Các rào cản trong thương mại quốc tế và yêu cầu đối với hoạt động xuất khẩu của việt nam trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG
HỌC
NGOẠI
THƢƠNG
BỘĐẠI
GIÁO
DỤC
VÀ ĐÀO
TẠO
---------***--------TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG
---------***---------

PHẠM XUÂN THỤY

Phạm Xuân Thụy

CÁC RÀO CẢN TRONG THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ VÀ YÊU CẦU
ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU CỦAVIỆT NAM TRONG
TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
Các rào cản trong thƣơng mại quốc tế và yêu cầu đối với hoạt động
xuất
khẩu ngành:
củaViệt Kinh
Nam trong
hội hệ
nhập
kinh
tế quốc

Chuyên
tế thế tiến
giới trình
và Quan
kinh
tế quốc
tế tế
Mã số:

60.31.07

Chuyên ngành:

Mã số:

Kinh tế thế giới và Quan hệ kinh tế quốc tế

60.31.07

LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ

Luận văn thạc sỹ Kinh tế
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRỊNH THỊ THU HƢƠNG

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRỊNH THỊ THU HƢƠNG

HÀ NỘI - 2006


2

MỤC LỤC
Trang
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾ TẮT
LỜI MỞ ĐẦU

1

CHƢƠNG I. TỔNG QUAN VỀ CÁC RÀO CẢN TRONG THƢƠNG MẠI
QUỐC TẾ

4

1.1 Khái niệm về rào cản trong thƣơng mại quốc tế

4

1.2 Sự hình thành và mục đích sử dụng các rào cản thƣơng mại quốc tế

6

1.2.1 Sự hình thành các rào cản trong thương mại quốc tế

6

1.2.2 Mục đích sử dụng các rào cản trong thương mại quốc tế

8

1.3 Các loại rào cản trong thƣơng mại quốc tế

10

1.3.1 Rào cản thuế quan

10

1.3.1.1 Thuế quan

10

1.3.1.2 Hạn ngạch thuế quan

12

1.3.2 Rào cản phi thuế quan

12

1.3.2.1 Các biện pháp tương đương thuế quan

13

1.3.2.2 Các biện pháp hạn chế định lượng

14

1.3.2.3 Các rào cản kỹ thuật trong thương mại

17

1.3..2.4 Các biện pháp về vệ sinh và kiểm dịch động thực vật

18

1.3.2.5 Các biện pháp bảo vệ thương mại tạm thời

18

3.2.2.6 Quản lý tỷ giá hối đoái

19

1.3.2.7 Tỷ lệ nội địa hoá bắt buộc

19

1.3.2.8 Các biện pháp liên quan đến các doanh nghiệp nhà nước và
quyền kinh doanh thương mại

20

1.3.2.9 Các rào cản khác

20


3

1.4 Qui định của WTO về các rào cản trong thƣơng mại quốc tế

20

1.4.1 Qui định của WTO về rào cản thuế quan

21

1.4.1.1 Qui định của WTO về thuế quan

21

1.4.1.2 Qui định của WTO về hạn ngạch thuế quan

23

1.4.2 Qui định của WTO về các rào cản phi thuế quan

24

1.4.2.1 Các biện pháp tương đương thuế quan

24

1.4.2.2 Các biện pháp hạn chế định lượng

25

1.4.2.3 Các biện pháp liên quan đến doanh nghiệp

28

1.4.2.4 Các biện pháp kỹ thuật trong thương mại

28

1.4.2.5 Các biện pháp bảo vệ thương mại tạm thời

30

1.4.2.6 Qui định về mua sắm chính phủ

33

1.4.2.7 Các biện pháp khác

34

CHƢƠNG II. NGHIÊN CỨU CÁC RÀO CẢN TRONG THƢƠNG MẠI
QUỐC TẾ ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM
2.1 Rào cản thƣơng mại ở một số thị trƣờng xuất khẩu chính của Việt Nam
2.1.1 Các rào cản thương mại của thị trường Hoa Kỳ

36
36
36

2.1.1.1 Hàng rào thuế quan Hoa Kỳ

37

2.1.1.2 Hàng rào phi thuế quan Hoa Kỳ

39

2.1.2 Các rào cản thương mại của thị trường EU

46

2.1.2.1 Rào cản thuế quan của EU

47

2.1.2.2 Rào cản phi thuế quan của EU

49

2.1.3 Các rào cản thương mại của thị trường Trung Quốc

55

2.1.3.1 Rào cản thuế quan của Trung Quốc

56

2.1.3.2 Rào cản phi thuế quan của Trung Quốc

57

2.1.4 Các rào cản thương mại của thị trường các nước ASEAN

61


4

2.1.4.1 Rào cản thuế quan của các nước ASEAN

62

2.1.4.2 Rào cản phi thuế quan của các nước ASEAN

63

2.2 ảnh hƣởng của các rào cản thƣơng mại tại các thị trƣờng chính đến hoạt
động xuất khẩu của Việt Nam

66

2.2.1 ảnh hưởng của các rào cản thuế quan

66

2.2.2 Ảnh h-ëng cña c¸c rµo c¶n phi thuÕ quan

67

CHƢƠNG III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP KIẾN NGHỊ NHẰM ĐỐI PHÓ VỚI
CÁC RÀO CẢN TRONG THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ, ĐẨY MẠNH XUẤT
KHẨU CỦA VIỆT NAM

