Thượng cổ thiên chân luận (đông y)

H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Thiên I : TH
NG C THIÊN CHÂN LU N
Ngày x a, Hoàng
khi sinh ra đã có tính th n linh, tu i còn nh đã bi t nói, còn bé đã
x lý m i vi c nhanh nh n và chu đáo. Khi l n lên, tính tình ông đôn h u, minh m n.
Khi thành nhân ông đ c lên ngôi vua [1]. Có l n ông h i Thiên S (K Bá) r ng : “Ta
nghe r ng ng i thì th ng c tu i tác có đ n tr m tu i mà đ ng tác v n không suy y u,
ng i thì nay tu i m i n a tr m mà đ ng tác đ u suy y u. ó là vì thì th khác nhau ?
Hay là con ng i s p m t đi ( s hòa đi u Âm D ng)?[2] - K Bá đáp : “ Ng i thì
th ng c đ u bi t đ o d ng, h b t ch c theo l (bi n hóa) c a Âm D ng, hòa h p
đ c v i thu t luy n tinh khí, n u ng có đi u đ , th c ng theo l th ng, không lao
đ ng m t nh c 1 cách c u th , do đó hình th và th n khí c a h đ y đ đ có th s ng
tr n tu i tr i, tr m tu i m i ch t [3]. Ng i thì nay thì không th , h l y r u làm th
u ng, l y s c u th làm l th ng, say s a r i giao h p, l y s c d c làm cho tinh khí b
hao ki t, hao t n đ n chân khí, h không bi t gi v ng cái chén đ y, không theo đúng s
thay đ i khí ti t b n mùa đ b o d ng tinh th n, h ch mu n làm cho khoái cái tâm,
làm ngh ch l i cái vui chân th c, h th c bg không đi u đ , do đó mà tu i m i n a tr m
thì đã suy y u v y [4]. Ôi ! Thì th ng c , b c thánh nhân d y ng i dân d i mình,
(mu n cho h ) đ u ph i rõ v (tai h i) c a h tà, t c phong, mu n cho h tùy theo thì ti t
mà tránh tà khí, ph i gi lòng đi m đ m, h vô, ph i s ng đúng v i chân khí mình [5].
Tinh th n có gi đ c bên trong thì b nh làm sao có th đ n đ c? [6]
c v y thì chí
s nhàn mà ít ham mu n, tâm đ c an mà không s s t, hình th nh c nh n mà không
m t m i [7]. Khí đ c theo v i l thu n, m i vi c theo đúng ý mu n c a mình và đ u
đ c to i nguy n [8]. Nh v y m i ng i đ c n ngon, m c theo ý mu n, vui v i t p
t c n i mình s ng [9]. K
vùng cao hay th p không ham mu n cái gì ngoài n i c a

mình [10]. Nh v y, ta g i ng i dân này là “phúc” [11]. Nh v y, s ham mu n
không làm m t b m t, đi u dÂm tà không làm Tâm b mê ho c [12]. T t c k ngu, b c
trí, b c hi n, ng i đúng đ n không b ngo i v t làm cho kinh s [13]. Cho nên, ta g i đó
là h p v i o [14].
Lý do t i sao nh ng ng i này có th s ng đ n tr m tu i mà đ ng tác không suy y u, đó
là nh h đã gi đ c cái
c c a mình toàn v n, nên không b nguy (tính m ng )(15).
-Hoàng
h i : “Con ng i khi tu i già không th có con, đó là do tinh l c đã t n ?
Hay là do Thiên s khi n nh v y ?”[16] - K Bá đáp : “Con gái 7 tu i Th n khí th nh,
r ng thay, tóc dài; tu i m i b n (nh th t – 2 x 7) thì Thiên quý đ n, Nh m m ch thông,
Xung m ch th nh, Nguy t s theo đúng thì ch y xu ng, cho nên có th sinh con; tu i hai
m i m t (tam th t – 3 x 7) Th n khí sung mãn, cho nên r ng th c m c lên và dài h n;
tu i hai m i tám (t th t – 4 x 7) thì gân và x ng c ng ch c, tóc dài nh t, thân th
th nh tráng; tu i ba m i l m (ng th t – 5 x 7) m ch D ng minh b suy, m t b t đ u
nh n, tóc b t đ u r ng; tu i b n m i hai (l c th t – 6 x 7) m ch Tam d ng b suy
trên, m t b t đ u nh n, tóc b t đ u tr ng; tu i b n m i chín (th t th t – 7 x 7) Nh m
m ch b h , m ch Thái xung suy thi u, Thiên quý ki t, m ch đ o h b không còn
thông, cho nên hình th b ho i và không còn sinh con n a [17]. Tr ng phu (con trai) 8
tu i thì Th n khí th c, tóc dài, r ng thay; tu i m i sáu (nh bát – 2 x 8) Th n khí th nh,
Thiên quý đ n, tinh khí (có th ) ch y tràn ra, Âm D ng đ c hòa, cho nên có th có
con; tu i hai m i b n (tam bát – 3 x 8) Th n khí đ c sung mãn, gân x ng th ng c ng,
cho nên r ng th c m c lên và dài h n; tu i ba m i hai (t bát – 4 x 8) gân x ng đã to
và th nh, c nh c đ c đ y đ và kh e m nh; tu i b n m i (ng bát – 5 x 8) Th n khí
suy, tóc r ng, r ng b khô; tu i l c bát D ng khí suy ki t trên, m t nh n, tóc b c hoa


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

râm; tu i n m m i sáu (th t bát) Can khí suy, cân không còn có th đ ng; tu i sáu m i
t (bát bát – 8 x 8) thiên quý ki t, tinh khí ít đi, Th n t ng b suy, hình th đ u b suy c c,
do đó mà tóc và r ng b r ng [18]. Th n ch th y, nh n tinh khí c a ng t ng l c ph đ
t ng ch a, cho nên n u ng t ng th nh thì có th cho ch y ra; nay n u ng t ng đ u suy,
cân c t b y u, không còn s c, Thiên qúy t n, do đó tóc và tóc mai b tr ng, thân th n ng
n , b c đi không v ng, và s không có con”[19].
-Hoàng
h i : “Có nh ng ng i đã già mà v n có th có con, t i sao th ?”[20]
- K Bá đáp : “ ó là tr ng h p ng i đó b m th khí tiên thiên v t m c, m ch đ o
c a khí h u thiên còn thông, vì th nên Th n khí h u d . Tr ng h p này, con ng i có
th có con, nh ng dù sao, nam c ng không th v t qua tu i bát bát, n c ng không th
v t qua tu i th t th t là tu i mà tinh khí đ u ki t v y”[21].
- Hoàng
h i : “Ng i nào bi t tu d ng theo Thiên đ o, thì s ng đ n tr m tu i, có
con đ c không ?”(22]
- K Bá đáp : “Ng i nào bi t tu d ng có th thay cho tu i già đ b o toàn hình th , dù
thân th và tu i tác có th , v n sinh con đ c”[23].
- Hoàng
h i : “Ta nghe b c chân nhân thì th ng c ch ng gi đ c v i Thiên a,
n m gi đ c Âm D ng, hô h p tinh khí, đ ng v ng đ gi đ c th n, c và nh c r n
ch c. Cho nên h s ng quá tu i th c a Thiên a không có lúc ch m d t, đó là do tu
d ng đúng o mà đ c nh v y [24].
Thì trung c , có b c chí nhân, gi
c đ c thu n, gi
o đ c toàn, hòa đ c v i Âm
D ng. đi u đ c v i t thì, tâm h xa r i đ c nh ng phi n toái c a cu c đ i, thân
tránh kh i b phi n nhi u b i th t c, tích ch a đ c cái tinh, b o toàn đ c cái th n, đi
rong ch i trong cõi Tr i t, nghe th y trong cõi xa c a tám ph ng, ây chính là phép
làm cho t ng thêm tu i th đ đ c m nh kh e v y, Nh ng b c này c ng s có th quay

v v i các b c chân nhân [25].
Th đ n là các b c thánh nhân, đ ng đ c trong cái hòa c a Tr i t, theo đ c cái lý
c a tám ph ng, thích ng đ c v i lòng ham mu n trong kho ng th t c, không có cái
Tâm t c gi n, sân si; Hành đ ng c a h không mu n xa r i v i cu c đ i, c ch h không
mu n trông vào n i th t c; Bên ngoài h đ hình th mình b lao nh c b i s vi c, bên
trong không có cái lo l ng v t t ng, l y s đi m t nh, vui v làm nhi m v , l y vi c
th c hi n cái o là công lao; Hình th h không b che l p, tinh th n h không b phân
tán;
c v y, h c ng s s ng đ c tr m tu i [26].
Th đ n là có b c hi n nhân, H b t ch c theo l v n hành c a Tr i t, mô ph ng theo
cái t ng c a m t tr i m t tr ng, s ng theo s thay đ i c a Thiên v n, theo đúng l
ngh ch tùng c a Âm D ng, phân bi t rõ s thay đ i c a b n mùa; H theo đúng đ c
v i n p s ng c a ng i th ng c , thích h p và đ ng đi u v i Thiên o;
c nh th ,
h c ng có th làm t ng tu i th đ n ch cao nh t [27].
Thiên 2 : T KHÍ I U TH N LU N
Ba tháng mùa xuân g i là lúc phô b y cái m i m , Tr i đ t đ u đang lúc sinh, v n v t
đ c t i t t [1]. Con ng i nên đi ng mu n và th c d y s m, đi b trong sân, xõa tóc
v i dáng đi u hòa hoãn, t t c nh m làm cho cái chí v i mình đ c sinh ra [2]. Chúng ta
ch nên làm nh ng hành đ ng giúp cho s s ng (sinh) mà không nên làm nh ng hành
đ ng gi t ch t, nên cho mà không chi m đo t, nên th ng th c mà không nên ph t [3].
ó là chúng ta ng v i xuân khí, c ng là đ o ‘d ng sinh ‘ v y [4]. N u ngh ch l i, s


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

làm th ng đ n Can, đ n mùa H s b b nh hàn, đó là vì xuân khí không ‘ ph ng ‘ đ
khí ‘h tr ng ‘ cho mùa h [5].

Ba tháng mùa h g i là thì c a cây c sum sê, t i t t, khí c a Tr i t giao nhau, v n
v t đ u đ c k t trái, con ng i nên đi ng mu n và th c d y s m, đ ng tr l i vào
nh ng ngày h [6]ï. T t c nh m làm cho cái chí c a mình đ ng ‘n ’, làm cho anh hoa
đ c chín đ p [7]. Ph i đ cho h khí trong ng i thoát b t ra ngoài, gi ng nh là nó đi
ch i ra ngoài m t cách thích thú [8]. ó là chúng ta ng v i h khí, c ng là o ‘d ng
tr ng’ [9]. N u ngh ch l i s làm th ng đ n Tâm, sang mùa thu s b b nh s t rét, đó là
vì h khí không ‘ph ng’ đ khí ‘thu Thu’ cho mùa thu, mùa đông đ n s b trúng b nh
[10].
Ba tháng mùa thu g i là th i c a v n v t th nh và hoa trái đ c chín, khí Tr i trôi nhanh,
khí t sáng su , Con ng i nên ng s m và th c s m, cùng gây h ng v i gà [11]ø. T t
c nh m làm cho cái chí c a mình đ c an t nh, làm cho tránh đ c khí tiêu sai (sát) c a
mùa thu [12]. Nên thu li m Th n khí l i, làm cho chúng ta thích ng đ c v i khí dung
bình c a mùa thu, đ ng đ cho chí c a mình thoát ra ngoài, làm cho Ph khí đ c thanh,
đó là chúng ta thích ng đ c v i thu khí, c ng là o “d ng thu” v y [13]. N u ngh ch
l i s làm th ng đ n Ph , mùa đông s b b nh tiêu ch y, đó là vì thu khí không “ph ng”
đ khí “đông t ng” cho mùa đông [14].
Ba tháng mùa đông là thì v n v t b t ng, n c đóng b ng, đ t n t n , chúng ta không
nên làm nhi u lo n D ng khí, nên ng s m, d y mu n, ph i đ i có m t tr i r i m i
d y, t t c đ u làm cho chí c a mình nh núp nh tr n, nh có ý riêng t , nh đã có đ c
m t cái gì [15]. Chúng ta ph i tránh l nh tìm m, đ ng đ cho D ng khí thoát ra ngoài
bì phu, khi n cho chân khí b hao t n m t cách nhanh chóng, đó là chúng ta thích ng
đ c v i đông khí, c ng là
o ‘d ng t ng’[16]. N u ngh ch l i s làm th ng đ n
Th n, đ n mùa xuân s b b nh ‘nuy quy t’, đó là vì đông khí không “ph ng” đ khí
“xuân sinh” cho mùa xuân [17].
Thiên khí trong s ch và sáng s a [18]. Thiên
c n t ng và v n hành không ng ng, cho
nên không c n ph i đi xu ng [19]. N u Thiên khí (b c l ra) thì m t tr i m t tr ng không
còn sáng và do đó mà tà khí len vào làm h i các không khi u [20]. N u Thiên khí b b
t c thì a khí s m t ánh sáng [21]. N u vân và v không còn ‘tinh’ thì s làm nh

