Tiểu luận nghiên cứu biệt thự Pháp tại Hà Nội

BỘ MÔN VĂN HÓA KIẾN TRÚC

Đề tài: NGHIÊN CỨU BIỆT THỰ PHÁP Ở HÀ NỘI

A/TỔNG QUAN
Thủ đô Hà Nội , tuy không to lớn và tráng lệ như kinh đô của nhiều nước châu
Âu nhưng vẫn được biết đến như một trong những đô thị cổ xưa với nhiều giá
trị vô giá về văn hóa và lịch sử . Người ta biết đến Hà Nội không chỉ qua “ Hà
Nội 36 phố phường “ mà còn bởi những con phố cũ còn lưu giữ lại nét đẹp cổ
kính , thanh tân kiểu  châu của một thời dĩ vãng xa xưa .
Theo sự đổi thay của văn hóa , lịch sử những phố Pháp cổ đã trải qua một vài
những bước ngoặt quan trọng :
Giai đoạn 1888-1920 :
+ Phong cách kiến trúc Tiền thực dân
1


+ Phong cách kiến trúc Tân cổ điển ( kiến trúc công trình công cộng và
biệt thự )
+ Phong cách kiến trúc Địa phương Pháp
Giai đoạn 1920-1945
+ Phong cách kiến trúc Art Deco
+ Phong cách kiến trúc Đông dương
Giai đoạn 1945đến nay.
Nói đến những khu phố cổ và phố cũ Hà Nội không thể không nói đến những
căn biệt thự Pháp cổ duyên dáng nép mình sau những tán cây xanh mát . Đây là
những viên ngọc vô giá điểm xuyết trong không gian đô thị của thủ đô.
1 . GIAI ĐOẠN 1888-1920
1.1.Phong cách Tiền thực dân
Trong giai đoạn này , người Pháp khởi động những công trình xây dựng đầu
tiên tại Hà Nội , quân Pháp cũng chưa hoàn toàn bình định được Bắc Kỳ nên có

thể gọi phong cách kiến trúc thời kỳ này là Phong cách kiến trúc Tiền thực
dân .Sự xuất hiện của các công trình thời kỳ này đánh dấu sự đổi thay bước
ngoặt cho kiến trúc đô thị Hà Nội , mở đầu cho một giai đoạn phát triển đầy
mới mẻ .
Phần lớn những công trình trong giai đoạn này đều do những kiến trúc sư
trong quân đội xây dựng với các đặc điểm : mặt bằng hình khối đơn giản , vật
liệu địa phương ( gạch , đá , gỗ ) kết hợp thép nhẹ ( mang từ Pháp ) , bắt đầu
nghiên cứu các giải pháp công trình nhiệt đới ẩm . Một số công trình tiêu biểu :
+ Trường dòng Sainte Marie : mặt bằng hình chữ T trên đại lộ Rollande là
phố Hai Bà Trưng ngày nay .( Ảnh 1&2)
+ Tòa Đốc Lý ( Trụ sở UBND thành phố Hà Nội ) gần vườn hoa Lý Thái
Tổ . (ảnh 3)
+ Kho Bạc ( Trụ sở chi nhánh ngân hàng công thương ) gần vườn hoa Lý
Thái Tổ
2


1.2.Phong cách biệt thự Tân cổ điển
A.Bối cảnh hình thành :
Trong thời kỳ khai thác thuộc địa lần thứ nhất ( 1887-1918) người Pháp đã bắt
đầu xây dựng Hà Nội theo mô hình phương Tây .Các đường lớn được tổ chức
theo bố cục không gian châu Âu tạo ra hệ thống dạng ô cờ đầu tiên ở Hà Nội và
khu phố Tây cũng bắt đầu hình thành.Nhà cửa khu này ban đầu chưa phát triển
nhiều và chưa có đặc điểm gì rõ nét , chỉ mới có một số biệt thự lớn cho quan
chức và thương gia Pháp.Đây là lớp người giàu có và quyền thế nên một trong
những phong cách nhà họ thích nhất là phong cách Tân cổ điển hoành tráng
kiểu La Mã , nghiêm ngặt , kỳ vĩ và khoa trương.Ngày nay ta có thể thấy chúng
tập trung nhiều quanh phố Nguyễn Thái Học , gần hồ Thiền Quang hay rải rác
khắp các phố cũ trong Hà Nội.
Các ngôi biệt thự thường có tầng hầm hoặc bán hầm , tuân thủ nghiêm ngặt