70

1. Chiến lƣợc phát triển xuất khẩu của Việt Nam thời kỳ 2000-2010

70

2. Kinh nghiệm đối phó với các rào cản trong thƣơng mại quốc tế của một số nƣớc

72

2.1 Kinh nghiệm đối phó với các rào cản thương mại của Trung Quốc

72

2.2 Kinh nghiệm đối phó với các rào cản thương mại của Thái Lan

76

2.3 Bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam

78

3. Các biện pháp nhằm vƣợt rào cản trong thƣơng mại quốc tế để đẩy mạnh hoạt
động xuất khẩu của Việt Nam

80

3.1 Giải pháp chung của Nhà nước

81

3.1 Giải pháp cho các Hiệp hội ngành nghề

88

3.3 Giải pháp đối với các doanh nghiệp

91

KẾT LUẬN
DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO


5

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt

Tiếng Anh

Tiếng Việt

(Agreement on) Anti-Dumping
Practices

Hiệp định về chống bán phá giá

AFTA

ASEAN Free Trade Area

Khu vực tự do thương mại ASEAN

APEC

Asia-Pacific Economic
Cooperation

Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu á Thái Bình Dương

ADP

ASEAN

Association of South-East Asian
Nations

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam á

CEPT

Common Effective Preferential
Tariff

Chương trình ưu đãi thuế quan có
hiệu lực chung của ASEAN

DOC

Department of Commerce

Bộ Thương mại Hoa Kỳ

European Union

Liên minh Châu Âu

General Agreement on Tariffs
and Trade

Hiệp định chung về thuế quan và
thương mại

EU
GATT
GSP

Generalized System of
Preferences

Hệ thống ưu đãi thuế quan phổ cập

ISO

International Standardization
Organization

Tổ chức tiêu chuẩn quốc tế

MFN

Most Favoured Nation

Qui chế tối huệ quốc

National Treatment

Chế độ đãi ngộ quốc gia

Organization for Economic

Tổ chức hợp tác và phát triển kinh

Cooperation and Development

tế

SCM

Subsidies and Countervailing
Measures Agreement

Hiệp định về trợ cấp và các biện
pháp đối kháng của WTO

WTO

World Trade Organization

Tổ chức Thương mại thế giới

NT
OECD

VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT
TCVN

Tiêu chuẩn Việt Nam

TMQT

Thương mại quốc tế


6

LỜI MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của đề tài
Thương mại quốc tế, từ lâu, đã đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển
kinh tế ở mọi quốc gia. Thông qua thương mại quốc tế, các quốc gia tiến hành trao đổi
để phát huy hết các lợi thế và khắc phục các hạn chế của nền kinh tế nước mình. Tuy
nhiên, tham gia vào thương mại quốc tế không có nghĩa là tham gia vào một cuộc
chơi hoàn toàn bình đẳng, bởi vì, các quốc gia khi tham gia vào thương mại quốc tế
đều cố gắng phát huy hết khả năng để thu được lợi ích tối đa nhất nhưng đồng thời
cũng luôn bảo hộ thị trường cho các doanh nghiệp nội địa. Để làm được điều này
Chính phủ các quốc gia đã lập nên các hàng rào, cả hữu hình lẫn vô hình để ngăn cản
hàng hoá, dịch vụ từ nước ngoài thâm nhập và cạnh tranh với các doanh nghiệp trong
nước. Trong đó, các nước giàu, các nước có nền kinh tế phát triển, với các ưu thế của
mình lại là những nước áp dụng mạnh mẽ nhất các biện pháp này đối với hàng hoá từ

các quốc gia đang và chậm phát triển. Ngay cả trong bối cảnh tự do hoá thương mại
và quốc tế hoá đời sống kinh tế như hiện nay thì các rào cản thương mại này chẳng
những không giảm đi mà nó ngày càng tinh vi, phức tạp hơn. Nếu như trước kia
chúng chỉ tồn tại dưới hình thức là các biện pháp bảo hộ thuế quan hay các lệnh cấm,
các hạn chế nhập khẩu thì nay chúng tồn tại dưới nhiều hình thức, nhiều biện pháp
khác nhau.
Trong hơn một thập kỷ qua Việt Nam đang hội nhập mạnh mẽ vào nền kinh tế
quốc tế. Hiện chúng ta đã là thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á
(ASEAN) với Khu vực tự do mậu dịch ASEAN (AFTA), Diễn đàn Hợp tác kinh tế
Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) và sẽ sớm trở thành thành viên của Tổ chức
thương mại thế giới (WTO) trong năm 2006 này. Theo đó chúng ta sẽ phải thực hiện
các cam kết về mở cửa thị trường cho phù hợp với qui định chung của tổ chức này.
Vấn đề đặt ra là chúng ta phải hiểu và nắm rõ được các rào cản trong thương mại quốc
tế để một mặt vượt qua chúng, đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu. Đây chính là lý do mà
vấn đề “Các rào cản trong thương mại quốc tế và yêu cầu đối với hoạt động xuất khẩu
của Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế” được chọn làm đề tài cho luận
văn này.


7

Tình hình nghiên cứu
Trong thời gian qua đã có rất nhiều bài báo trên các tạp chí kinh tế như: Thời
báo kinh tế, Báo Thương mại, Báo đầu tư hay trên các trang báo điện tử như
, , ...
đề cập đến vấn đề rào cản và vượt rào cản trong thương mại quốc tế, trang web của Sở
thương mại thành phố Hồ Chí Minh www.trade.hochiminhcity.gov.vn cũng có liệt kê
hầu hết các qui định chung liên quan đến việc nhập khẩu hàng hoá vào các quốc gia
trên thế giới, nhưng những nghiên cứu kể trên vì nhiều lý do chỉ đề cập đến vấn đề rào
cản một cách riêng lẻ.

Đặc biệt, trong thời gian gần đây cũng đã có những công trình nghiên cứu lớn
đề cập đến vấn đề này, có thể nêu ra: “Bảo hộ hợp lý sản xuất và mậu dịch nông sản
trong quá trình Việt Nam hội nhập kinh tế quốc tế”- Đề tài nghiên cứu cấp bộ của
Trường Đại học Ngoại thương Hà Nội (2002-2003), “Hệ thống rào cản kỹ thuật trong
thương mại quốc tế và những giải pháp để vượt rào cản kỹ thuật của các doanh nghiệp
ở Việt Nam”–Viện Nghiên cứu thương mại, Bộ Thương Mại (2001-2002), “Nghiên
cứu các rào cản trong thương mại quốc tế và đề xuất các giải pháp đối với Việt Nam”Bộ Thương Mại (2003-2004).
Tuy nhiên, với việc Việt Nam sẽ sớm trở thành thành viên của Tổ chức thương
mại thế giới (WTO) trong năm 2006 này người vấn đề đặt ra là phải nghiên cứu các
rào cản trong thương mại quốc tế dựa trên các qui định của WTO để từ đó tạo đà cho
hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam vượt qua các rào cản, đẩy mạnh hoạt động xuất
khẩu của nước ta.
Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở phân tích các hình thức rào cản trong thương mại quốc tế, đặc biệt
là dựa trên các qui định của WTO, luận văn sẽ đi sâu nghiên cứu các rào cản thương
mại ở các thị trường xuất khẩu chính mà hàng hoá của Việt Nam đang vấp phải cũng
như đề xuất các giải pháp để vượt rào cản, đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam.
Nhiệm vụ nghiên cứu


