học (1969), Đại Nam thực lục tập 21, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
67. Viện Sử học (1969), Đại Nam thực lực tập 22, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
68. Viện Sử học (1970), Đại Nam thực lục tập 23, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
69. Viện Sử học (1971), Đại Nam thực lục tập 24, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.

70. Viện Sử học (1971), Đại Nam thực lục tập 25, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
71. Viện Sử học (1972), Đại Nam thực lục tập 26, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
72. Viện sử học (1973), Đại Nam thực lục tập 27, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
73. Viện sử học (1973), Đại Nam thực lục tập 28, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
74. Viện sử học (1974), Đại Nam thực lục tập 29, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
75. Viện sử học (1974), Đại Nam thực lục tập 30, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
76. Viện sử học (1974), Đại Nam thực lục tập 31, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
77. Viện sử học (1975), Đại Nam thực lục tập 32, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
78. Viện sử học (1975), Đại Nam thực lục tập 33, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
79. Viện sử học (1976), Đại Nam thực lục tập 34, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
80. Viện sử học (1976), Đại Nam thực lục tập 35, Nxb. Khoa học Xã hội, HN.
81.Viện sƣ̉ học (1993), Chuyên san Nhà Nguyễn trong lịch sử nửa đầu thế kỷ XIX
, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, HN.
82.Trƣơng Thị Yến (2004), Chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn nửa đầu
thế kỷ XIX, Luận án tiến sỹ sử học.
83.Trƣơng Thị Yến (2002 ), Đặng Huy Trứ và những hoạt động của ông trong
lĩnh vực thương nghiệp thế kỷ XIX, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử.
Tài liệu tiếng nƣớc ngoài.
84.Bouilleveaux.M (1858), Voyage dans l’s Indochine 1848 - 1956, Paris.
85.Hantrakool (P), Report on a preliminary study on the Social and Economic
history of Vietnam during the Nguyenx, period 1802 - 1881 (Báo cáo về việc
nghiên cƣ́u bƣớc đầu lị ch sƣ̉ kinh tế và xã hội Việt Nam dƣới triều Nguyễn
giai đoạn 1802 - 1883) Tƣ liệu đánh máy, Đại học Kyoto, 1989.

,


86.Jean Bouchot (1927) , Documents Pour Servir à I’ histoire de Saigon 1859 1965.
87.Pierre Brocheux, Daniel Hémery, Đông Dương nền thực dân nước đôi 1858 1954 (bản dịch), Nxb. La Découverte, Pari.
88.Paulin Vial, Les premières anneés de la cochinchine - colonie francaise”

(Những năm đầu tiên tại Nam Kỳ - thuộc địa Pháp), Pari, 1874.
89.Kham Vorapheth (2004), Commerce et colonisation en Indochine 1860 - 1945
(Nền thƣơng mại và thực dân ở Đông Dƣơng 1860 - 1945).
90.Woodside.Ab (1971), Vietnam and the chinese model (Việt Nam và mô hì nh
Trung Hoa), Harvard University Press Cambrige, Massachusetts.