h ng đ n bên trên làm cho b ch l không giáng xu ng đ c [22]. N u s giao hòa gi a
Thiên khí và a khí không b c l sáng t thì s c s ng c a v n v t không thi hóa đ c,
do đó đa s các danh m c s b ch t, ác khí s phát d ng r ng ra [23]. Gió m a không
trúng ti t, b ch l không r i xu ng thì c và lúa s không đ c t i t t [24]. Gió d cu n
đ n, m a b o ào r i, b n mùa trong Tr i t không còn gi đ c đi u hòa, s làm th t đi
cái o Nh v y cu c s ng ch a đ c n a đ ng đã b tuy t di t [25]. Duy ch có b c
thánh nhân là theo đúng v i Thiên o, vì th h gi đ c thân mình không b b nh l ,
v n v t không m t đi l s ng, sinh khí không b ki t [26].
S ng ngh ch l i v i xuân khí, s làm khí Thi u d ng không sinh, Can khí b n i bi n
[27]. S ng ngh ch l i v i h khí, s làm cho khí Thái d ng không tr ng, Tâm khí b
n i đ ng [28]. S ng ngh ch l i v i thu khí thì khí Thái Âm không thu, Ph khí b tiêu
mãn [29]. S ng ngh ch l i v i đông khí thì khí Thi u Âm không t ng, Th n khí b đ c
tr m [30].
Ôi ! Âm D ng v n hành trong 4 mùa là cái c n (r ), cái b n (g c) c a v n v t [31]. Cho
nên, b c thánh nhân đ n mùa xuân và mùa h thì d ng D ng, đ n mùa thu và mùa


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

đông thì d ng Âm, đó là đ theo đúng v i cái c n và c ng đ cùng v i v n v t chìm n i
theo cánh c a c a vi c s ng ch t [32].
N u s ng ngh ch l i v i cái c n, đó là ch t đ t cái “b n”, là h y ho i cái “chân” v y [33].
Cho nên, Âm D ng v n hành trong 4 mùa là n i chung th c a v n v t, là cái g c c a
vi c s ng ch t [34]. S ng ngh ch l i v i Âm D ng thì tai và h i s sinh ra, s ng thu n
theo v i Âm D ng thì nh ng t t b nh n ng không th x y, đó g i là ‘đ c o’ [35].
o là con đ ng mà thánh nhân đi theo, k ngu thì làm ngh ch l i [36]. Theo đúng v i
Âm D ng thì s ng, ngh ch l i thì ch t, theo đúng v i Âm D ng thì tr (yên), ngh ch l i
thì lo n [37]. Xoay ng c cái thu n thành cái ngh ch, g i là ‘n i cách’ [38].

Cho nên, b c thánh nhân không “tr : đ ý, nghiên c u” cái đã b nh mà lo “tr ” cái ch a
b nh, không “tr ” cái đã lo n mà lo “tr ” cái ch a lo n, đúng v i ý ngh a trên đã nói [39].
Ôi !
i khi b nh đã thành r i m i dùng thu c, đ i khi lo n đã thành r i m i tr lo n,
c ng ví nh đ i khát (n c) r i m i đào gi ng, đ i lúc đánh nhau r i m i đúc binh khí,
nh v y, c ng ch ng là mu n l m sao? [40].
Thiên 3 : SINH KHÍ THÔNG THIÊN LU N
Hoàng- h i : “Ôi ! t x a đ n nay, m ng s ng c a con ng i đ u thông v i ‘Thiên’,
g c c a m ng s ng l y g c Âm D ng [1]. Trong kho ng Tr i t, trong kho ng l c
h p, dù cho c u châu ( d i đ t) ho c c u khi u, ng t ng, th p nh ti t trong con ng i,
t t c khí đó đ u thông v i ‘Thiên Khí’ [2]. Khí đó sinh ra ng hành, khí sinh ra ‘Tam
khí’ [3]. N u con ng i nhi u l n ph m vào s ‘thông khí’ đó thì tà khí s làm ‘th ng’
đ n bên trong, vì đây chính là cái ‘g c’ c a s s ng ‘th m nh’ [4].
Khí c a “tr i xanh” là trong và s ch, (n u sinh khí con ng i thông v i Thiên khí) thì khí
s làm cho chí ý đ c bình tr [5]. N u con ng i s ng thu n theo v i s thông khí đó thì
s làm cho D ng khí c a mình đ c v ng vàng, tuy có t c tà đ n, nó c ng không làm
h i đ c [6]. K t qu này là nh vào chúng ta s ng thích ng v i s thu n t c a t thì
[7]. B c thánh nhân d a vào đó đ v n hành đ c cái tinh th n c a mình, thích ng đ c
v i Thiên khí, thông đ c v i th n minh [8]. Ng c l i, n u chúng ta s ng làm m t đi
cách s ng “thông thiên” đó thì bên trong s làm cho c u khi u b b , bên ngoài s làm
cho c nh c b ng, làm cho vai trò c a “v khí” b tán, b gi i, Ta g i đây là tr ng h p
t mình làm ‘th ng’ đ n thân mình, t mình làm cho ‘nguyên khí’ b t c đo t v y [9].
D ng khí trong con ng i c ng gi ng nh nh t khí trên tr i, n u chúng ta làm th t đi
(D ng khí đó) t c là chúng ta đã làm g y đi tu i th m t cách không ng đ c [10].
Cho nên, n u Thiên khí v n hành ph i d a vào nh t khí đ có s sáng su , thì con
ng i D ng khí c ng ph i nhân đó mà v n lên; đó là ý ngh a c a ‘v khí’ b o v bên
ngoài con ng i v y [11]. G p lúc chúng ta vào mùa l nh, chúng ta nên thích ng v i
bên ngoài nh cái ch t c a v n xoay, n u chúng ta v ng đ ng trong vi c th c ng thì
th n khí chúng ta trôi n i ra ngoài (không còn gi đ c D ng khí n a) [12]. G p lúc
chúng ta vào mùa nóng n c nó s làm cho m hôi ra, trong lòng phi n mu n r i đ a

đ n h i th khó kh n, nhanh và khò khè [13]. (N u nhi t tà t n công vào trong, nh
h ng đ n th n minh) thân hình chúng ta tuy có yên t nh, nh ng l i ph i nói nhi u, thân
hình nóng lên nh đang trên lò than, c n ph i ra m hôi m i gi i đ c b nh [14]. G p lúc
chúng ta b th ng b i th p tà, đ u chúng ta s n ng nh có cái gì đó trùm lên trên. N u
khí th p nhi t này không b tiêu tr , nó s làm cho ph n đ i cân b co rút và ng n l i (co
l i mà không du i ra đ c, nó s làm cho ph n ti u cân s b giãn ra mà dài ra (du i ra
mà không co l i đ c) [15]. Cân b co rút và ng n l i g i là ‘câu’; Cân b giãn ra mà dài


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

ra g i là ‘nuy’[16]. N u khí h làm cho có b nh th ng, t chi s l n l t phù th ng và
đ ng tác s b nh m l n qua l i v i nhau, đó là tình tr ng D ng khí b ki t mà ra [17].
D ng khí trong con ng i, n u b phi n và lao nh c thì s b c ng th ng, tinh khí b
tuy t; và n u c l p l i nhi u l n nh th cho đ n mùa h , s làm cho con ng i b b nh
‘tiên quy t’; hai m t s m không th y gì n a, tai b không nghe đ c gì n a, mênh
mông nh n c v b , cu n cu n nh dòng n c trôi đi mà không d ng l i [18]. D ng
khí trong con ng i, n u vì gi n d nhi u thì hình khí b tuy t, huy t khí b u t k t trên,
khi n ng i ta b b nh ‘b c quy t’ [19]. Có ng i b th ng đ n cân khí, làm cho cân b
l i l ng, hành đ ng có v nh không ch đ ng đ c n a, n u m hôi ch y ra n a bên
ng i, s gây thành b nh ‘thiên khô’ [20]. N u sau khi m hôi ra mà l i b th p tà t n
công s b b nh ‘t a ph t’ [21]. S tai h i c a nh ng ng i n nhi u món cao l ng,
th ng sinh lo i nh t to còn g i là ‘đinh’, b nh x y ra d dàng nh c m m t cái v t
(chén) r ng đ ch a đ ng m t v t khác [22]. N u sau khi làm vi c m t nh c, m hôi ra
l i đ ng tr c gió, hàn khí s t n công vào trong gây thành nh ng m n nh t đ trên m t
và m i, n u u t khí tích lâu ngày thành nh ng m n s i [23].
D ng khí trong con ng i n u sinh hóa đ c tinh khí thì s d ng đ c th n khí, n u
nó đ c nhu hòa thì nó s d ng đ c cân khí [24]. S m đóng (c a bì phu, t u lý) b

th t đi u s làm cho hàn khí theo đó mà vào đ sinh ra ch ng l ng còng [25]. Khi b hãm
m ch (do tà khí t n công vào trong m ch) s thành ch ng ‘l ’; n u nó l u l i và gây nh
h ng v i vùng c nh c, t u lý, nó s đi theo con đ ng c a các du huy t vào trong gây
cho ng i b nh ch ng lo s và kinh hãi [26]. (Doanh khí v n v n hành bên trong m ch,
nay n u hàn khí nh p vào kinh m ch) doanh khí s không còn v n hành tuân theo con
đ ng c a nó, nó s ngh ch hành vào vùng c nh c và t u lý, th là nó s gây thành
ch ng ung th ng [27]. N u m hôi (phách h n) ra ch a h t, trong lúc hình th l i suy
nh c, khí l i b tiêu đ n ki t, các du huy t s b b t c không không, gây thành ch ng
‘phong ng c’ [28].
Cho nên, phong là nguyên nhân b t đ u c a tr m b nh [29]. Tuy nhiên, n u (D ng khí)
gi đ c thanh t nh thì c nh c và t u lý đ c đóng l i và gìn gi c n th n, dù cho có
nh ng đ i phong có tính hà kh c, đ c h i c ng không th nào h i chúng ta đ c [30]. ó
là nh chúng ta thích ng đ c v i s thu n t c a t thì v y [31].
Cho nên, n u tà khí gây b nh lâu ngày, nó s truy n hóa, trên d i không còn giao nhau
n a, b y gi dù có nh ng b c l ng y, h c ng không th làm gì đ c! [32]
Vì th , D ng khí b súc tích c ng s đ a đ n ch ch t [33]. D ng khí (súc tích) s làm
cách tr (không thông), và n u đã b cách tr nh th , chúng ta nên dùng phép t [34].
N u chúng ta không có nh ng cách tr li u nhanh và chính xác, ch ng phó b ng ph ng
pháp v ng v , b nh s đi t i ch suy b i (t vong) [35].
Vì th , D ng khí c a con ng i ban ngày ch bên ngoài [36]. Sáng s m, nhân khí c a
con ng i sinh ra, gi a tr a là lúc D ng khí th nh lên, lúc m t tr i l n v h ng tây là
lúc D ng khí đã h , “khí môn” b t đ u đóng l i [37].
Vì th , khi đêm đ n chúng ta ph i thu t ng (D ng khí) l i, đ ng làm nhi u lo n cân c t,
đ ng có m t nh ng n i có v và l (mù và móc) [38]. N u chúng ta s ng ngh ch l i v i
“3 thì” đó, hình th chúng ta m i b kh n đ n và suy b c [39].
K Bá nói : “Âm có nhi m v t ng tinh và ng lên v i (D ng khí) m t cách nhanh
chóng [40]. D ng có nhi m v b o v bên ngoài m t cách v ng vàng [41]. N u Âm
không th ng đ c D ng s làm cho m ch l u hành m t cách c p bách, (và n u D ng
khí) trùng v i D ng khí s làm cho cu ng [42]. N u D ng không th ng đ c Âm s