8

-

Chỉ ra và phân tích các rào cản đang được áp dụng trong thương mại quốc tế
dựa trên qui định của WTO

-

Phân tích các rào cản thương mại của một số thị trường xuất khẩu chủ yếu của
Việt Nam

-

Đề xuất các biện pháp vượt rào cản thương mại cho Việt Nam.

Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các hình thức rào cản đang được áp dụng
trong thương mại quốc tế, nhưng xin đề cập đến chúng theo góc độ từ các qui định
của WTO.
Phương pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu: thống kê, tổng hợp,
phân tích và pháp so sánh.
Kết cấu của luận văn
Luận văn có kết cấu gồm 3 chương:
Chương I: Tổng quan về các rào cản trong thương mại quốc tế
Chương II: Nghiên cứu các rào cản trong thương mại quốc tế đối với hoạt
động xuất khẩu của Việt Nam.
Chương III: Một số giải pháp kiến nghị nhằm đối phó với các rào cản trong
thương mại quốc tế, đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam.


9

CHƢƠNG I. TỔNG

QUAN VỀ CÁC RÀO CẢN TRONG THƢƠNG MẠI

QUỐC TẾ

1.1

Khái niệm về rào cản trong thƣơng mại quốc tế

Khi tham gia vào thương mại quốc tế (TMQT), các quốc gia đều cố gắng phát
huy hết các lợi thế của mình, tận dụng các ưu thế trên thị trường quốc tế nhưng mặt
khác chính các quốc gia đó lại cũng phải đối mặt với những lợi thế của các quốc gia
khác là đối thủ cạnh tranh. Lợi thế cho quốc gia này đồng nghĩa với sự yếu thế cho
quốc gia khác. Để khắc phục, các quốc gia sẽ sử dụng một loạt các công cụ để điều
chỉnh hoạt động thương mại. Công cụ truyền thống và hiện vẫn được sử dụng phổ
biến hơn cả là đánh thuế nhập khẩu đối với hàng hoá của các quốc gia khác khi thâm
nhập vào thị trường trong nước, cùng với đó là hàng loạt các khoản thu, các qui định,
các chính sách nhằm hạn chế hàng hoá của nước ngoài xâm nhập thị trường nội địa.
Đối với nước xuất khẩu lúc này hàng hoá của họ sẽ phải đối mặt với một hàng rào mà
người ta gọi là rào cản thương mại.
Thuật ngữ “rào cản thương mại” (barriers to trade) hay “hàng rào thương mại”
đã được sử dụng khá phổ biến, được đề cập đến ở nhều nơi như trong phần
“UNDERSTANDING THE WTO: THE AGREEMENTS” của WTO hay trong các
nghiên cứu của Nhóm làm việc của Uỷ ban về thương mại thuộc Tổ chức Hợp tác và
Phát triển kinh tế (OECD). Tuy nhiên, cho đến nay, có thể nói rằng vẫn chưa có một
định nghĩa nào cụ thể về các rào cản trong thương mại. Trong Hiệp định về các rào
cản kỹ thuật đối với thương mại của WTO có một khái niệm về rào cản thương mại
nhưng mới chỉ dừng lại ở việc thừa nhận như một thoả thuận rằng “không một nước
nào có thể bị ngăn cản tiến hành các biện pháp cần thiết để đảm bảo chất lượng hàng
hoá xuất khẩu của mình, hoặc để bảo vệ cuộc sống hay sức khoẻ con người, động và
thực vật, bảo vệ môi trường hoặc để ngăn ngừa các hoạt động man trá, ở mức độ mà
nước đó cho rằng phù hợp và phải đảm bảo rằng các biện pháp này không được tiến
hành với cách thức có thể gây ra phân biệt đối xử một cách tuỳ tiện hoặc không thể
biện minh được giữa các nước, trong các điều kiện giống nhau, hoặc tạo ra các hạn

10

chế trá hình đối với TMQT, hay nói cách khác phải phù hợp với các qui định của Hiệp
định này” [9].
Trên thực tế, khái niệm rào cản trong thương mại chỉ mang tính chất tương đối.
Như ta đã nhắc đến ở phần đầu, để đối phó với luồng hàng hoá được nhập khẩu từ bên
ngoài, các quốc gia sẽ thi hành hàng loạt các chính sách, các biện pháp hạn chế nhập
khẩu. Nếu các các chính sách, các qui định đó gây cản trở cho hoạt động xuất khẩu
của doanh nghiệp, của quốc gia này thì bị qui là rào cản thương mại nhưng đối với
doanh nghiệp, quốc gia khác thì chưa hẳn đã vậy. Cụ thể, thuế quan đánh vào hàng
nhập khẩu không phải là rào cản nếu mức thuế suất là thấp hoặc rất thấp tới mức
không gây cản trở đối với thương mại, thậm chí mức thuế suất được hưởng thấp hơn
so với của hàng hoá xuất khẩu cạnh tranh từ một nước khác lại là một sự ưu đãi.
Nhưng nó sẽ trở thành rào cản nếu mức thuế suất là cao một cách thực sự hoặc là cao
hơn mức thuế suất được áp dụng đối với hàng hoá cùng loại của một nước khác. Với
các biện pháp khác cũng vậy, bản thân nó không phải là rào cản nếu biện pháp đó
được đặt ra “không quá mức cần thiết” và không vi phạm nguyên tắc đối xử quốc gia,
nhưng nó sẽ trở thành hàng rào nếu như nó gây cản trở cho thương mại của quốc gia
khác.
Từ đây, chúng ta có thể đi đến một nhất trí là “rào cản” hay “hàng rào thương
mại” là khái niệm được dùng để chỉ các chính sách, các qui định của một quốc gia,
một khu vực hay một khối kinh tế điều chỉnh các hoạt động thương mại của quốc gia,
khu vực hay khối kinh tế đó với phần còn lại của thế giới mà các biện pháp đó là
nhằm mục đích cản trở và hạn chế việc nhập khẩu hàng hoá.
Kết quả các vòng đàm phán thương mại đa phương và song phương trong
khuôn khổ của WTO và trước đây là Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại
(GATT) về mở cửa thị trường và tự do hoá thương mại đã chỉ ra rằng: rào cản trong
thương mại quốc tế xuất hiện trong hầu hết các lĩnh vực, với các biện pháp rất đa dạng
và tinh vi. Chẳng hạn, có biện pháp được áp dụng ngay tại biên giới và có biện pháp