quy luật đối xứng trong tổ hợp mặt bằng trên các không gian chức năng , chúng
thường có 2 hay 3 trục đối xứng .
B.Dây chuyền công năng :
Biệt thự Tân cổ điển thời Pháp thuộc thường có khối tích lớn , dây chuyền
công năng hoàn chỉnh và tiện nghi cao cấp.Các không gian chức năng thường
được bố trí trên 3 tầng .
+ Tầng bán hầm hay tầng trệt là chỗ để xe , nhà bếp , phòng gia nhân.
+Tầng một gồm sảnh chính rộng , phòng sinh hoạt gia đình , phòng ăn .
+Tầng hai gồm các phòng chính và phụ , có khu vệ sinh riêng , ban công
và sân chơi .Các phòng làm việc hoặc thư viện riêng được bố trí ở tầng một
hoặc hai.
Giao thông theo phương đứng được bố trí tối thiểu hai thang bộ , thang đối
ngoại rất sang trọng và cầu kì .Thang nội bộ trong nhà , từ tầng trệt lên tầng một
hình thức đơn giản vì chủ yếu cho gia nhân ,từ tầng một lên tầng hai cầu kì sang
trọng vì dành cho chủ nhà.
3


Trừ biệt thự Schneider trong khuôn viên trường Chu văn An thì hầu hết các
biệt thự theo phong cách này đều có khuôn viên lớn thiết kế tỉ mỉ chăm chút.

C.Nghệ thuật kiến trúc :
Phong cách Tân cổ điển tại Hà Nội khá phong phú và có thể tạm phân loại ra
một số loại như sau theo các tổ hợp không gian và trang trí :
+ Biệt thự tân cổ điển kiểu duy lý được đặc trưng bởi hình khối đơn giản ,
mặt đứng đối xứng hoàn toàn .Khối giữa thường được tổ chức nhô ra phía
trước, thường dùng ban công để nhấn mạnh tính sang trọng và bề thế .Hệ thống
cửa sổ và cửa đi trang trí đơn giản khỏe khoắn.Lượng chi tiết trang trí vừa phải ,
phân vị ngang nhẹ nhàng . Diềm mái thường dạng băng ngang hoặc con tiện ,
cũng thường sử dụng mái Mansard lợp đá phiến xanh.

Biệt thự Tân cổ duy lý . Phố Tôn Đản
4


+Biệt thự tân cổ điển kiểu thuần khiết nhấn mạnh tính cân bằng vững trãi
trong hình khối không gian , tuân thủ chặt chẽ quy luật đối xứng ngang và phân
vị đứng rõ ràng. Chi tiết trang trí dàn đều trên mặt đứng và được nhấn mạnh bởi
khối trung tâm có vọng lâu tròn rất trang nhã. Hệ thống cửa cầu kì , cuốn vòm,
cửa sổ chia hai phần bởi trụ gạch nhỏ.Diềm mái cầu kì

Biệt thự Tân cổ thuần khiết . Phố Trần Hưng Đạo.

5


.
Biệt thự Tân cổ thuần khiết . Phố Trần Hưng Đạo.
+Biệt thự tân cổ điển kiểu đế chế đặc trưng bởi hình khối kiến trúc bố
cục phức hợp đa diện , họa tiết trang trí phong phú .Nhấn mạnh trang trí cửa sổ ,
thang , ban công thậm chí tường cũng được lấp đầy bằng trang trí.Hệ thống cửa
đa dạng nhiều kích thước.Cửa sổ lớn được chia ba và được trang trí bởi các
thức cột , Fronton , phù điêu đan xen lặp lại có tính thống nhất cao.