H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

làm cho khí c a ng t ng cùng tranh nhau và s làm cho c u khi u b t thông [43]. Cho
nên b c thánh nhân s ng thu n v i Âm D ng, nh v y mà cân và m ch đ c hòa đ ng,
c t t y đ c v ng ch c, khí và huy t v n hành theo đúng chi u c a mình [44].
cv y
thì bên trong và bên ngoài đ c đi u hòa, tà khí không làm h i đ c ta, tai và m t đ c
thông và minh, chân khí c a chúng ta đ ng v ng theo l ‘th ng’ c a nó [45].
Khi mà phong tà vào khách tràn ng p trong thân th con ng i, nó s làm h i chân khí,
tinh khí s b hao t n, th là tà khí s làm “th ng” đ n Can khí [46]. N u vì n quá no,
(Tr ng V b u t tích và) cân m ch s b t n th ng và buông l i, ch ng ‘tr ng phích’
gây thành ch ng tr [47]. N u vì u ng (r u) quá nhi u nó s làm cho khí b ngh ch [48].
N u vì ráng s c làm vi c, Th n khí s b ‘th ng’, x ng ‘cao c t’ s b b i ho i [49].
i m quan y u nh t c a Âm D ng, đó là D ng khí ph i đ c kín đáo và b o v bên
ngoài v ng vàng [50]. N u c hai, Âm và D ng, không còn hòa đi u v i nhau s ví nh
có mùa xuân mà không có mùa thu, có mùa đông mà không có mùa h [51]. N u làm cho
c hai đ c hòa đi u thì đó chính là m t th pháp đ hay nh t [52]. Cho nên, n u D ng
khí quá kháng th nh không có kín đáo và v ng vàng n a thì Âm khí s b tuy t [53]. N u
Âm đ c “bình” và D ng đ c “bí” (kín, v ng) thì tinh th n m i đ c chính th ng.
Khi nào Âm D ng phân ly và tách r i nhau thì tinh khí m i tuy t [54].
N u b c m b i ‘l : móc’ và phong tà, s sinh ra hàn nhi t [55]. Vì th , n u mùa xuân b
‘th ng’ b i phong khí, phong tà l i không đi, gây thành ch ng ‘đ ng ti t’; n u mùa h
b ‘th ng’ b i th khí, đ n mùa thu s thành b nh s t rét; n u mùa thu b ‘th ng’ b i
th p khí, nó s ngh ch lên trên thành b nh ho, sau đó s thành ch ng ‘nuy quy t’; n u
mùa đông b ‘th ng’ b i hàn khí, mùa xuân s thành b nh ‘ôn’ [56]. Cho nên, khí c a
b n mùa s thay đ i nhau đ làm ‘th ng’ đ n ng t ng [57].
Âm đ c sinh ra l y g c ng v ; nh ng ng t ng thu c Âm l i b ‘th ng’ c ng b i ng

v [58]. Vì th , th c n quá nhi u v chua (toan), Can khí s th nh, T khí b tuy t [59].
Th c n quá nhi u v m n (hàm), khí c a đ i c t b lao th ng, c nh c b co ng n l i,
Tâm khí b u t c [60]. Th c n quá nhi u v ng t (cam), khí c a Tâm làm cho suy n và
đ y, s c m t đen, Th n khí không còn bình hành [61]. Th c n quá nhi u v đ ng, T khí
không còn nhu nhu n, V khí b tr ng mãn [62]. Th c n quá nhi u v cay (tân), cân
m ch b b i ho i và buông l ng, tinh th n c ng b t n th ng [63]. Cho nên, n u c n th n
trong vi c đi u hòa ‘ng v trong th c n’, c t ti t s đ c ngay th ng, cân m ch đ c
nhu hòa, khí huy t đ c l u thông, t u lý kín đáo, đ c v y thì c t khí đ c tinh c ng
[64]. M i ng i nên c n tr ng theo đúng v i phép ‘d ng sinh’ thì tu i tr i c a mình s
đ c h ng tr n [65].
Thiên 4 : KIM QU CHÂN NGÔN LU N
Hoàng
h i: ‘Tr i có 8 th gió, Kinh có 5 th gió, là ngh a th nào’? [1]
K Bá th a: ‘Tám th gió n u là ‘tà phong’, ph m vào kinh, t c thành Kinh phong, nó
xÂm vào 5 t ng, b nh s do đó mà phát sinh [2].
Ch c n đ c cái ‘s th ng’ c a 4 mùa, nh : Xuân th ng Tr ng h , Tr ng h th ng
ông, ông th ng H , H th ng Thu, Thu th ng Xuân. ó t c là cái s th ng c a nó [3].
ông phong sinh v mùa Xuân, b nh phát t i Can du và c gáy [4]. Nam phong sinh v
mùa H , b nh phát t i Tâm du và Hung hi p [5]. Tây phong sinh v mùa thu, b nh phát
t i Ph du và vai, l ng [6]. B c phong sinh v mùa ông, b nh phát t i Th n du và l ng,
đùi [7]. Trung ng là Th , b nh phát t i T du và c t s ng [8].


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Cho nên, Xuân khí, th ng phát b nh t i đ u, H khí, th ng phát b nh t i t ng, Thu
khí, th ng phát b nh t i vai và l ng; ông khí, th ng phát b nh t i t chi.
Cho nên, v mùa ông n u bi t gi gìn c n th n, không đ cho d ng khí quá háo tán ra

ngoài, thì sang Xuân s không b các ch ng nh vh y máu cam, và b nh c gáy. Tr ng
h không b b nh ng c s n , Tr ng h không b đ ng ti t, trong b ng l nh, Thu
không b phong ng c, ông không b tý quy t và xôn ti t hãn xu t .
Ngh nh tinh, là cái g c c a sinh m nh con ng i. Cho nên ng i bi t t ng tinh (gi gìn,
dè d t) thì mùa xuân không m c b nh ôn. V mùa H , n u th hãn (n ng n c ra m hôi)
không ti t ra đ c, sang thu s thành b nh phong ng c... ó là m ch pháp c a bình
nhân ng i th ng, không b nh.
Cho nên nói r ng trong Âm có Âm, trong D ng có D ng. Trong m t ngày thì ban ngày
là d ng, ban đêm là âm. T sáng s m đ n gi a tr a, là D ng trong D ng, t gi ã
tr a đ n hoàng hôn, là Âm trong D ng, t hoàng hôn đ n gà gáy, là Âm trong Âm,
t gà gáy đ n sáng s m, là D ng trong Âm. Cho nên con ng i c ng ng theo nh
v y.
Nóùi v Âm D ng thu c con ng i thì: ngoài là D ng trong là Âm, sau l ng là
D ng, tr c b ng là Âm; nói v Âm D ng trong t ng ph con ng i thì: t ng là Âm,
Ph là D ng.
Can, Tâm, T , Ph , Th n là 5 t ng, đ u thu c Âm,
m, V ,
i tr ng, Ti u tr ng,
Bàng quang, Tam tiêu là 6 ph đ u thu c D ng.
S d mu n bi t: Âm trong Âm, D ng trong D ng, là vì: Mùa ông b nh t i Âm,
mùa H b nh D ng, mùa Xuân b nh t i Âm, mùa thu b nh t i D ng... Bi t đ c b nh
t i đâu, có th dùng chÂm th ch đ đi u tr .
Cho nên, l ng thu c D ng, mà D ng trong D ng, t c là Tâm, n u Âm trong
D ng, l i là Ph , Phúc thu c Âm, mà Âm trong Âm, t c là Th n; n u D ng trong
Âm, l i là Can, Phúc thu c Âm, n u chi Âm trong Âm, l i là T .
ó đ u là s du ng c a Âm, D ng, Bi u, Lý, Nóäi, Ngo i, T ng, Ph v y.
Hoàng
h i:
N m t ng ng v i b n mùa, v y có s thâu th (ti p nh n, liên l c) vì không?
K Bá th a:

Có. ông ph ng s c xanh, thông vào Can, khai khi u lên m t, t ng Tinh Can. Phát ra
b nh thành ch ng kinh s . V v là chua, thu c v loài th o m c, thu c v l c súc là con
gà, thu c v ng c c là lúa m ch, thu c v b n mùa trên ng v i Tu tinh, Xuân khí,
thu c v b ph n đ u; thu c v âm thanh là cung gi c, thu c v s là s tám, thu c v
mùi là mùi hôi. Do đó, bi t là th ng phát sinh ra b nh gân.
Nam ph ng s c đ , thông vào v i t ng Tâm, khai khi u lên tai, t ng tinh Tâm. B nh
phát sinh c 5 T ng, v v là v đ ng (kh ) và thu c v h a, thu c v l c súc là dê,
thu c v ng c c là th , thu c v b n mùa, trên ng v i sao Hu nh, thu c v âm là cung
ch y, thu c v s là s 7, thu c v mùi là mùi h c, do đó; bi t là th ng sinh b nh
m ch.
Trung ng s c vàng, thông vào v i T , khai khi u lên mi ng. T ng tinh T , B nh phát
sinh cu ng l i , v v là ng t (cam), và thu c v Th , thu c v l c súc là con bò, thu c
v ng c c là t c, thu c v b n mùa, trên ng v i sao Ch n, thu c v âm là cung, thu c
v s là s 5, thu c v mùi là mùi th m, do đó, bi t là th ng sinh b nh t i nh c - th t.
Tây ph ng s c tr ng, thông vào v i Ph , khai khi u m i, t ng tinh Ph , b nh phát
sinh vai, v v là cay và thu c v Kim, thu c v l c súc là ng a, thu c v ng c c là


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

đ o, thu c v b n mùa, trên ng v i sao Thái b ch, thu c v âm là cung th ng, thu c
v s là s chín, thu c v mùi là mùi tanh, do đó bi t là th ng sinh b nh t i bì mao.
B c ph ng s c đen, thông vào v i Th n, khai khi u nh Âm (ti n Âm và h u Âm),
t ng tinh v i Th n, B nh phát sinh Khê, v v là v m n và thu c v Th y, thu c v l c
súc là con heo, thu c v ng c c là đ u, v b n mùa thì ng v i sao Th n, v âm là cung
v , v s là s 6, v mùi là mùi húc m c, do đó, bi t là th ng sinh b nh t i x ng.
V y nên ng i gi i v xem m ch: ph i xét rõ s ‘ngh ch tòng’ c a 5 t ng, 6 ph , và cái
c i ngu n c a Âm, D ng, Bi u, Lý và T ng, Ph ... ghi nh

trong tâm ý, h p v i tinh
th n, s bi t đ c rõ r t, kh i ph i h đ th là đ c đ o.
Thiên 5: ÂM D
NG NG T
NG
I LU N
Hoàng
nói: Âm D ng là đ o c a tr i đ t, là gi ng m i c a muôn v t, là cha m
c a s bi n hóa, là g c ng n c a s sinh sái, là cái kho ch a m i s th n minh (1).
Tr b nh ph i tìm t i g c (2). Nên bi t r ng, tích l y nhi u D ng là tr i, tích l y nhi u
Âm là t (3). Âm thì t nh, D ng thì táo (4). D ng sinh ra, Âm nuôi l n (5). D ng
gi m đi, Âm ti m t ng (6). D ng hóa khí, Âm thành hình (7). Hàn c c sinh ra Nhi t,
Nhi t c c sinh ra Hàn (8). Khí hàn sinh ra ch t tr c (đ c), khí nhi t sinh ra ch t thanh
(trong) (9). Thanh khí b ph n d i thì sinh ch ng xôn ti t, tr c khí b ph n trên thì
sinh ch ng đi n tr ng (đ y t c) (10). ó là Âm D ng trong ng i do s ‘Ngh ch
tùng’ mà sinh b nh v y (11).
Cho nên thanh D ng là tr i, tr c Âm là đ t, khí đ t b c lên thành mây, khí tr i giáng
xu ng thành m a, m a làm ra b i đ a khí, mây làm ra b i thiên khí (12). Thanh d ng
ti t lên th ng khi u, tr c Âm ti t xu ng h khi u (13). Thanh d ng phát ra t u lý, tr c
Âm ch y vào n m T ng (14). Thanh d ng đ y đ
t chi tr c Âm qui t v l c ph
(15).
Th y là Âm: H a là D ng (16). D ng là khí, Âm là v (1) (17). V theo v hình, hình
theo v khí, khí theo v tinh, tinh theo v hóa (18). Tinh nh
khí, hình nh
v (3) (19).
Do hóa sinh ra tinh, do khí sinh ra hình (20).
V làm th ng hình, khí làm th ng tinh (21).
Tinh hóa làm khí, khí th ng b i v (22).
Âm v ti t ra h khi u, D ng khí ti t ra th ng khi u (23).