áp dụng bên trong biên giới; có biện pháp thuế quan và phi thuế quan; có biện pháp
môi trường và biện pháp vệ sinh dịch tễ; có biện pháp tự vệ đặc biệt và có biện pháp
mang tính tạm thời; có biện pháp chung nhưng cũng có biện pháp mang tính chuyên
ngành; có những biện pháp trực tiếp đối với hàng hoá xuất nhập khẩu và cũng có biện
pháp gián tiếp như đầu tư liên quan đến thương mại. Chính vì tính đa dạng và phức


11

tạp của các rào cản trong TMQT này đã đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu không chỉ bản
chất và thực tiễn áp dụng chúng mà phải nắm rõ được vai trò và mục tiêu của các
quốc gia khi xây dựng và áp dụng chúng.
1. 2 Sự hình thành và mục đích sử dụng các rào cản thƣơng mại quốc tế

1.2.1 Sự hình thành các rào cản trong thƣơng mại quốc tế
Rào cản thương mại nằm trong hệ thống các chính sách thương mại của các
quốc gia, chính vì vậy, cũng như các biện pháp khác chúng có vai trò chủ yếu trong
trong việc tác động và điều chỉnh hoạt động thương mại theo hướng có lợi nhất, đáp
ứng các mục tiêu và yêu cầu xác định của mỗi quốc gia.
Rào cản trong TMQT bao gồm nhiều loại khác nhau và mỗi loại rào cản lại có
vai trò nhất định riêng của nó. Ví dụ, cả rào cản thuế quan và rào cản phi thuế quan
đều có tác dụng bảo hộ sản xuất trong nước. Thuế quan thì có ưu điểm là rõ ràng,
minh bạch, có thể dự đoán và là nguồn thu quan trọng cho Chính phủ nhưng thuế
quan lại dễ làm sai lệch các tín hiệu thị trường dẫn đến phân bổ các nguồn lực không
hợp lý, hơn nữa thuế quan không có tính bảo hộ cao và kịp thời được như các biện
pháp phi thuế quan. Trong khi đó, các biện pháp phi thuế quan như cấm nhập khẩu,
hạn ngạch nhập khẩu, cấp giấy phép nhập khẩu... có tác dụng hạn chế nhập khẩu
nhanh chóng. Một biện pháp phi thuế quan có thể được áp dụng cho nhiều mục đích
khác nhau. Ví dụ, với các qui định về vệ sinh và kiểm dịch động thực vật vừa nhằm
mục đích bảo vệ sức khoẻ, bảo vệ cuộc sống của con người và động thực vật vừa có

tác động gián tiếp giúp bảo hộ sản xuất trong nước. Hai nữa, để phục vụ cho một mục
tiêu nhất định, ví dụ hạn chế nhập khẩu thịt bò người ta có thể vận dụng cùng lúc
nhiều biện pháp phi thuế quan khác nhau như cấm nhập khẩu, hạn ngạch nhập khẩu,
cấp giấy phép nhập khẩu hay kiểm dịch động thực vật. Tất nhiên, các rào cản phi thuế
quan cũng có nhược điểm của nó. Đó là, chúng rất khó được lượng hoá, khó dự đoán,
không những không tạo nguồn thu mà còn tốn các khoản chi phí quản lý phát sinh và
rất dễ gây ra các tiêu cực.
Hiện nay, có rất nhiều các biện pháp, các chính sách thương mại. Chúng vừa
đa dạng, vừa phức tạp thậm chí đan xen vào nhau. Chính vì vậy, trên thực tiến, rất khó
để xác định một biện pháp quản lý nhập khẩu có phải là rào cản thương mại hay
không. Các công ước, các Hiệp định chung về thương mại cũng chỉ có thể qui định


12

xác thực đến một cách tương đối các rào cản không được áp dụng. Mặt khác, trước
yêu cầu của quá trình tự do hoá thương mại, hầu hết các quốc gia đều cam kết từng
bước dỡ bỏ các hàng rào thương mại này nhưng thực ra yêu cầu bảo hộ vẫn là rất lớn,
do đó việc tháo gỡ các rào cản thương mại diễn ra khá chậm chạp.
Rào cản trong thương mại được hình thành và áp dụng trên cơ sở các lợi ích
mà chúng mang lại. Vô hình chung, chúng đều nhằm lợi ích cho nước nhập khẩu áp
dụng chúng, nhưng xét cụ thể hơn, chúng có thể gắn liền với lợi ích của từng nhóm
người khác nhau và sự hình thành của các rào cản này liên quan đến khả năng tác
động của họ lên việc thực hiện chính sách. Cụ thể, sự hình thành các rào cản trong
TMQT có thể xuất phát từ các nhóm chủ thể sau:

Từ phía Chính phủ
Thông thường các biện pháp thương mại trong đó có các rào cản thương mại
được Chính phủ các quốc gia tiến hành là vì mục tiêu chiến lược phát triển kinh tế
hoặc để đảm bảo lợi ích chung của toàn xã hội. Đó là việc xây dựng các rào cản nhằm

bảo vệ an ninh quốc gia, đạo đức xã hội, bảo vệ sức khoẻ và cuộc sồng của con người
và động thực vật; đó cũng có thể là các rào cản nhằm đảm bảo lợi ích kinh tế của quốc
gia như áp dụng thuế quan, các khoản thu như phí và lệ phí chẳng hạn.
Trong trường hợp này, Chính phủ sẽ phải cân nhắc đến lợi ích của từng nhóm
thành phần xã hội cũng như tổng thể để quyết định có nên thực thi rào cản đó hay
không. Quá trình này không hề dễ dàng vì việc tính toán lợi ích và thiệt hại là rất khó
khăn nhất là khi nó liên quan đến quyền lợi của các quốc gia là đối tác thương mại có
liên quan.