6


Biệt thự Tân cổ đế chế . ( trong khuôn viên trường Chu Văn An )

Trang trí cửa sổ

7


Trang trí diềm mái tỉ mỉ

8


Biệt thự trên phố Trần Hưng Đạo mang phong cách đề chế Pháp
Trong thời kì khai thác thuộc địa lần thứ nhất của Pháp tại Hà Nội ( 1887 –
1918)
các biệt thự Tân cổ điện được xây dựng khá nhiều với chất lượng rất cao. Đây
là những bông hoa điểm xuyết cho đô thị ẩn chứa nhiều nét vẽ cảm hứng của
các kiến trúc sư Pháp , Việt thời kỳ đầu .
1.3.Phong cách Địa phương Pháp
Sau khi người Pháp dần ổn định thuộc địa tại Việt Nam , nhu cầu cần có nhiều
cơ sở phục vụ người Pháp tại Hà Nội tăng cao và họ đã xây dựng nhiều công
trình công cộng khác mang phong cách địa phương của Pháp . Đặc biệt là các
trường học , cần thanh thoát nhẹ nhàng và thỏa mãn niềm mong nhớ quê
hương . Các công trình này nổi bật với mái ngói đỏ vươn rộng có con sơn đỡ ,
của lá chớp rất phù hợp với khí hậu nóng ẩm Việt Nam. Các công trình này
cũng tạo nên những nét mới mẻ cho mặt đứng đô thị và ảnh hưởng tới các công
trình biệt thự , nhà ở tại Việt Nam sau này .Một số công trình công cộng tiêu
9


biểu :
+ Trường PTTH Trần Phú . Xây năm 1907 . Kiến trúc miền Trung Pháp
+ Trường PTTH Chu Văn An . Xây năm 1908 . Kiến trúc miền Bắc và miền

Trung Pháp
+ Bộ tư pháp . Xây năm 1918 . Kiến trúc miền Trung Pháp
+ Ban đối ngoại trung ương Đảng . Xây năm 1920 . Kiến trúc miền Bắc và Tân
cổ điển
+ Trường PTTH Phan Đình Phùng . Xây năm 1923 . Kiến trúc miền Bắc và
miền Trung Pháp
1.3.2 Phong cách Địa phương Pháp với biệt thự tư nhân
A.Bối cảnh hình thành :

Biệt thự số 49 Điện Biên Phủ
Biệt thự phong cách địa phương Pháp xuất hiện ở Hà Nội từ cuối thế kỷ XIX
10


và đặc biệt phát triển vào những năm đầu thế kỷ XX . Ban đầu các biệt thự
được xây dựng cho các gia đình sỹ quan Pháp và những người Pháp sang Việt
Nam sinh sống.Họ xuất phát từ các địa phương khác nhau và mong muốn nhìn
thấy những nét quen thuộc ấm cúng của quên hương mình tại nơi đây.Các KTS
Pháp như Moncet , Lagisquet, Leonard , Jacqué,…đã đưa những phong cách
bản địa Pháp mang đặc trưng mỗi vùng miền vào Việt Nam với những cải tiến
cho phù hợp với điều kiện khí hậu địa phương.
Các biệt thự phong cách địa phương Pháp có ý nghĩa rất quan trọng tới cảnh
quan đô thị , ẩn sau những vòm xanh của cây cối chúng tạo nên nét dân dã giản
đơn so với các công trình tân cổ điển nghiêm trang .

Một biệt thự trên phố Quán Thánh được sửa lại cho thuê .

11

Trên đường Điện Biên Phủ có nhiều biệt thự được giữ gìn rất tốt.

12


Nội thất nhà hàng Restaurant seasons of Hanoi vốn là một biệt thự Pháp cổ
trước đây.

13


Khuôn viên xinh xắn .
B.Dây chuyền công năng :
Các biệt thự phong cách địa phương Pháp thời kì đầu đã đạt đến bố trí công năng
hoàn chỉnh và tiện nghi cao .Thông thường gồm hai khối nhà chính và nhà phụ
chiếm khoảng phân nửa diện tích khu đất , có khuôn viên vây quanh.
Hệ thống giao thông quanh khuôn viên và khu đất được bố trí rất tốt , lối xê vào
ra rộng và thẳng , có các đường đi dạo nhỏ trong khuôn viên lát gạch trần hoặc sỏi
nhỏ .
Nhà chính hai tầng đặt trên hầm cách nhiệt khá cao , tầng một bố trí tiền phòng ,
đại sảnh , phòng khách , phòng ăn , phòng sinh hoạt chung , phòng làm việc và thư
viện . Tầng hai gồm các phòng ngủ lớn và nhỏ , phòng ngủ lớn có khu phụ riêng ,
thiết bị sang trọng đưa sang từ Pháp.
Nhà phụ một tầng thường cách nhà chính một khoảng sân và áp tường vào sau
biệt thự . Khối nhà này bố trí gara , nhà bếp , kho , khu phụ và phòng gia nhân ,...
14


Hệ thống cổng tường rào được thiết kế chi tiết tỉ mỉ phù hợp với kiến trúc nhà ,
có tường bổ trụ .