V h u thu c v Âm, b c thu c v d ng (24).
V h u thì phát ti t, b c thì không, khí b c thì phát ti t, h u thì phát nhi t. Cái khí c a
tráng h a suy, thì cái khí c a thi u h a tráng (25).
Tráng h a ‘thu hút’ khí, khí ‘thu hút’ thi u h a (26).
Tráng h a làm tán khí, thi u h a s sinh khí(27).
Khí v tân, cam, công n ng c a nó chuyên v phát tán, thu c D ng (28). Khí v toan,
kh , công n ng c a nó có th d ng li t, thu c Âm (29).
Âm th ng thì D ng s m c b nh: D ng th ng thì Âm s m c b nh (30). D ng th ng
thì nhi t, Âm th ng thì hàn (31).
G p (trùng) hàn thì hóa nhi t, g p nhi t thì hóa hàn (32).
Hàn làm th ng hình, nhi t làm th ng khí (33). Khí b t n th ng thành b nh đau, hình
b th ng thành b nh th ng (34).
N u tr c đau mà sau m i th ng, đó là khí làm th ng hình; n u tr c th ng mà sau m i
đau, đó là hình làm th ng khí(35).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Phong th ng thì sinh ra đ ng (36). Nhi t th ng thì sinh ra th ng (37). Táo th ng thì sinh
ra can (38). Hàn th ng thì sinh ra ‘phù’ (th n khí phù vi t) (39). Th p th ng thì sinh ra
‘nhu ti t’ ( m th p), ti t t (40).
Tr i có b n mùa, n m hành đ thi hành s sinh tr ng, thâu, t ng, và đ sinh ra các khí
hàn, th , táo, th p, phong (41).
Ng i có n m t ng hóa ra n m khí, đ sinh ra h , nóùä, bi, u kh ng (2) (42).
Cho nên, h v i nóùä làm th ng đ n khí, hàn v i th làm th ng đ n hành (3) (43).
B o nóùä thì th ng đ n Âm, b o h thì th ng đ n hình (44).
N u khí d n ng c lên, m ch s b đ y tràn, ly thoát m t cái hình c a chân t ng (45).
H , nóùä không h n ch , hàn th đ quá đ , sinh m nh s không đ c b n (46).

Cho nên ‘Trùng Âm’ t t b nh d ng, ‘Trùng d ng’ t t b nh Âm (47).
Mùa ông b th ng v hàn, t i mùa Xuân t t phát b nh ôn (48) ; mùa Xuân b th ng
v phong, t i mùa H t t s phát b nh xôn ti t (49). Mùa H b th ng v th , t i mùa
Thu t t phát b nh h i ng c (50). Mùa Thu b th ng v th p, t i mùa ông t t phát
b nh khái th u (51).
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe các b c thánh nhân đ i th ng c , hi u rõ thân th con ng i, v t ng, ph thì
phân bi t rõ ràng, V kinh m ch thì xét rõ đ u m i; V ‘l c h p’ c a m ch, nêu rõ x h i
thông c a nóù; V các ‘khí huy t’ thì ch rõ t ng n i và n đ nh tên c a nó. V các ‘khê,
c c’ đ u ch rõ cái ch b t đ u c a nó; V b ph n bì phu, có ngh ch có tùng, đ u có đi u
lý; V b n mùa, Âm d ng, đ u có kinh h , và ng vào thân th con ng i, đ u có bi u
lý liên l c v i nhau...Có th t th ch ng ?(52).
K Bá th a r ng:
ông ph ng sinh ra phong (gió), phong sinh m c, m c sinh toan, toan sinh can, can
sinh cân (gân), cân sinh tâm, Can ch v m t (53).
Theo l đó, tr i g i là ‘huy n’, ng i g i là ‘đ o’, đ t thì là ‘hóa’, hóa sinh n m v
(54). o sinh ra trí, huy n sinh ra th n (55).
Th n tr i t c là khí phong; đ t t c là hành m c, thân th con ng i t c cân; t ng
ph con ng i t c Can. (56)
s c là màu xanh; Âm là âm giác; ti ng là ti ng hô (th ra, reo hò); s bi n đ ng
là ác (n m tay l i, hình dung s co gân); khi u là m t; v là toan; chí là n (57).
Nóä (gi n) làm th ng Can, bi s th ng n ; phong làm th ng cân, táo s th ng phong;
toan làm th ng cân, tân s th ng toan(59).
Nam ph ng sinh nhi t (nóng), nhi t sinh h a (1) h a sinh kh , kh sinh Tâm. Tâm ch
huy t, huy t sinh T , Tâm ch v l i (60).
Theo l đó, tr i là khí nhi t, đ t là hành h a th là m ch, t ng là Tâm (6) (61).
s c là xích (đ ), Âm là Âm ch y, ti ng là ti ng c i, s bi n đ ng là u (lo),
khi u là l i, v là kh , chí là h (62).
H quá thì th ng Tâm, kh ng s th ng h ; Nhi t quá thì th ng khí; hàn s th ng nhi t;

kh làm th ng khí, hàn s th ng kh (63).
Trung ng sinh th p, th p sinh th , th sinh cam, cam sinh T , T sinh nh c, nh c sinh
Ph , T ch v mi ng (64).
Theo l đó, tr i là khí th p, đ t là hành th , th là nh c, T ng là T . s c là s c
vàng, Âm là âm cung, ti ng là ti ng hát, s bi n đ ng là u . khi u là mi ng, v
là cam, chí là t (ngh ng i) (65).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

T quá thì th ng T , nóùä s th ng t ; th p quá thì th ng nh c, phong s th ng th p,
cam quá thì th ng nh c, toan s th ng cam(66).
Tây ph ng sinh Táo, Táo sinh Kim, Kim sinh tân, Tân sinh Ph ; Ph sinh bì mao, bì
mao sinh Th n; Ph ch v m i (67).
Theo l đó, tr i là khí táo, đ t là hành kim, thân th là bì mao, T ng là Ph , s c
là s c tr ng, Âm là âm th ng, ti ng là ti ng khóc; s bi n đ ng là ho, khi u là
m i, v là tân; chí là u (68).
u làm th ng Ph , h s th ng u, nhi t làm th ng bì mao, hàn s th ng nhi t, tân làm
th ng bì mao, kh s th ng tân (69).
B c ph ng sinh hàn, hàn sinh th y, th y sinh hàm, hàm sinh th n, th n sinh c t t y, t y
sinh can, th n ch v tai (70).
Theo l đó, tr i là khí hàn, đ t là hành th y; thân th là x ng, T ng là Th n,
s c là s c đen, Âm là âm v , ti ng là ti ng th dài, s bi n đ ng là run r y, khi u
là tai, v là hàm, chí là kh ng (71).
Kh ng quá th ng Th n, t s th ng kh ng; Hàn quá làm th ng huy t, Táo s th ng
hàn, Hàm quá làm th ng huy t, cam s th ng hà(72).
Cho nên nói r ng: tr i đ t là m t b , v trên và d i c a muôn v t, Âm v i d ng, đ i
v i ng i là huy t khí c a nam n (73).

T v i h u là đ ng l i c a Âm d ng, th y v i h a là tri u ch ng c a Âm d ng, Âm
v i d ng là tr c sau c a muôn v t (74).
Nên chú ý r ng: Âm bên trong, nh có s gi gìn c a d ng bên ngoài. D ng bên
ngoài nh s sai khi n c a Âm bên trong (75).
Hoàng
h i r ng: Nên b t ch c Âm D ng nh th nào? (76).
K Bá th a r ng: D ng th ng thì mình nóng, t u lý vít l p, th m nh và khó cúi ho c
ng a, m hôi không ra mà nhi t, r ng se; do đó thành phi n oán (b c d c, nóng n y),
b ng đ y, thu c ch ng ch t, ch qua đ c mùa đông, không qua đ c mùa H (77).
Âm th ng thì mình l nh, m hôi ra, mình th ng mát, th ng run và rét. Rét thì quy t,
quy t thì b ng đ y, thu c ch ng ch t, ch qua đ c mùa H không qua đ c mùa ông.
ó là s bi n c a Âm D ng ‘thiên th ng’, và là ch ng tr ng phát hi n v y (78).
Hoàng
h i r ng: Mu n đi u d ng hai khí âm d ng, ph i làm sao?(79).
K Bá th a r ng: N u bi t đ c cái l ‘th t t n, bát ích’, thì hai khí y có th đi u hòa.
N u không bi t, s là cái c t o suy v y. (80)
Con ng i, n m b n m i tu i, Âm khí đã t i phân n a, s kh i c đã suy r i (81).
T i n m n m m i tu i, thân th n ng n , tai m t không còn sáng t n a(82)
T i n m sáu m i tu i, thì Âm suy, khí đã r t suy, chín khi u không thông l i, d i h
trên th c, n c m i n c m t th ng ch y ra (83).
Cho nên nói: bi t thì kh e m nh, không bi t thì chóng già (84).
Th n khí, v n ‘cùng ‘ sinh ra Âm tinh, mà v sau cái danh nó ‘khác’ đ y thôi(85).
Ng i trí xét rõ t ch ‘đ ng’ (cùng), còn k ngu trí bi t xét ch ‘d ’ (khác), k ngu
th ng b t túc ng i trí th ng h u d (86).
Vì h u d nên tai m t sáng t , thân th kh e m nh, đ n tu i lão mà v n đ c nh trai
tráng; đã trai tráng mà l i càng đ y đ thêm(87).
Vì th nên b c thánh nhân làm cái vi c ‘vô vi’ vui cái yên ‘đi m đ m’, thu n d c khoái
chí trong cái ph m vi ‘h vô’ (88). Cho nên th m nh vô cùng, s ng chung tr i đ t... ó
là ph ng pháp tr thân c a b c thánh nhân v y (89).

H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

- Tr i ‘b t túc’ v ph ng tây b c, Tây b c thu c Âm, do đó, con ng i tai m t bên h u
không sáng b ng bên ta(90). Û t ‘b t mãn’ v ph ng đông nam, ông nam thu c
d ng, do đó, con ng i tay chân t không m nh b ng bên h u (91).
Hoàng
h i: Vì c sao? (92).
K Bá th a r ng: Ph ng đông thu c D ng, Vì là d ng, nên tinh khi d n lên trên thì
trên sáng mà d i h , cho nên khi n tai m t sáng t mà tay chân không m nh (93).
Ph ng tây thu c Âm, Vì là Âm, nên tinh khí d n d i, d n d i thì d i th nh mà
trên h , cho nên khi n tai m t không sáng t , mà tay chân đ c m nh (94).
Cho nên, đ u là c m ph i tà khí, mà v b ph n trên thì bên h u n ng h n, v b ph n
d i thì bên t n ng h n (95). ó chính vì thiên đ a âm d ng không th toàn v n đ c,
nên tà khí c ng do ch thi u h t y đ xâm l n (96).
Cho nên, tr i có tinh, đ t có hình, tr i có tám cõi, đ t có n m hành, vì th m i có th làm
đ c cha m c muôn v t (97).
Thanh d ng b c lên tr i, tr c Âm theo xu ng đ t (98).
Nhân có s đ ng t nh, làm gi ng m i cho s ‘th n minh’ nên m i phát tri n đ c cái
công n ng sinh, tr ng, thâu, tàng, h t r i l i có (99).
Ch b c ng i hi n, v b ph n trên bi t b t ch c tr i đ nuôi đ u, b ph n d i bi t
b t ch c đ t đ nuôi chân, v b ph n gi a l a theo nhân s đ nuôi n m t ng (100).
Thiên khí thông vào ph , đ a khí thông vào ách (th c qu n), phong khí thông vào Can, lôi
khí thông vào Tâm, c c khí thông vào T , v khí thông vào Th n (101).
Sáu kinh coi nh sông, tr ng v coi nh bi n, chín khi u là n i ti t ra c a h i n c
(102).
L y Âm d ng c a tr i đ t làm Âm d ng c a con ng i (103)
D ng hãn, m n ti ng ‘v ’ c a tr i đ t đ đ t làm tên (104).