Từ phía người lao động và người tiêu dùng
Bảo vệ người tiêu dùng là một trong những mục tiêu lớn nhất của việc tạo
dựng và thực thi các rào cản thương mại, đặc biệt là các rào cản kỹ thuật. Với lý do là
bảo vệ sức khoẻ của người tiêu dùng các quốc gia có thể đưa ra các qui định hay tiêu
chuẩn kỹ thuật ở mức rất cao và trở thành rào cản thương mại, mặc dù nguy cơ có thể
chưa được xác định dựa trên cơ sở khoa học.
Một lý do khác dẫn tới việc hình thành rào cản trong thương mại là để bảo vệ
người lao động. Thông qua các nghiệp đoàn của mình, người lao động đã kiến nghị
lên Chính phủ yêu cầu có những biện pháp để đảm bảo công ăn việc làm và một mức


13

thu nhập ổn định cho họ. Và trong bối cảnh TMQT hiện nay, các rào cản thương mại
nhằm bảo hộ cho ngành sản xuất của họ luôn được tính tới.
Thậm chí, vì mục tiêu chính trị của đảng cầm quyền, đối với người lao động và
người tiêu dùng, việc đảm bảo lợi ích cho họ không chỉ là nhiệm vụ của các Chính
phủ mà còn là biện pháp để xoa dịu và lấy được sự tín nhiệm của họ.

Từ phía các doanh nghiệp
Một điều dễ nhận thấy là các nhà sản xuất ở mỗi quốc gia đều cần được bảo

hộ trước sự cạnh tranh của hàng hoá ngoại nhập. Chính vì vậy, các nhà sản xuất ở các
quốc gia thường liên hợp nhau lại tạo thành hiệp hội, từ đó yêu cầu hoặc thậm chí gây
áp lực đối với Chính phủ để thực thi các hàng rào thương mại có lợi cho mình. Các áp
lực từ phía các hiệp hội này thường có tổ chức và được thực hiện dưới nhiều hình
thức khác nhau, từ vận động hành lang cho tới quyên góp tài chính. Trong khi đó, đối
với các Chính phủ, quyền lợi của các doanh nghiệp trong nước cũng chính là quyền
lợi của quốc gia và các Chính phủ này, lấy các cớ như là bảo vệ cho ngành công
nghiệp non trẻ, ngành sản xuất dùng nhiều lao động hay bất kỳ một lý do nào để áp
dụng các rào cản. Hơn nữa, trong rất nhiều trường hợp sự câu kết của Chính phủ và
các doanh nghiệp là vì lợi ích của cả hai bên, ví dụ tăng mức độ bảo hộ bằng thuế
quan thì thu ngân sách của Chính phủ khi đó cũng được lớn hơn.
Quốc gia có nhiều rào cản thương mại được xây dựng từ tác động của các
doanh nghiệp nhất là Hoa Kỳ. Thậm chí, trong Luật bồi thường về thương mại mà
chúng ta sẽ nghiên cứu sau đây có một qui định rằng lợi ích thu được từ các biện pháp
bồi thường thương mại sẽ được chia sẻ cho chính các doanh nghiệp tham gia khởi
kiện (Tu chính án Byrd). Qui định này như một sự cổ vũ cho các doanh nghiệp nước
này tham gia vào việc xây dựng và thực thi các rào cản thương mại.

1.2.2 Mục đích sử dụng các rào cản trong thƣơng mại quốc tế
Điều tiết vĩ mô nền kinh tế, hướng dẫn tiêu dùng trong nước
Mặc dù các rào cản trong thương mại được áp dụng vì nhiều mục đích khác
nhau nhưng đây vẫn là mục đích ưu tiên hàng đầu. Trên cơ sở tình hình sản xuất và
tiêu dùng nội địa Chính phủ các quốc gia phải tiến hành các biện pháp điều tiết lượng
hàng hoá nhập khẩu phù hợp với nhu cầu tiêu dùng nhưng vẫn đảm bảo lợi ích cho
các nhà sản xuất nội địa, đồng thời phát huy được các tiềm lực của đất nước. Một


14

lượng hàng nhập khẩu vừa phải cũng có tác động tích cực đến việc nâng cao năng suất

lao động và chất lượng sản phẩm trong nước. Và biện pháp dễ áp dụng và cho hiệu
quả hơn cả chính là các rào cản thương mại.
Cũng nằm trong nhóm mục đích này, các rào cản thương mại giúp bảo hộ để
phát triển các ngành công nghiệp trong nước, bảo vệ việc làm và thu nhập ổn định cho
người dân.
Ngoài ra, thông qua việc kiểm soát việc nhập khẩu hàng hoá Chính phủ các
quốc gia sẽ định hướng được việc tiêu dùng hàng hoá trong nước. Đối với các mặt
hàng không cho sử dụng sẽ bị cấm nhập khẩu, các hàng hoá không được khuyến
khích sử dụng sẽ bị đánh thuế cao hoặc chỉ cho nhập khẩu một lượng nhất định thông
qua hạn ngạch, giấy phép...