C.Nghệ thuật kiến trúc :
Hình thức kiến trúc của các biệt thự phong cách địa phương Pháp tương đối
phong phú và mang đặc trưng rõ rệt các vùng miền địa phương Pháp.
+ Các biệt thự mang phong cách miền Bắc và Tây Bắc Pháp ( vùng
Normangdie và Bretagne ) có mái đa diện , độ dốc lớn nhằm chống chọi với tuyết
mùa đông . Phần mái nhô ra khá rộng và có hệ conson đỡ .Mái được trang trí bởi
ống khói hay tháp nhỏ rất dễ thương . Thân nhà trang trí đơn giản và nhấn mạnh
theo chiều đứng , phân chia chính phụ rõ ràng , độ cao tầng lớn .Ban công và cửa
sổ cao hẹp thường kết thúc bằng vồm cuốn trang trí đơn giản , có thể có mái che
mưa . Các hệ thống chi tiết bài trí khá đơn giản nhưng vẫn mang nét uy nghi và
được lặp lại nhiều tầng mang tính thống nhất cao nổi bật trên nền tán lá xanh mát
của khuôn viên .

15


Biệt thự mang phong cách miền Bắc Pháp ( phố Lê Hồng Phong)
+ Các biệt thự mang phong cách miền Trung Pháp và Paris có mái dốc vừa
phải , tường mái trang trí chi tiết đa dạng , có các conson thanh mảnh cầu kì .
Mảng đỡ mái thường được sử dụng nhiều màu sắc tươi tắn .Cửa sổ , ban công
trang trí tinh tế đối lập với những mảng tường trống .Thường bố cục hình khối
động phi đối xứng được tạo nên bởi các hình thức kiến trúc theo phương đứng.
Trên tường không sử dụng nhiều hệ thống trang trí . Hệ thống cửa và ban công
cầu kì chiếm phần lớn mặt đứng so với các biệt thự kiểu miền Bắc , thường kết
thúc bằng vòm cuốn tầng 2 . Các mảng tường phía trên ban công thường được
trang trí tinh xảo bằng nhiều loại vật liệu khác nhau .
16


Một số biệt thự phong cách này còn có phòng trà trên mái như một tháp nhỏ có

cửa kính bao quanh rất sinh động . Phong cách miền trung Pháp tương đối gần gũi
và thân thiện

Biệt thự mang phong cách miền Trung Pháp ( phố Lê Hồng Phong)

Biệt thự mang phong cách miền Trung Pháp ( phố Hùng Vương ) và phòng trà .

17


+ Các biệt thự phong các Nam Pháp và Địa Trung Hải thường mái có độ dốc
nhỏ và có ống khói do tính chất khí hậu ôn hòa của địa phương .Hình khối phong
phú với các cấp giật trên mặt đứng do sự bố trí các phòng kính và ban công phía
trước . Ban công và cửa sổ mở rộng theo chiều ngang .
Một trong những đặc trưng nổi bật của hình thức nhà này là “ tính hiếu khách “
được thể hiện bởi lối vào mở rộng về phía trước .Hệ thống ban công và cửa sổ mở
theo chiều ngang , phía trên cửa tầng hai thường là cuốn vòm trang trí cầu kì tỉ mỉ
với hoa văn đắp nối .Hàng hiên rộng kết hợp trụ gạch đỡ dàn hoa bê tông tạo nên
nét duyên đánh tân kỳ .Hệ thống trang trí khá thống nhất .
Tuy phong cách biệt thự này được áp dụng nguyên mẫu từ Pháp song lại khá phù
hợp với điều kiện khí hậu Việt Nam , gần gũi với kiểu giật cấp của nhà trong phố
cổ nhưng ít thấy ở Hà Nội.Sau năm 1920 vẫn còn những biệt thự được xây dựng
theo kiểu này.