D ng khí, m n ti ng ‘lôi’ c a tr i đ t đ đ t tên (105).
B o khí t ng v i lôi, ngh ch khí t ng v i d ng (106).
- V y v ph ng pháp tr li u, n u không b t ch c cái lý Âm d ng c a tr i đ t, s khó
thoát tai h i (107).
Cho nên khí tà phong nó đ n, g p h n gió m a (108). Ng i ch a b nh gi i, vh a b nh
ngay t lúc tà còn bì mao; b c th n a, ch a tà khí vào t i c phu, b c th n a, ch a
khí tà vào t i cân m ch, l i b c th n a, ch a khí tà vào t i sáu ph , l i b c th n a,
ch a khí tà vào t i n m t ng.
tà vào t i n m t ng thì n a ch t, n a s ng (109).
N u c m nhi m ph i tà khí c a tr i, thì s h i t i n m t ng, n u c m nhi m v s nóng
hay l nh c a loài th y c c thì s h i t i sáu phu(110).û.
N u c m nhi m ph i th p khí c a đ t, thì s h i t i bì, nh c, cân, m ch (111).
Cho nên ng i khéo dùng châm, t Âm ph n d n qua d ng ph n, t d ng ph n d n
qua Âm ph n. l y bên h u đ tr bên t , l y bên t đ tr bên h u, l y ngoài bi u đ bi t
trong lý, l y tinh th n c a mình đ hi u bi t b nh tình c a ng i b nh (113).
Do đó, đ xem cái nguyên nhân c a b nh nó phát sinh t đâu, và cái lý tà, chính, h ,
th c nh th nào...Nh th m i kh i gây nên tai h i (114).
Ng i khéo ‘ch n’, xét s c, n vào m ch, ph i phân bi t Âm D ng tr c đã (115).
Xét rõ thanh hay tr c, đ bi t thu c v b ph n nào (116). Coi h i th , nghe ti ng nói, mà
bi t đ c s đau đ n th nào (117). Xem quy n, hành, qui, c đ mà bi t đ c b nh nó
ch v đâu (118). n tay vào b v Xích, Th n nh n rõ phù, tr m, ho t, s c...Mà bi t
đ c b nh do đâu sinh ra (119). R i l i xem đ n c ng i không có b nh, đ rút kinh
nghi m, nh th s không nh m l n n a (120).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

B nh khi m i phát sinh, có th dùng châm thích cho kh i, khi b nh th đã th nh, đ ng v i

d t b châm, đ i tà khí suy d n, s thôi (121).
Nhân cái lúc b nh tà còn nh , mà ph t d ng cho nó ti t ra, đ n khi b nh th đã th nh,
ph i đ cho nó gi m b t d n, đ n khi b nh th đã suy thì ph i giúp ích chính khí cho nó
đ y đ thêm(122).
Hình b t túc, dùng khí đ ôn, tinh b t túc, dùng v đ b (123).
N u b nh tà ph n trên, làm cho nó v t lên, n u b ph n d i, d n cho nó h xu ng,
n u đ y b ph n gi a, nên theo bên trong mà t (124).
N u là tà bi u, t m vào n c cho phát hãn (125); N u bì mao làm cho phát tán (126);
N u tà khí quá m nh, nên dùng phép án ma cho thâu d n (127); n u là th c, nên tán và t
(128).
Xét rõ Âm d ng, đ chia nhu c ng. D ng b nh tr Âm, Âm b nh tr d ng (129).
nh rõ khí huy t, c n gi b v (130). N u huy t th c, làm cho nó hành, n u khí h , nên
tuyên d n cho thông x ng (131).
Thiên 6: ÂM D
NG LY H P LU N
Hoàng
h i r ng: Tôi nghe: tr i là d ng, đ t là Âm; nh t là d ng, nguy t là Âm.
H p c tháng đ , tháng thi u, c ng có 360 ngày, thành m t n m. Con ng i c ng ng
theo nh v y. Nay xét v ba kinh Âm, ba kinh D ng, l i có khi không t ng ng, là vì
sao? (1).
K Bá th a r ng: V Âm d ng, lúc b t đ u, đ m có th t i 10, suy ra có th t i s tr m,
do tr m đ m t i nghìn, do nghìn đ m t i v n...R i đ m không th đ m. Nh ng v c t
y u, v n ch là có ‘m t’ (2).
Tr i che, đ t ch , muôn v t m i sinh. Khi ch a ti t ra kh i m t đ t, m nh danh là Âm x ,
t c là Âm trong Âm, khi đã ti t ra kh i m t đ t, m nh danh là D ng trong Âm (3).
D ng phát tri n ra chính khí, Âm đ ng vào đ a v ch trì, Nh đó, s sinh phát tri n
mùa xuân, s tr ng phát tri n mùa ông. N u trái l th ng đó, khi b n mùa c a tr i
đ t s b vít l p (4).
V y cái l bi n c a Âm d ng, h p v i th ch t c a con ng i, c ng có th đ m mà bi t
đ c (5).

Hoàng
h i r ng: Xin cho bi t s ly h p c a ba kinh Âm ba kinh D ng (6).
K Bá th a r ng: Thánh nhân ng nh m t sang ph ng Nam đ tr dân, phía tr c g i là
Qu ng minh, phía sau g i là Thái xung (7).
Cái n i phát sinh ra Thái xung, g i là Thi u Âm (t c th n); phía trên Thi u Âm g i là
Thái d ng (t c Bàng quang) (8). Thái d ng g c phát kh i t chí Âm, k t M nh môn,
g i là D ng trong Âm (9).
T kho ng gi a mình tr lên, g i là Qu ng minh (4). Phía d i Qu ng minh là Thái Âm
(5), phía tr c Thái Âm là D ng minh (6), D ng minh g c phát kh i t L đoái, g i là
D ng trong Âm (7) (10).
V ‘bi u’: c a Quy t Âm là Thi u d ng (6). Thi u d ng g c phát kh i t Khi u Âm,
g i là Thi u d ng trong Âm (8) (11).
Xem đó thì bi t: s ly h p c a ba kinh D ng. Thái d ng là khai (m ), D ng minh là
h p (đóng) Thi u d ng là khu (c i c a) (9).
Ba kinh đó không nên đ trái ng c nhau, ‘bác’ mà không ‘phù’, m nh danh là Nh t
d ng (10).
Hoàng
h i:


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Xin cho Bi t s ly h p c a ba kinh Âm?...(14).
K Bá th a:
bên ngoài là D ng, bên trong là Âm (1) (15). V y b ph n gi a thu c Âm, m ch
Thái xung v phía d i, nên g i là Thái Âm (2) (16). Thái Âm g c phát kh i t Aån
b ch, g i là Âm trong Âm (3) (17). Phía sau Thái Âm là Thi u Âm (Th n) (18). Thi u
Âm g c phát kh i t D ng tuy n g i là Thi u Âm trong Âm (4) (19).

Phía tr c thi u Âm, g i là quy t Âm (5). Quy t Âm g c phát kh i t
i đôn. ó là
‘tuy t d ng’, trong Âm kinh, và g i là ‘tuy t Âm’ (6) (19). Do đó, s ly h p c a ba kinh
Âm: Thái Âm là khai, quy t Âm là h p (21).
Thi u Âm là khu (7).
Ba kinh đó không nên đ trái ng c nhau ‘bác’ ch tr m, m nh danh là nh t Âm (8).
(22).
Âm D ng đi l i không ng ng, ch a ch t s l u truy n làm m t chu, khi lý và bi u,
cùng nhau thành công (1). (23).
Thiên b y: ÂM D
NG BI T LU N
Hoàng
h i:
Ng i có 4 kinh, 12 tùng là th nào? (24).
K Bá th a:
B n kinh ng v i 4 mùa, 12 tùng ng 12 tháng, m i hai tháng ng 12 m ch (1). (25).
M ch có Âm D ng khác nhau. Bi t d ng s bi t đ c Âm, bi t Âm s bi t đ c
d ng (1) (26).
Phàm v D ng g m có c n m. N m l n n m s có hai m i nh m ph n D ng (2)
(26).
Phàm g i là Âm, t c là chân t ng. N u chân t ng hi n s b i, b i s ch t (3) (27).
Phàm g i là D ng t c là d ng c a V qu n (4) (28).
Phân bi t đ c D ng s bi t đ c b nh đâu; Phân bi t đ c Âm s bi t đ c thì k
ch t hay s ng (5) (29). M ch c a ba kinh D ng đ u, m ch c a ba kinh Âm tay,
nh ng c ng ch do có m t (6) (30).
Phân bi t đ c m ch v D ng, s bi t đ c cái ngày k c a b nh; phân bi t đ c m ch
v Âm s bi t đ c thì k ch t hay s ng (7) (31).
Nh k m ch v Âm d ng, không nên tin l i bàn b y (8) (32).
Phàm m ch g i là Âm d ng: nhân ‘kh ’ là Âm, ‘chí’ là d ng, t nh là Âm, đ ng là
d ng, trì là Âm, sác là d ng (1) (33). Phàm mu n nh n m ch c a chân t ng, n u can

‘chí’ huy n tuy t và ‘c p’, 18 ngày s ch t; Tâm ‘chí’ huy n tuy t, 9 ngày s ch t; Ph
‘chí’ huy n tuy t, 12 ngày s ch t; Th n ‘chí’ huy n tuy t, 7 ngày s ch t; T ‘chí’ huy n
tuy t, 4 ngày s ch t (2) (34).
B nh v Nh d ng, phát sinh b i Tâm và T . V con gái, do s u t k t, khi n cho
nguy t s không th y r i truy n thành ch ng phong tiêu. N u l i truy n làm ch ng T c
bôn s ch t không ch a đ c (1) (35).
B nh v Tam d ng, phát ra ch ng hàn nhi t (rét nóng), b ph n d i thành ch ng ung
th ng, v i ‘nuy, quy t, suy n quyên’ (1).
Ho c l i thêm ch ng bì phu khô khan, ho c ch ng ‘đ i sán’ (2) (36).
B nh v Nh t d ng thi u khí (ít h i) hay ho, hay ti t (1) (37).
R i truy n thành ch ng Tâm th ng, và thành ch ng Cánh (2)
B nh v Nh d ng Nh t Âm, ch v kinh hãi, b i th ng, hay , hay v n vai...g i là
ch ng phong quy t (38).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

B nh v Nh Âm Nh t d ng, hay tr ng, Tâm mãn, hay th dài (1) (39).
B nh và Tam d ng Tam Âm gây nên ch ng thiên khô, nuy d ch, và t chi không c
đ ng đ c (1) (40)
Aùn vào m ch, th y b t lên ‘nh t d ng’, g i là câu; th y b t lên ‘nh t Âm’ g i là Mao;
th y d ng m ch b t lên mà c p, g i là Huy n; th y d ng m ch b t lên mà tuy t, g i
Th ch;, th y Âm D ng hai m ch, có v bình quân, g i là L u (1) (41).
Âm tranh dành bên trong, D ng r c r i bên ngoài; phách hãn không thâu t ng, t c
ngh ch s nóùåi d y; r i hun lên Ph , gây nên suy n minh (1) (42).
Âm đó sinh ra, g c có hòa m i là hòa (2). N u c ng g p c ng, D ng khí s b phá
tán. Âm khí c ng b tiêu vong (3) (43).
C ng nhu không hòa, kinh khí s tuy t (4) (44).