Bảo vệ an ninh quốc gia, đạo đức xã hội và bảo vệ môi trường
Vấn đề an ninh quốc gia luôn đòi hỏi các biện pháp cấm hoặc hạn chế tối đa
việc nhập khẩu các hàng hoá là vũ khí, chất nổ, phương tiện chiến tranh, nhất là các
loại vũ khí, chất độc có thể huỷ diệt hàng loạt.
Đạo đức xã hội không cho phép nhập khẩu các văn hoá phẩm không lành
mạnh, các chất gây nghiện làm bại hoại đạo đức và lương tri của con người.
Ngoài ra, một vấn đề chung hiện nay toàn cầu đang cùng phải giải quyết là bảo
vệ môi trường cũng đã làm nảy sinh các rào cản đối với việc luân chuyển hàng hoá từ
nước này sang nước khác. Vấn đề đặt ra ở đây là việc áp dụng các biện pháp này phải
hợp lý và dựa trên các cơ sở khoa học xác thực.

Bảo vệ người tiêu dùng
Bảo vệ người tiêu dùng luôn một trong những mục đích quan trọng nhất của
việc áp dụng các hàng rào thương mại. Sự an toàn của người tiêu dùng luôn được đưa
lên hàng đầu trong việc kiểm soát hàng hoá nhập khẩu với các yêu cầu về tiêu chuẩn
kỹ thuật, vệ sinh và kiểm dịch, yêu cầu về đóng gói và ghi nhãn hiệu.
Các hàng rào cũng giúp ngăn cản các hàng hoá không đảm bảo chất lượng gây
ảnh hưởng đến sức khoẻ và sự an toàn của người dân.

Chống lại cạnh tranh không lành mạnh và trả đũa thương mại
Một điều dễ nhận thấy là mỗi quốc gia khi mở cửa thị trường sẽ gặp rất nhiều
khó khăn với sự cạnh tranh không lành mạnh từ các quốc gia khác thông qua bán phá


15

giá, trợ cấp xuất khẩu... Thông thường, trong những tình huống như vậy, các quốc gia
sẽ tiến hành thương lượng nhằm ngăn chặn các biện pháp cạnh tranh không lành
mạnh. Nếu như việc thương lượng không đi đến kết quả, quốc gia đó sẵn sàng thực thi
các biện pháp đối kháng và trả đũa thông qua việc áp dụng các rào cản thương mại
với hàng hoá xuất khẩu của nước kia.

Vì mục đích chính trị
Các biện pháp thương mại rất dễ có thể được sử dụng như là các công cụ để
“phân biệt đối xử” trong quan hệ giữa các quốc gia. Nổi bật trong số này là việc Hoa
Kỳ và EU, các quốc gia thường xuyên sử dụng chúng vì các mục đích chính trị. Họ có
thể cấm vận hoàn toàn hoặc cấm vận từng phần đối với hoạt động TMQT của các
quốc gia không chịu khuất phục họ (Cuba và Liên bang Nam tư trước đây) hoặc dành
những khoản ưu đãi đặc biệt cho hàng hoá của một quốc gia thân cận nào đó (Hoa Kỳ
dành cho hàng nông sản và một số mặt hàng khác của Irsael mức thuế nhập khẩu bằng
không). Một ví dụ khác, mức thuế GSP mà các quốc gia phát triển dành cho các quốc
gia đang phát triển cũng có những ưu đãi khác nhau tùy thuộc từng quốc gia.

1.2 Các loại rào cản trong thƣơng mại quốc tế
Khi đề cập đến các rào cản trong TMQT, thông thường người ta sẽ phân chúng
thành 2 nhóm rào cản là Các rào cản thuế quan (Tariff barriers) và các rào cản phi
thuế quan (Non-tariff barriers).

1.3.1 Rào cản thuế quan (Tariff barriers)

1.3.1.1 Thuế quan
Đây là hình thức rào cản thương mại truyền thống và phổ biến nhất trong
TMQT. Việc áp dụng thuế quan có ưu điểm là đảm bảo tính minh bạch, dự báo được
và nếu như thuế suất được áp dụng ở mức vừa phải thì nó không hề bóp méo thương
mại. Vì các lý do này, hiện thuế quan đang là biện pháp được WTO khuyến khích sử
dụng. Tuy nhiên, trong bối cảnh thương mại ngày càng tự do hiện nay, nếu như phải
thực hiện vai trò là hàng rào thương mại thì nó không phát huy được yêu cầu phân
biệt đối xử và không thể áp dụng trong trường hợp cần ngăn chặn nhanh hàng hoá
nhập khẩu.
Xét về cách tính thuế, thuế quan bao gồm các loại sau:


16

-

Thuế phần trăm: (ad-valorem tariff) được đánh theo tỷ lệ phần trăm trên trị giá

giao dịch của hàng hoá nhập khẩu, ví dụ: mức thuế nhập khẩu cà chua từ Việt Nam
vào Hoa Kỳ là 16%. Hiện nay, đây là loại thuế được sử dụng rộng rãi nhất trong
TMQT.
-

Thuế phi phần trăm: (non-ad valorem tariff) bao gồm các loại:
Thuế tuyệt đối: là thuế được xác định bằng một khoản tiền cố định trên một

đơn vị hàng hoá nhập khẩu. Loại thuế này được áp dụng phổ biến nhất đối với các
mặt hàng nông sản. Ví dụ, thuế nhập khẩu hạt tiêu Việt Nam vào Hoa Kỳ hiện là 4,7
cent/kg.
Thuế tổng hợp: là sự kết hợp của cả thuế phần trăm và thuế tuyệt đối. Ví dụ,

mặt hàng nấm giống Agaricus của Việt Nam nhập khẩu vào Hoa Kỳ có mức thuế là
1,3cent/kg + 1,8%.
Căn cứ vào mức độ ưu đãi, có các loại thuế quan sau:
-

Thuế thông thường: còn gọi là thuế phi tối huệ quốc (Non-MFN). Đây là mức

thuế cao nhất mà các nước thành viên WTO áp dụng cho hàng hoá nhập khẩu của
những nước chưa phải là thành viên hoặc các nước chưa có kí kết các Hiệp định
Thương mại song phương với nhau. Mức thuế này có thể nằm trong khoảng từ 20%110%.
-

Thuế tối huệ quốc (MFN): là loại thuế mà các nước thành viên WTO hoặc các

nước có kí kết Hiệp định Thương mại song phương với nhau (như trường hợp của
Việt Nam và Hoa Kỳ) dành cho nhau. Loại thuế này có mức thuế suất thấp hơn nhiều
so với mức thuế suất thông thường.
Thực ra, trong bối cảnh thương mại quốc tế hiện nay, khi hầu hết các quốc gia
đã tham gia vào WTO hoặc đã kí kết các Hiệp định thương mại song phương thì việc
dành cho nhau thuế MFN có thể được coi là “thuế suất thông thường” và mức thuế
thông thường lúc này lại trở thành thuế suất “không thông thường”.
-

Thuế quan ưu đãi phổ cập (GSP): Đây là loại thuế mà các quốc gia phát triển

dành cho hàng hoá nhập khẩu từ các quốc gia đang và chậm phát triển, như trường
hợp EU và Nhật Bản dành cho Việt Nam. Mức thuế này thường thấp hơn mức thuế
MFN.