2 . GIAI ĐOẠN 1920 -1945
18


2.1 Phong cách kiến trúc Art Deco
Art Deco là một trào lưu nghệ thuật phát triển mạnh mẽ trên thế giới vào những

năm 1920 ,1930 . Danh từ Art Deco do nhà nghệ thuật Bevis Hillier đặt tên trong
cuốn sách Art Deco được xuất bản vào năm 1960 để chỉ một phong cách hết sức
thành công trong Triển lãm quốc tế về nghệ thuật trang trí và mĩ thuật công nghiệp
Paris năm 1925 .
Kiến trúc Art Deco bắt đầu phát triển mạnh ở Hà Nội nhất là vào những năm 30.
Những công trình xây dựng sử dụng những hình khối kinh điển trong bố cục không
gian, các khối vuông, chữ nhật kết hợp với các khối bán trụ tạo ra một hình thức
kiến trúc hiện đại và giản dị. Thêm vào đó là các họa tiết trang trí bằng thép uốn
hoặc đắp nổi bằng ximăng, thạch cao với đường nét mềm mại làm giảm bớt sự thô
nặng của các khối bêtông. Đây là một luồng gió mới canh tân thổi vào đô thị vốn
mang đậm những nét cổ điển .
Một số công trình tiêu biểu :
+Nhà IDEO là nhà máy in trên phố Trang Tiền ngày nay .
+Chi nhánh ngân hàng Đông Dương
+Quỹ tín dụng bất động sản
+Trụ sở công ty AVIAT
+Bệnh viện Rene Robin ( bv Bạch Mai ngày nay )
+Biệt thự trên phố Chu Văn An
Các công trình thời kỳ này khá hiện đại và có nghiên cứu cho phù hợp với khí hậu
do đã có kinh nghiệm từ các công trình trước , phong cách sáng tác tự do và ngẫu
hứng hơn song vẫn đầy vẻ lịch lãm và sang trọng . Làm tiền đề cho nhiều công
trình theo phong cách hiện đại sau này .

2.2.Phong cách biệt thự Art Deco tại Hà Nội
19


A.Bối cảnh hình thành :
Khoảng những năm 1930 Hà Nội có những thay đổi lớn về quy hoạch . Những con
phố lớn hình thành với đại lộ rộng rãi trải nhựa , cây xanh và vườn hoa sang trọng .

Các lô đất liên tục được lấp đầy bằng những biệt thự với khuôn viên rộng rãi lên
tới 500 – 700 m2 , đặc biệt là khu vực Hoàn Kiếm và Hai Bà Trưng hiện nay.
Kiến trúc biệt thự các lô đất lớn đòi hỏi những luồng gió mới mẻ mang tính hiện
đại và thích ứng với khí hậu địa phương . Art Deco đã tỏ ra là một trào lưu thích
hợp đáp ứng nhu cầu này .
B.Dây chuyền công năng :
Về công năng phong cách biệt thự này có thể chia ra làm hai dạng :
+ Biệt thự công năng hoàn chỉnh hợp khối : thường do các KTS Pháp thiết kế được
xây dựng trên các lô đất lớn cho quan chức hoặc người giàu có. Thông thường mặt
bằng hợp khối có ba tầng .Tầng một là gara , bếp , phòng ở gia nhân nhiều người ,
khu phụ , kho ,…chiều cao vừa phải . Tầng hai là phòng khách lớn , phòng sinh
hoạt gia đình được ngăn chia ước lệ . Phòng ăn gần cầu thang để tiện liên hệ với
bếp . Tầng ba là các phòng ngủ , phòng ngủ chính có cửa trực tiếp vào vệ sinh.
Trên tầng thượng có phòng trà.Tối thiểu có hai thang.
+ Biệt thự công năng không hoàn chỉnh phân tán : được xây dựng ở những lô đất
nhỏ hơn , chủ người Việt .Khối phụ tách khỏi khối chính gần với kiểu nhà truyền
thống Việt Nam. Khối nhà chính thường hai tầng , tầng một có phòng khách và
phòng ăn diện tích vừa phải.Tầng hai có phòng ngủ và khu vệ sinh tách riêng
phòng tắm. Khối nhà phụ phía sau có một tầng là nơi để xe , kho bếp vệ sinh và
khu phụ , phòng gia nhân liên hệ với khối chính qua sân trong.
C.Phong cách kiến trúc :
Trào lưu này thường sử dụng hình khối cơ bản trang nhã ,chủ yếu là các hình
vuông và chữ nhật cho các không gian kết hợp , các ban công , thang ,…thường sử
dụng hình thang hoặc bán nguyệt .Cấu trúc phi đối xứng , phân vị mặt đứng phong
phú rất hiện đại