V loài t Âm, ch ng qua 3 ngày thì ch t; v loài sinh d ng, ch ng qua 4 ngày thì ch t
(1) (45).
Can truy n sang Tâm v.v...g i là Sinh d ng;, Tâm truy n sang Ph ; g i là t Âm (2)
(46).
Ph truy n sang Th n, g i là trùng Âm; Th n truy n sang T , g i là t ch Âm. Ch t,
không ch a đ c (3) (47).
N u k t v d ng, thì th ng t chi (1) (48).
N u k t v Âm, thì ti n huy t hai th ng, tái k t thì hai th ng, tam k t thì ba th ng (2)
(49). N u k t kho ng Âm d ng khe nhau, nhi u v bên Âm, ít v bên d ng, thì g i là
Th ch th y, th ng Thi u phúc (3) (50).
Hai d ng k t, g i là Tiêu (4) (51).
Ba d ng k t, g i là Cách (5) (52).
Ba Âm k t, g i là Th y (6) (53)
M t Âm m t d ng k t, g i là H u tý (7).
Âm ‘bác’ D ng ‘bi t’, là m ch có thai (1); Âm d ng đ u h , s sinh ch ng tr ng ti t
mà ch t (2) (55).
D ng xen vào Âm, s thành ch ng hãn (3); Âm ‘h ’, d ng, ‘bác’, s thành ch ng b ng
(4) (56).
M ch Tam Âm đ u ‘bác’, t i n a đêm ngày th hai m i, s ch t (1) (57)
M ch Nh Âm đ u ‘bác’, t i lúc m t tr i l n ngày th m i ba, s ch t (2) (58)
M ch Nh t Âm đ u ‘bác’, t i ngày th m i s ch t (3) (59)
M ch Tam d ng đ u ‘bác’ và ‘c ’, t i ngày th ba s ch t (5) (60)
M ch Tam Âm, Tam d ng đ u ‘bác’, Tâm mãn (đ y) Âm D ng ph c b phát ra
h t, nh có s u t k t...T i ngày th n m, s ch t (5) (61).
M ch Nh d ng đ u ‘bác’, s m c b nh ‘ôn’, nguy; không quá 10 ngày, s ch t (6)
(62).
Thiên tám: LINH LAN BÍ I N LU N
Hoàng
h i r ng:
Xin cho bi t 12 T ng có nh ng nhi m v gì và quí ti n nh th nào? (1) (63)

K Bá th a r ng: (64)
Tâm là m t c quan quân ch , th n minh do đó mà sinh ra (2) (65).
Ph là m t c quan t ng truy n, chi ti t do đó mà sinh ra (3) (66)
Can là m t c quan T ng quân, m u l do đó mà sinh ra (4) (67)
m là m t c quan Trung chính, quy t đoán do đó mà sinh ra (5) (68).
Chiên trung là m t c quan th n s , h l c do đó mà sinh ra (6) (69)


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

T V là m t c quan th ng l m (kho đ n), n m v đó mà sinh ra (7) (70)
i tr ng là m t c quan truy n đ o (đ a d n, bài ti t) s bi n hóa do đó mà ra (8).
(71)
Ti u tr ng là m t c quan th thinh (ch a đ ng), hóa v t do đó mà sinh ra (9) (72)
Th n là m t c quan Tác c ng, k x o do đó mà sinh ra (10) (73).
Tam tiêu là m t c quan quy t đ c, th y đ o do đó mà sinh ra (11) (74)
Bàng quang là m t c quan châu đô, tân d ch ch a đó, khi hóa thì s ti t ra (12) (75).
Phàm 12 c quan trên, không nên đ cho ‘t ng th t’ (13) (76)
Cho nên, n u ch ‘minh’ thì d i yên. L y l đó đ d ng sinh thì s ng lâu, tr n đ i
không b đau m, l y l đó đ tr thiên h , thì thái bình (14) (77).
Ch không minh thì 12 c quan s nguy, s đ o (t tâm) vít l p, thân hình b th ng. L y
l đó đ d ng sinh thì sinh đau m, l y l đó đ tr thiên h , thì r i lo n. Nên ph i r n
gi a l m m i đ c (15) (78).
Chí đ o r t huy n vi, bi n hóa th t vô cùng, ai bi t t i g c ngu n (1) (79)
trong cõi m t i, ai ng i bi t m u ch t? Lo ngh su t đêm ngày, sao cho đ c nên
hay (2)? (80).
Cái s ho ng h t, n y ra t hào ly; cái s hào ly, n y ra t đ l ng; t nghìn suy đ n
v n, r i càng suy càng l n thêm mãi, cho t i kh i th cùng c c, thân hình m i đ c chính

(3) (81).
Hoàng
nói r ng:
Thi n l m thay! Tôi nghe cái đ o ‘tinh, quang’ th c là cái đ c l n c a b c đ i thánh.
Mu n làm cho tuyên minh đ o y, n u không trai gi i, ch n ngày t t, không giám th a
nhân (4) (82).
li n ch n ngày t t, đ bài lu n trên đây vào trong nhà Linh lan (5) (83).
Thiên chín: L C TI T T NG T
NG LU N
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe: Tr i do cái ti t ‘sáu sáu’ đ làm nên m t n m; ng i do cái s ‘chín chín’ đ
‘ch h i’; tính ra ng i c ng ba tr m sáu m i nh m ti t, đ h p v i tr i đ t, đã lâu r i.
Ngh a đó nh sao, xin cho bi t (1).
K Bá th a r ng:
Cái ti t ‘sáu sáu’ và ‘chín chín’ ch h i, là c t đ phân rõ ‘thiên đ ’ và ghi rõ ‘khí s ’ (2)
(2).
Thiên đ c t là ch đ đo s v n hành c a nh t nguy t(3). Khí s c t đ ghi cái công d ng
c a hóa sinh (3).(4)
Thiên là d ng, đ a là Âm; nh t là d ng, nguy t là Âm; s v n hành có ph n k , m i
m t chu có đ ng l i (5). Nh t v n hành đ c m t đ , thì nguy t v n hành đ c m i
hai đ , mà còn l n a (6). Cho nên tính c tháng thi u, tháng đ , c ng ba tr m sáu m i
nh m ngày mà thành m t n m, ch a các khí ‘doanh, sóc, h ’ l i mà thành ra tháng nhu n
(4).(7)
L p cây th ng làm nêu đ nh n ph ng h ng, tính k nh ng gi kh c th a... ó là hoàn
t t cái nhi m v thiên đ (5) (8).
Hoàng
h i r ng (9):
Tôi đã đ c nghe thiên đ r i. Xin cho nghe khí s , h p l i v i nhau nh th nào? (1)
K Bá th a r ng (10) :

Tr i l y ‘sáu sáu’ làm ti t, đ t l y ‘chín chín’ ch h i (2)
Tr i có m i ngày, ch n sáu l n m i ngày mà chu giáp, thì thành m t n m (11).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Nh ng b c thông thiên đ i x a, bi t đ c cái g c v s s ng c a con ng i, là g c Âm
d ng. Cái khí đó đ t thì là chín châu, ng i thì là chín khi u, đ thông v i tam khí
(4).
Cho nên sinh ra n m t ng, mà khí thì có ba (5). Do ba mà thành đ t, do ba mà thành
ng i (6).
Ba mà nhân v i ba, h p l i thì thánh chín, chín chia ra làm chín dã (khu v c), chín đã
chia ra làm chín t ng (7).
Cho nên con ng i, v h u hình có b n t ng v ‘thân có n m t ng’, h p l i thành chín
t ng đ ng v i chín ‘dã’ trên (8).
Hoàng
h i r ng:
Tôi đ c nghe cái ti t ‘sáu sáu’ và cái s ‘chín chín’ r i. Trên kia phu t nói: ‘ch a
khí...Thành nhu n’. V y ch ng hay th nào là khí? (1)
K Bá th a r ng:
N m ngày là m t ‘h u’, ba ‘h u’ là m t ‘khí’ sáu ‘khí’ là m t mùa; b n mùa là m t
n m...Mà đ u theo khí c a mùa đ làm ch tr (2).
N m v n cùng r p theo nhau, đ cùng đi, c đ n ch n cái tháng cu i n m, h t vòng r i l i
b t đ u. Mùa đã l p, khí tán b , nh vòng không ch nói. V ‘h u’ c ng m t khuôn phép
y (3)
Cho nên nói r ng ‘không bi t s ‘da lÂm’ trong m t n m, s suy hay th nh c a khí, và h
th c b i đâu phát sinh...Không th g i là ‘l ng công’ (4).
Hoàng

h i r ng:
B t đ u n m v n, quanh đi nh vòng không đ u m i. V y v ‘thái quá’ và ‘b t c p’ nh
th nào (1).
K Bá th a r ng:
N m khí thay đ i, đ u có ‘s th ng’, ‘th nh’ hay ‘h ’ x y ra là cái l th ng (2).
Hoàng
h i r ng:
N m khí thay đ i, đ u có ‘s th ng’, ‘th nh’ hay ‘h ’ x y ra cái l th ng (2).
Hoàng
h i r ng:
Th nào là bình khí ?
K Bá th a r ng:
Không sai v i th ng h u là bình (3)
Hoàng
h i r ng:
Th nào là thái quá b t c p?
K Bá th a r ng:
- Kinh đã có nói r i (4).
Hoàng
h i r ng:
Th nào là S th ng?...
K Bá th a r ng:
Xuân th ng tr ng h , tr ng h th ng ông, ông th ng H , H th ng Thu, Thu th ng
Xuân... ó là đ c cái th ng v n m hành; nhân l y cái khí đó đ đ t tên cho T ng (1).
Hoàng
h i r ng:
Sao l i bi t là th ng?
K Bá th a r ng:
C t tìm cái khí c a nó, nh ng đ u ph i b t đ u t mùa xuân. N u khí ch a đ n mà đã
đ n, thì g i là thái quá. Nóù s bách cái ‘s b t th ng’ mà l n cái ‘s th ng’. Nh th g i

là khi rÂm không ph n, t t b nh s sinh ra bên trong, l ng công c ng không th ng n


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

đ c (2). N u đã đ n mà không đ n, thì g i là b t c p. Nh th thì cái ‘s th ng’ nó s
v ng hành, mà cái ‘s sinh’ s thu b nh. Vì cái b t th ng nó bách đ n nóùãi th . Nên g i
là ‘khí bách’ (3).
Ta c n ph i c u cái lúc khi nó đ n. C n th n đ ch cho đúng lúc, khi có th cùng h n.
N u trái cái thì h u y, thì cái khí c a n m v n s không phân, t t b nh s sinh ra bên
trong, dù l ng công c ng không ch a đ c (4).
Hoàng
h i r ng:
Có s gì duyên t p ch ng?
K Bá th a r ng:
Khí c a tr i, không th nào vô th ng, n u khí không duyên t p, t c là phi th ng, phi
th ng thì là bi n (2).
Hoàng
h i r ng:
Phi th ng thì s bi n nh th nào?
K Bá th a r ng:
Bi n đ n thì m c b nh, s th ng thì nh , s b t th ng thì
n ng. Nhân đó mà l i m c thêm tà khí thì s ch t. Cho nên không ph i ‘thì’ c a nó thì
b nh nh , đúng vào ‘thì’ c a nó thì b nh n ng (3).
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe: Khí h p mà có hình, nhân bi n mà đ t tên; cái v n c a tr i đ t, s hóa c a Âm
d ng, đ i v i muôn v t, cái gì ít, cái gì nhi u, xin cho bi t (1).

K Bá th a r ng:
Loài th o sinh ra n m s c, đ n s bi n c a n m s c, s c m t không th trông si t, loài
th o sinh ra n m v , đ n cái ngon c a n m v , ng i ta không th dùng si t (2).
S th d c c a t ng không gi ng nhau, mà đ u có giao thông v i nhau (3) Tr i nuôi con
ng i l y n m khí, đ t nuôi con ng i b ng n m v . N m khí vào m i, ch a Tâm Ph ,
khi n cho n m s c sáng s a, ti ng nói rõ ràng, n m v vào mi ng, ch a tr ng v . V có
n i ch a, đ nuôi n m khí. Khí hòa s cùng sinh tân d ch th m thu n, ‘th n’ do đó s sinh
ra (4).
Hoàng
h i:
Hình t ng c a các t ng nh th nào?
K Bá th a r ng:
Tâm là cái g c c a sinh m nh con ng i, s bi n hóa c a th n do đó là sinh ra. V t i
đ p hi n lên m t, và đ y đ kh p huy t m ch. Nóù là kinh thái d ng trong D ng,
thông v i khí mùa H (1)
Ph là cái g c c a khí, phách ký túc đó. Nóù phát hi n ra ngoài lông, và đ y trong bì
phu. Nóù là Thái Âm trong d ng, thông v i khí mùa Thu (2).
Th n là m c n i g c c a s b t ng, ‘tinh’ ch a n i đó. Nóù t t đ p lên tóc, đ y đ
trong x ng, Nóù là Âm trong thi u Âm, thông v i khí mùa ông (3).
Can là cái g c c a s làm l ng khó nh c, h n ký túc đó. Nóù t i đ p ra các móng tay
chân, và đ y đ
trong gân. Nóù sinh ra huy t khí. Thu c v v là chua, thu c v s c là
sanh. Nóù là Thi u d ng trong d ng, thông v i khi mùa Xuân (4).
T , V , i tr ng, Ti u tr ng, Tam tiêu, Bàng Quang...là cái g c c a kho đ n. Vinh
g i n i đó, g i nó là m t c quan nh đ dùng. Nóù hóa đ c các ch t c n bã, và du
chuy n các v vào hay ra. Nóù t i đ p lên môi và xung quanh mi ng. Nóù đ y đ ra
th t. Thu c v là v ng t, thu c v s c là vàng. Nóù là chi Âm, thông v i th khí (5).
T ng c ng t t c m i m t t ng, đ u th quy t
m. (6)