17

-

Thuế áp dụng trong các khu vực mậu dịch tự do: Đây là mức thuế suất thấp

nhất và thậm chí là bằng không mà các quốc gia trong các khối mậu dịch tự do dành
cho hàng hoá của nhau, như trường hợp của Khu vực mậu dịch tự do Bắc Mỹ
(NAFTA), hay khu vực mậu dịch tự do ASEAN (AFTA) hoặc giữa 2 quốc gia kí Hiệp
định về mậu dịch tự do như Mỹ-Singapore, Mỹ-Irsael, Thái Lan-Trung Quốc...
Trong các hình thức thuế quan còn có một số loại thuế quan đặc thù như thuế
thời vụ là loại thuế thường được áp dụng cho hàng nông sản với các mức thuế suất
khác nhau vào các thời điểm khác nhau của mùa vụ, loại thuế này thường là rất cao
khi vào vụ thu hoạch.

1.3.1.2 Hạn ngạch thuế quan (Tariff-rate quota)
Hạn ngạch thuế quan là biện pháp quản lý nhập khẩu bằng thuế quan với 2
mức thuế nhập khẩu. Đây là một biện pháp hạn chế nhập khẩu định lượng bằng thuế
quan. Hàng hoá sẽ không bị hạn chế về số lượng nhập khẩu nhưng đối với hàng hoá
trong khuôn khổ hạn ngạch thì có mức thuế suất thấp, còn với hàng hoá vượt mức hạn
ngạch sẽ phải chịu mức thuế suất cao, thậm chí là rất cao. Ví dụ, các nước OECD có
mức thuế trong hạn ngạch đối với hàng nông sản là 36%, nhưng nếu vượt quá hạn
ngạch mức thuế suất sẽ là 120%. Đây là biện pháp đang được WTO khuyến cáo sử
dụng cho hàng nông sản kể từ sau vòng đàm phán Uruguay.

1.3.2. Rào cản phi thuế quan (Non-tariff barriers)
Theo Hiệp định CEPT – Chương trình thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung
trong khuôn khổ AFTA: “Rào cản phi thuế quan nghĩa là các biện pháp không phải
thuế quan, trên thực tế ngăn cấm hoặc hạn chế việc nhập khẩu hay xuất khẩu các sản
phẩm giữa các quốc gia” 33 .

Còn theo WTO: “hàng rào phi thuế quan là những biện pháp phi thuế quan
mang tính cản trở đối với thƣơng mại mà không dựa trên cơ sở pháp lý, khoa học
hoặc bình đẳng” 5 . Liên quan đến các rào cản thương mại phi thuế quan, chúng ta
cần phân biệt được chúng với khái niệm các biện pháp thương mại phi thuế quan
(Non-tariff Measures). Các rào cản thương mại phi thuế quan là các biện pháp phi
thuế quan nhưng không phải tất cả các biện pháp phi thuế quan đều là rào cản phi thuế
quan. Biện pháp phi thuế quan chỉ là rào cản phi thuế quan khi nó được áp dụng quá
mức cần thiết nhằm mục đích bảo hộ.


18

Ưu điểm của việc áp dụng các rào cản phi thuế quan là:
-

Các rào cản phi thuế quan thường rất đa dạng. Có thể áp dụng nhiều biện pháp

phi thuế quan khác nhau cho một mục tiêu nhất định, đồng thời, có thể áp dụng một
rào cản phi thuế quan cho nhiều mục tiêu khác nhau cùng lúc.
-

Nhiều rào cản phi thuế quan rất tinh vi, và vì vậy có thể tránh được sự phản đối

từ các đối tác bị áp dụng rào cản, nhất là khi các nước muốn sử dụng chúng để bảo hộ
cho các ngành nội địa. Ví dụ như việc các rào cản ẩn mình dưới dạng các tiêu chuẩn
kỹ thuật. Hơn nữa, rất nhiều các biện pháp trong số này hiện vẫn không bị cấm sử
dụng như áp dụng các qui định về an toàn, vệ sinh, kiểm dịch, qui định về bảo vệ môi
trường...
-

Có hiệu lực ngay, khi muốn ngăn chặn việc nhập khẩu một hàng hoá nào đó.

Điều này thì thuế quan không thể làm được.
Về nhược điểm, các rào cản phi thuế quan không có tác dụng tăng thu ngân
sách cho nhà nước, gây bất bình trong quan hệ với đối tác, nhiều khi nó cũng làm sai
lệch tín hiệu của thị trường. Đối với các nhà xuất khẩu, các rào cản phi thuế quan
thường không rõ ràng và khó dự đoán.
Rào cản phi thuế quan bao gồm rất nhiều loại khác nhau, có thể được áp dụng
ở biên giới hay nội địa, có thể là biện pháp hành chính và cũng có thể là các biện pháp
kỹ thuật, có những biện pháp bắt buộc phải thực hiện nhưng cũng có những biện pháp
hoàn toàn tự nguyện. Chính vì tính đa dạng của mình mà các rào cản có thể trùng lắp
nhau. Việc phân chia các hình thức rào cản phi thuế quan chỉ mang tính chất tương
đối.