20


ảnh 15 , 16 ,17 . Nhà thiệt thự Art Deco tại Hà Nội

21


22


Nhà số 62 Bùi Thị Xuân
2.2 Phong cách kiến trúc Đông dương
A.Bối cảnh hình thành :
Bắt đầu xuất hiện cuối những năm 30 tại Hà Nội sau những thành công vang dội
của các công trình công cộng mang phong cách Đông Dương như : Trung tâm đại
học Đông Dương , bảo tàng lịch sử , trụ sở bộ ngoại giao , ..vv…
23


Được xem như một trường hợp đặc biệt trong sự cố gắng kết hợp giữa kiến trúc
Pháp và kiến trúc phương Đông tại Việt Nam . Đây là kết quả tất yếu của việc giao
lưu văn hóa và đan xen những luồng kiến trúc tại Hà Nội . Những công trình mang
phong cách Đông Dương biểu lộ những nét kiến trúc nhiệt đới đặc trưng pha lẫn
với tinh thần trang nghiêm của kiến trúc Âu châu .
Đây cũng là một bước ngoặt quan trọng đối với các khu phố khi các công trình
mang phong cách này nhanh chóng được xây dựng rộng rãi và phổ biến .
Một số công trình tiêu biểu :
+ Nhà ở dành cho sỹ quan Pháp do KTS Arthủ Kruze thiết kế theo bố cục mặt
bằng chữ nhật đơn giản , hình khối được nghiên cứu công phu tôn trọng văn hóa
bản địa .Bộ mái được đúc rút từ kiến trúc truyền thống Việt Nam gồm các hệ mái
chính và phụ sinh động vươn ra khá lớn với các công xon gỗ thân thuộc. Hình thức
rất phương Đông và mặt bằng rất công năng kiểu phương Tây.Đây là một công
trình rất đẹp và có giá trị.

+ Câu lạc bộ thủy quân cũng do KTS Arthủ Kruze thiết kế

24


Công trình được chia ba khối gồm hai khối ngủ đặt đối xứng nhau qua khối sinh
hoạt công cộng , khối ngủ là nhà một khối nhà hai tầng bố trí khoảng 16 phòng ngủ
.Khối công cộng một tầng có sảnh lớn dành cho các hoạt động đông người như tiệc
, vũ hội …vvv..Đây cũng là một công trình đặc sắc mang nét Á Đông.
+ Nhà số 65 Nguyễn Thái Học . Ngôi nhà này không những là một di sản kiến trúc
mà còn là một di tích thú vị nơi ghi dấu của nhiều văn nghệ sĩ Việt Nam
1 . GIAI ĐOẠN 1945 ĐẾN NAY
Có thể nói đây là một giai đoạn đầy biến đổi với các khu phố Hà Nội , chiến tranh
và sự thay đổi chính quyền , nhiều công trình Pháp cổ , ….đã bị tàn phá do bon đạn
hay thay đổi mục đích sử dụng trong thời bình hoặc bị phá dỡ .
Từ giai đoạn hòa bình lập lại , việc xây dựn bùng nổ trong nhân dân theo hướng tự
phát và khó kiểm soát nên các khu phố đã “ biến dạng “ đáng kể , chỉ có một số
tuyến phố như trục Nguyễn Thái Học gần Ba Đình là được bảo tồn khá tốt . Các
công trình thời trước nằm đan xen giữa những công trình tự phát và vòm xanh cây
cối như những dấu ấn còn lưu của một thời đã trôi qua .
25