H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Cho nên: m ch nhân nghinh th y m t th nh, thì b nh Thi u d ng, th y hai th nh thì
b nh Thái d ng; th y ba th nh thì b nh D ng minh; th y b n th nh tr lên thì t c là
cách d ng (1).
M ch th n kh u th y m t th nh, thì b nh Quy t Âm th y hai th nh thì b nh Thi u
Âm; th y ba th nh thì b nh Thái Âm. Th y b n th nh tr lên thì t c là Quan Âm (2).
M ch nhân nghinh v i th n kh u đ u th y th nh, g p b n l n tr lên thì g i là quan
cách. M ch v ch ng quan cách, n u quá không th h p đ c v i tinh khí c a tr i đ t, thì
s ph i ch t (3).
Thiên m i: NG T NG SINH THÀNH
Tâm, h p v i m ch, vinh ra s c, nó ch
Th n (1).
Ph , h p v i bì (da), vinh ra lông, nó ch
Tâm (2)
Can, h p v i Tâm, vinh ra tr o (các móng tay chân), nó ch
Ph (3).
T h p v i Nh c (th t), vinh ra môi, nó ch
Can (4)
Th n, h p v i C t (x ng), vinh ra tóc, nó ch
T (5)
Cho nên, n nhi u v m n (hàm) thì m ch đ ng xít mà s c bi n (6). n nhi u v đ ng
(kh ) thì bì khô mà mao r ng (7). n nhi u v cay (tân) thì cân c p (rút, khó co du i) mà
tr o khô (8). Aên nhi u v chua (toan) thì th t (nh c) xúc (chùn) l i, mà môi r p lên (9).
n nhi u v ng t (cam) thì x ng đau mà tóc r ng.
(10) ó là s b th ng c a n m T ng do n m v gây nên (1) (11).
Cho nên: Tâm a v kh , Ph a v tân, T a v cam. Can a v toan, Th n a v hàm...

(12) . ó là cái ‘h p’ c a n m v đ i v i n m T ng, do đó m i nuôi khí c a n m T ng (1)
(13).
Phàm s c hi n ra m t: xanh b t nh s c c héo, thì ch t, vàng b ch nh s c ch xác, thì
ch t, đen k t nh s c b hóng, thì ch t, đ s m nh s c máu đ ng, thì ch t, tr ng b t nh
s c s ng khô, thì ch . ó là n m s c hi n ra tri u ch ng ch t (13).
S c xanh nh màu lông chim tr (bói cá), s c đ nh màu mào gà, s c vàng nh màu
d i b ng cua, s c tr ng nh màu m đông, s c đen nh màu lông qu ... u s ng. ó là
5 s c hi n ra cái tri u ch ng s ng (14).
Sinh ra Tâm, mu n đ c nh l a b c ‘chu’ (đ th m) sinh ra Ph , mu n đ c nh
l a b c ‘h ng’ (đ nh t, ph t); sinh ra Can, mu n đ c nh l a b c ‘cam’ (đ tía), sinh
ra T , mu n đ c nh l a b c h t quát lâu (đ vàng), sinh ra Th n, mu n đ c nh
l a b c ‘t ’ (tía h t, h i có màu đen). ó là chân khí c a n m T ng ‘vinh’ ra ngoài s c
m t (15).
S c, V ng v i n m T ng: Tr ng, ng v i Ph , v t n, đ , ng v i tâm, v kh vàng, ng
v i T , v ng t; xanh ng v i Can, v toan, đen, ng v i Th n, v m n (16).
Cho nên. tr ng ng v i bì; đ ng v i m ch; xanh ng v i cân (gân); vàng ng v i th t;
đen ng v i x ng (17).
Bao các m ch, đ u d n lên m t (1); bao các t y, đ u d n l i óc (óc là b c a t y); bao các
gân, đ u d n vào kh p (kh p x ng), bao các huy t đ u d n vào Tâm; bao các khí đ u
d n lên Ph ... ó là s tu n hoàn s m t i c a ‘b n chi, tám khí’ (18).
Ng i ta, khi n m thì huy t d n v Can. Can nh huy t nên hay trông; chân nh huy t
nên hay đi; tay nh huy t nên hay n m; ngón tay nh huy t nên hay c m (19).
N m, d y, ra ngoài, b gió th i, huy t t
bì phu. Thành ch ng Tý (vít l p tê đau); t
m ch l c thành ch ng sáp (huy t không l u thông), t
chân thành ch ng quy t (giá
l nh). Ba ch ng đó, đ u do huy t l n đi không tr l i đ c n i c t không mà gây nên
(20).

H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

con ng i, có đ i c c 12 ph n, ti u khê 354 n i, là 12 Du... ó đ u là n i h i t c a
V khí (21). Tà khí ‘khách’ đó, có th dùng chÂm th ch cho ti t b đi (22).
B t đ u ch n b nh, ph i xét rõ Âm d ng kinh khí c a 5 T ng đ đoán b nh (23). Mu n
bi t b nh b t đ u t kinh nào, ph i l y kinh khí c a 5 T ng làm c n b n (24).
Phàm: nh c đ u, đau trán là do d i h trên th c, l i t i Túc Thi u Âm C d ng, quá
l m thì vào Th n (25).
Chóng m t choáng váng, m t m , tai đi c; là do d i th c trên h , l i t i Túc Thi u
d ng quy t Âm, quá l m thì vào Can (26).
B ng đ y anh ách, su t t i Chi cách, d i quy t, trên m o (chóng m t) l i t i Túc Thái
Âm, D ng minh (27).
Khái th u h i ngh n, trong ‘hung’ quy t ngh ch, l i t i Th D ng minh Thái Âm (28).
Tâm phi n đ u nh c, b nh trong cách, l i t i Th C D ng Thi u Âm (29).
V m ch: Có đ i, ti u ho t, s c, phù, tr m, có th chia rõ, cái t ng c a n m t ng, có th
l y lo i đ suy, n m t ng h p v i n m Âm, có th l y ý đ bi t, n m s c hi n ra nét m t,
có th l y m t đ trông. Ng i ta n u hay đem h p c s c v i m ch thì v phép ch a
b nh có th v n toàn (1) (30).
‘Xích’ m ch hi n đ n, th y suy n và kiên, y là có tích khí trong, do b h i v s n,
b nh đó g i là Tâm tý. N u b nh m c b i ngo i dÂm, thì c ng b i ngh khi n cho Tâm
h , nên tà khí m i có th ph m vào đ c .
‘B ch’ m ch hi n đ n, suy n mà phù, đó là trên h d i th c, s thành ch ng kinh, b i
có tích khí trong Hung (33).
N u suy n mà h , thì g i là ph tý hàn nhi t. B nh này gây nên b i say r u mà nh p
phòng (3) (34).
‘Thanh’ m ch hi n đ n, tr ng mà b t m nh t h u, đó là b i có tích khí Tâm h và
hai bên s n g i là Can tý. B nh này gây nên b i hàn th p, v i ch ng sán gi ng nhau,
ho c l ng đau chân l nh và đ u nh c (4) (35).

‘Hoàng’ m ch hi n đ n, đ i mà h , có tích khí trong b ng g i là quy t sán, cùng m t
ch ng tr ng v i đàn bà gi ng nhau. B nh này gây nên b i t chi có m hôi mà g p gió.
(5) (36).
‘H c’ m nh hi n đ n, trên kiêm mà đ i, đó là vì có tích khí ti u phúc v i ti n Âm, g i
là ch ng th n tý. Ch ng này gây nên b i t m g i n c l nh mà đi n m ngay (6) (37).
Phàm xét nh ng m ch C kinh thu c v ng s c. M t vàng, m t xanh; m t vàng, m t đ ;
m t vàng, m t tr ng; m t vàng, m t đen... đ u không ch t (38).
N u m t xanh, m t đ ; m t đ , m t tr ng; m t xanh, m t đen; m t đen, m t tr ng; m t đ ,
m t xanh...đ u ch t (1) (39).
Thiên m i m t: NG T NG BI T LU N
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe nh ng k ph ng s (1) ho c l y não t y làm Tàng, ho c l y Tr ng, V làm
Tàng, ho c l y làm Ph ... mà đ u l y làm ph i c , không bi t vì sao, xin nói rõ cho
nghe... [1]
K Bá th a r ng:
Não, t y, c t, m ch, đ m, n t bào...sáu th đó đ u do đ a khí sinh ra. Nóù đ u Tàng
Aâm, mà t ng v i đ t, ch có Tàng mà không tàng, g i nó là “k h ng chi ph ” [2]. n
nh V ,
i tr ng, Ti u tr ng, Tam tiêu, Bàng quang..., n m cái đó đ u do thiên khí
sinh ra. Khí c a nó t ng v i tr i, ch t mà không tàng. Nóù h p th cái tr c khí c a


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

n m Tàng, nên g i là “truy n hóa chi ph ”, nó không th tích tr đ c lâu mà ph i du t
ngay (2) [3].
4) Phách môn c ng là m t c quan sai khi n c a n m Tàng, th y c c t i n i đó, không

th ch a lâu (3) [4].
Phàm g i là n m Tàng, t c là nh ng c quan ch a tinh khí mà không t , nó ch mãn mà
không th c [5].
n nh ph là m t c quan truy n hóa mà không tàng, cho nên ch th c mà không th
mãn [6].
B i vì: th y c c vào mi ng, th i V th c mà Tr ng h , khi th c n đã d n xu ng, th i
Tr ng th c mà V h . Cho nên nói: “th c mà không mãn, mãn mà không th c” [7].
Hoàng
h i r ng:
Khi kh u sao l i có th làm ch cho c n m Tàng?. (1) [8].
K Bá th a r ng:
V , coi c ng nh cái bi n đ ch a th y c c, nó là ngu n g c c a sáu ph [9].
N m v n vào mi ng, ch a V đ nuôi khí c a n m Tàng. Khí kh u c ng t c là Thái
âm [10]. Phàm khí v c a n m Tàng sáu Ph , đ u s n xu t ra t V , r i bi n hi n lên khí
kh u. Cho nên Tàng t ng lu n đã nói: “n m khí hút vào m i, ch a Tâm Ph : [11].
Tâm ph có b nh, m i c ng vì đó mà th không thông (2) [12].
Phàm tr b nh, ph i xét b ph n d i nh Tr ng V , là c quan thu n p và bài ti t
th y c c, l i ph i ch n khí kh u đ đoán cái khí c a Tàng, Ph ...R i m i nh n xét đ n ý
chí và b nh tình ra sao [13].
N u câu n vào qu th n, không th nói là đ c t t, n u l i ghét c châm th ch, không th
ti n t i trí x o (1) [14].
Ng i m c b nh, không mu n đ cho dùng đúng ph ng pháp đ đi u tr , b nh t t
không kh i, dù có c ch a c ng là vô ích [15].
Thiên m i hai: D PHÁP, PH
NG NGHI LU N
Hoàng
h i r ng:
Y gi tr b nh, cùng m t b nh mà phép ch a không gi ng nhau l i cùng đ u kh i, là vì
sao” [1].
K Bá th a r ng:

ó là do đ a th khác nhau [2].
Tí nh
ông ph ng, là m t khu v c cái khí c a tr i đ t b t đ u phát sinh t đó. N i đó
s n xu t cá và mu i, nên g n b , ng i sinh n i đó hay n cá và a v m n. đã l y
làm quen, n đã l y làm ngon. Cá n nhi u khi n ng i hay có ch ng nhi t trung (nóng
ru t) v m n th ng đ c huy t, nên ng i đó ph n nhi u s c đen mà th th t th a
doãng. Th ng m c ph i b nh ung th ng (m n nh t) (1). V phép tr , nên dùng Biêm
Th ch. Cho nên Biêm th ch s n xu t ph ng ông (2) [3].
Tây ph ng là m t khu v c s n loài kim ng c, sa th ch c ng t h p n i đó. Khí c a tr i
đ t ch v thâu d n. Ng i sinh n i đó th ng n i cao có nhi u gió, th y th l nh l o
và c ng r n. Dân th ng m c áo lông, n nh ng v đ m béo, nên t ng ng i béo ch t và
nhi u m ... Do đó, tà khí không th ph m đ c vào th n th , t t b nh ch có th tà bên
trong phát ra (1) [4].
V phép đi u tr , nên dùng đ c d c (các th thu c có ch t đ c). Cho nên đ c d c c ng
s n xu t Tây ph ng (2).