1.3.2.1 Các biện pháp tương đương thuế quan (para-tariff measures)
Đây là các biện pháp làm tăng giá hàng hoá nhập khẩu và do đó có tác động
tương đương với thuế quan. Các biện pháp tương đương thuế quan bao gồm:

Xác định trị giá hải quan
Vì thuế nhập khẩu hàng hoá được tính trên cơ sở trị giá hải quan của hàng hoá
nên việc xác định trị giá hải quan của hàng hoá là vô cùng quan trọng. Nó liên quan
trước hết là đến số tiền thuế phải nộp và đồng thời đến giá cả hay khả năng cạnh tranh


19

của hàng hoá đó trên thị trường nước nhập khẩu. Trong trường hợp việc xác định trị
giá hải quan không rõ ràng sẽ là một cản trở đối với thương mại.
Về nguyên tắc cơ bản, trị giá hải quan của hàng hoá xuất nhập khẩu được xác
định dựa trên trị giá giao dịch của hàng hoá đó hay số tiền thực tế người mua phải trả

nhưng ở nhiều quốc gia người ta lại sử dụng bảng giá nhập khẩu tối thiểu như ở Việt
Nam thời gian qua. Điều này vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc tự do thương mại.
Một tình huống khác là khi hải quan nghi ngờ trị giá giao dịch được khai báo là không
xác đáng họ sẽ phải sử dụng hệ thống giá kiểm tra bằng cách so sánh trị giá giao dịch
với bảng giá do hải quan xây dựng. Việc xây dựng bảng giá này nhiều khi tuỳ tiện và
không cập nhật với các diễn biến trên thị trường, đó là chưa kể đến việc hải quan các
nước thường xây dựng bảng giá này theo hướng có lợi cho mình.

Phụ phí hải quan và các khoản thu khác
Bên cạnh thuế quan, hải quan các nước thường thu thêm phụ phí hải quan và
một số khoản thu khác. Đây là một biện pháp mà hầu hết các quốc gia đều sử dụng
nhằm bình ổn giá cả cho các mặt hàng hay có biến động và tạo thêm nguồn thu, góp
phần cùng với thuế quan bảo hộ cho sản xuất trong nước.
Mặc dù Điều VIII của GATT yêu cầu lệ phí hải quan và các khoản thu phải bị
giới hạn ở mức phù hợp với các dịch vụ được sử dụng, nhưng trên thực tế hầu hết các
khoản lệ phí này, cũng như các khoản phí và khoản thu khác, là đánh trên trị giá hàng
hoá chứ không phải dựa trên giá trị của các dịch vụ được sử dụng. Theo thống kê của
OECD tháng 3/2005 có 51% các khoản lệ phí kiểu này ở các nước phát triển là được
tính trên trị giá hàng, ở các nước đang phát triển là 71-76% và ở các quốc gia chậm
phát triển là 83%.
Ngoài ra, các biện pháp tương đương thuế quan còn có thể còn bao gồm:
-

Thuế đánh trên việc chuyển đổi ngoại tệ

-

Thuế tem hải quan

-

Thuế hoá đơn lãnh sự quán

-

Phí giấy phép nhập khẩu hàng hoá

-

Thuế và phí thu thêm đối với các danh mục hàng hoá nhạy cảm

-

Các khoản thu nội địa đối với hàng hoá nhập khẩu…


20

1.3.2.2 Các biện pháp hạn chế định lượng (Quantitative Restriction)
Đây là nhóm các biện pháp qui định trực tiếp về số lượng hoặc giá trị hàng hoá
được nhập khẩu. Các biện pháp này hiện bị chỉ trích nhiều nhất và đang dần được gỡ
bỏ. Các biện pháp hạn chế định lượng bao gồm:

Cấm nhập khẩu (Prohibition)
Đây là biện pháp bảo hộ cao nhất khi một quốc gia tiến hành lệnh cấm toàn
diện việc nhập khẩu hàng hoá từ một thị trường nào đó, cấm nhập khẩu một mặt hàng
nào đó hoặc cấm phần lớn các doanh nghiệp mà chỉ cho một số doanh nghiệp xác
định được nhập khẩu hàng hoá.
Thông thường biện pháp này được thực hiện nhằm đảm bảo an ninh quốc gia
(ví dụ như cấm nhập khẩu vũ khí, đạn dược), bảo vệ đạo đức xã hội (cấm nhập khẩu

các văn hoá phẩm không lành mạnh), bảo vệ tài sản quốc gia về nghệ thuật, lịch sử,
khảo cổ, bảo vệ môi trường và các tài nguyên thiên nhiên khan hiếm, bảo vệ cuộc
sống của con người và động thực vật. Nhưng cũng không loại trừ mục đích cấm nhập
khẩu là nhằm bảo hộ cho ngành công nghiệp nội địa như trường hợp Thái Lan cấm
nhập khẩu đá xây dựng, áo thụng, túi xách và một số sản phẩm may mặc.

Hạn ngạch nhập khẩu (Quota)
Theo OECD, hạn ngạch nhập khẩu là việc định ra một số lượng hoặc giá trị
hàng hoá nhất định được nhập khẩu. Có rất nhiều hình thức hạn ngạch khác nhau: hạn
ngạch toàn cầu, hạn ngạch song phương (chỉ áp dụng cho một thị trường nhất định),
hạn ngạch có liên quan đến thực hiện xuất khẩu, hạn ngạch với danh mục hàng hoá
nhạy cảm, hạn ngạch vì lý do chính trị, hạn ngạch theo thời vụ. Thời gian áp dụng cho
hạn ngạch thường là 1 năm.
Hạn ngạch là biện pháp được sử dụng phổ biến trong TMQT hiện nay. Lý do
áp dụng của hạn ngạch thường cũng giống như của lệnh cấm nhập khẩu, có thể là bảo
vệ an ninh quốc gia, bảo vệ đạo đức xã hội, bảo vệ cuộc sống của con người, động
thực vật nhưng chủ yếu vẫn là để bảo hộ sản xuất và tiêu dùng nội địa.

Giấy phép nhập khẩu (Import Licensing)
Cấp giấy phép nhập khẩu là biện pháp quản lý nhập khẩu mà nước nhập khẩu
yêu cầu hàng hoá khi nhập khẩu vào nước này phải có được giấy phép nhập khẩu.