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

B c ph ng là m t khu v c b tàng c a tr i đ t. t đó ph n nhi u cao nh gò núi, gió
rét c t da, n c đóng thành b ng. Ng i sinh n i đó th ng t h p quây qu n và u ng
s a. Do đó, tàng hàn, sinh ra ch ng mãn (đ y). Phép ch a nên dùng ng i c u, cho nên
ng i c u c ng s n ra ph ng B c (1) [5].
Nam ph ng là m t khu v c tr ng d ng c a tr i, đ t, d ng khí r t th nh n i đó.
t đó th p và th y th m t, th ng t nhi u v l (sa mù và m c). Ng i sinh n i
đó a n v chua và các th c p (nh t ng, m m), T ng ng i th th t m n đ c và hi n
s c đ , ph n nhi u m c b nh lo n tý (1).
V phép tr , nên dùng “vi châm”. Cho nên “c u châm” c ng s n xu t t i ph ng Nam (2)

[6].
Trung ng, đ t b ng ph ng và m th p, là m t khu v c tr i đ t sinh ra muôn v t đông
nhi u. Ng i sinh n i đó, n u ng nhi u th mà không b v t v l m, nên th ng m c
b nh nuy, quy t, hàn, nhi t (1) [7].
V phép ch a nên dùng “đ o d n án c c “ cho nên phép đ o, d n, án c c c ng sán
xu t Trung ng (2).
Cho nên thánh nhân tùy theo các đ a ph ng, các khí h u đ thi d ng các ph ng pháp tr
li u, đ u đ c thích nghi (đúng). Vì th nên, phép tr khác mà b nh đ u kh i.
Thiên m i ba: DI TINH BI N KHÍ LU N
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe đ i x a tr b nh, làm cho di ích tinh, bi n hóa khí... ch c n dùng phép Chúc do
mà thôi. n đ i nay tr b nh, dùng đ c d c đ tr bên trong, dùng châm th ch đ tr bên
ngoài... Th mà có ng i kh i, có ng i không kh i, là vì sao? [1]
K Bá th a r ng:
V đ i vãng c , ng i l n vào kho ng c m thú, đ ng tác (làm m nh) đ cho kh i hàn,
Aâm c (núp d i bóng râm) đ cho kh i n ng. Bên trong không có gì h l y, bên ngoài
không có s gì bó bu c. ó là m t th i đ i đi m đ m, ý chí hoàn toàn th a thích, tà
không th l t vào sâu. Vì th nên không c n dùng đ c d c đ tr bên trong, dùng châm
th ch đ tr bên ngoài... Mà ch dùng Chúc do c ng có th kh i [2].
n đ i nay th i khác h n. S u ho n làm r y bên trong, vi c nh c nh n làm l y bên
ngoài, đã trái v i khí c a b n mùa, l i ng c c s “thích nghi” c a hàn th (rét nóng).
Gió đ c th i t i luôn, h tà quanh s m t i...Bên trong vào sâu t i Ph , Tàng, c t, t y, bên
ngoài làm th ng đ n không khi u, bì phu. Vì th nên b nh nh hóa n ng, b nh n ng th i
ch t, dù cho Chúc do c ng không công hi u [3].
Hoàng
khen ph i, r i l i h i r ng:
Tôi mu n khi tr b nh, bi t rõ đ c s ng ch t, phân bi t đ c hi m nghi, tìm t i đi u c t
y u, không h thi u sót... Làm th nào đ c nh v y? [4]
K Bá th a r ng:

Xem s c, ch n m ch, là m t đi u ki n r t c n thi t. Ph i h p v i n m hành là Kim, M c,
Th y, H a, Th , và th i ti t c a b n mùa, gió c a 8 ph ng... u có th do s c và m ch
đ xét đoán [5].
V đ i Trung c , đ i v i vi c tr b nh, đ i b nh đ n r i m i tr . Dùng thang d ch (thu c
n c) đi u tr trong 10 ngày, đ tr kh các ch ng b nh thu c v “tám gió, n m tý” (1)
[6].
N u qua m i ngày mà v n không kh i s ph i dùng các cành c a loài th o tô, th o cai
(cành và r ), c g c l n ng n đ đi u tr . Tiêu, b n đã đ c, ta s tiêu tán [7].


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

n đ i g n đây th i không đ c th n a. Không bi t nh n khí h u c a b n mùa, không
hi u l âm d ng, không bi t đ ng thu n ngh ch. Khi b nh đã thành r i, m i dùng “vi
châm” đ tr bên ngoài, dùng thang d ch đ tr bên trong, b n thô công l i càng li u l nh,
cho là b nh có th dùng phép “công” khi n cho b nh c ch a kh i, b nh m i l i sinh
ra...đó th t là cái l i không ch u xét rõ s c và m ch, không nh n đích đ c tinh khi th nh
hay h , và cái l “tiêu b n”, nên m i đ n nh v y [8].
Hoàng
h i r ng:
Xin cho bi t l c t y u th nào? [9]
K Bá th a r ng:
Cái c t y u c a s tr b nh là xét s c và m nh. Sau khi đã nh n rõ th nào là thu n, th
nào là ngh ch, th nào là tiêu, th nào là b n, r i l i ph i xét xem có “th n” hay không.
N u không có th n th i s ch t. ó là cái c t y u c a s tr b nh [10].
Thiên m i b n: THANG D CH GIAO L LU N
Hoàng
h i r ng:

Dùng ng c c đ làm thang d ch v i giáp l (r u ng t), nh th nào? [1]
K Bá th a r ng:
Ph i dùng g o lúa đ o (t c g o n p) đun b ng r m lúa đ o G o lúa đ o có cái tính ch t
hoàn toàn đ nuôi đ c n m tàng, r m lúa đ o có cái khí h p v i “bính tân” đ hóa th y
và nuôi đ c ng tàng. S d dùng nh v y là c t đ cho giúp ích cái s chuy n v n c a
trung ng, đ th p nhu n ra b n tàng bên ngoài [2].
Hoàng
h i r ng:
i th ng c tuy có làm ra thang d ch, giao l , nh ng ch làm mà không dùng, là vì c
sao ? [3]
K Bá th a r ng:
Các b c thánh nhân đ i x a làm ra thang d ch giao l , là ch làm đ phòng b khi nào tà
khi nó ph m đ n đ y thôi. Nh ng các ng i v th i k đó, ph n nhi u gi đ c hoàn
toàn thi n chân, nên t c phong không m y khi ph m vào đ c. Vì th , dù có làm ra thang
d ch giao l , mà c ng không m y khi ph i dùng t i [4].
n đ i trung c v sau, v s gi gìn thi n chân c ng đã có ph n không đ c hoàn toàn
chu đáo, mà t c phong c ng có đôi khi ph m t i; khi đó dùng t i thang d ch giao l th i
r t là công hi u. [5]
Hoàng
h i r ng:
n đ i nay th ng dùng mà b nh c ng không th y kh i h n là vì sao? [6]
K Bá th a r ng:
đ i này, t t ph i thu góp các th đ c d c đ tr bên trong, và các th “xàm, th ch,
châm, ng i” đ đi u tr bên ngoài, th i b nh m i mong kh i đ c [7].
Hoàng
h i r ng:
ôi khi th y ng i ta tr b nh, đã châm thích kh p các n i bì nh c gân c t, và các huy t
m ch c ng đ u đã s thông, mà công hi u v n không th y, là vì sao?[8]
K Bá th a r ng:
ó là vì ng i dùng châm không s d ng đ c tinh th n, nên dù có tr c ng là vô ích [9].

Hoàng
h i r ng:
Th nào là không s d ng đ c tinh th n? [10]
K Bá th a r ng:
Ng i dùng châm, n u tinh th n c a mình không chuyên nh t, thì ý c a mình không
v ng vàng, th i dù có châm, b nh c ng khó lòng kh i. Gi , b nh nhân tinh th n đã tan


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

rã, vinh v l i hao mòn, l i thêm th d c vô cùng, u ho n nóùái ti p, tinh khí b i ho i,
còn kh i sao đ c [11].
Hoàng
h i r ng:
B nh lúc m i phát sinh, còn k t t
ngoài bì phu. N u không đi u tr ngay, l i đ đ n lúc
b nh đã thành, th i dù có châm th ch, l ng d c c ng không k p n a. Các l ng công
đ i bây gi , c ng đã đ u bi t ph ng pháp dùng thang d ch, bi t các s h n c a b nh khi
ti n hay thoái, l i g n g i bên c nh, nghe rõ ti ng nói, xét rõ m ch s c... Th mà ch a
b nh v n không kh i, là vì sao? [12]
K Bá th a r ng:
B nh n i g c, mà “công” l i tr n i ng n, tà khí đâu v n đóng đ y, kh i sao đ c?
[13]
Hoàng
h i r ng:
D ng khí không b o v đ c ngoài bì phu đó là vì D ng khí n m Tàng đã ki t.
Tân d ch không đ c nh khí hóa c a Bàng quang, nên đ y ràn ra ngoài bì phu, bì phu
phù th ng, t chi co rút...G p ch ng tr ng nh v y, nên đi u tr theo ph ng pháp nào?

[14]
K Bá th a r ng:
Nên làm cho huy t m ch đi u hòa, d n b tích tr bên trong, v n đ ng t chi cho khi
huy t kh i ng ng tr , làm làm cho Ph khi m áp...C nh c và huy t m ch đã đi u hòa,
th i ch ng th ng mãn s tiêu. Ti p đó, l i dùng phép “khai q i môn” (làm m chân lông,
t c phát hãn) và “khi t t nh ph ” (thông bàng quang, t c l i ti u ti n), tinh khí s do đó
mà h i ph c, D ng khí c a n m Tàng đ u đ c tán b ...B nh s t kh i [15].
Hoàng
khen ph i [16].
Thiên m i l m: NG C B N LU N Y U
Hoàng
h i r ng:
Tôi nghe thiên Q i đ c, K H ng, nói v b nh ý ngh a, ph ng pháp không gi ng
nhau, v y ph ng pháp dùng th nào? [1]
K Bá th a r ng:
“Q i đ c” là m t ph ng pháp đo l ng xem b nh nóùâng hay sâu; “K H ng” là nói v
các ch ng b nh khác th ng. Hãy xin nói v “chí, s ” phàm m ch bi n v n m s c, s đo
l ng v nh ng b nh khác th ng [2] “kinh” dù khác mà “đ o” th i ch có “m t”. “M t”
đó t c là cái “th n” c a con ng i. Khi th n y đã có, s v n chuy n t i kh p n m Tàng,
không còn b ng ng tr . N u b ng ng tr , t c là không có đ c s v n chuy n t tr c.
ngh a đó r t tinh, r t vi, không th coi th ng, mà không chú ý [3].
Phàm dung s c c a con ng i, hi n ra b ph n trên, d i, t , h u, đ u có s “thích
nghi” c a nó.Th y s c hi n ra có v nóùâng nóùåi, đó là b nh tà ch a vào sâu, nên dùng
thang d ch đ đi u tr , trong vòng 10 ngày, có th kh i (t c là h t l t c a 10 can) [4] .
Th y s c hi n ra có v xa sâu, đó là b nh tà đã vào sâu, ph i dùng d c t đ đi u tr ,
trong vòng 21 ngày có th kh i. (1) [5].N u th y s c hi n ra có v th t sâu, đó là b nh tà
đã quá n ng, ph i dùng giao l đ đi u tr , trong vòng 100 ngày có th kh i [6]. N u b nh
nhân s c m t tr ng b t, th t má h c hác không th ch a. Nh ng c ng ph i quá th i h n
100 ngày, mà h ch đo n, khi tuy t m i ch t [6]. N u m c ph i ôn b nh, mà th ch t h
quá, c ng ch t [7].

Nh trên kia đã nói: “dung s c hi n ra b ph n trên, d i, t , h u..” ó là vì, s c hi n
ra b ph n trên t c là cái tri u ch ng b nh th đ ng h ng , nên g i là “ngh ch”, th y
s c hi n ra b ph n d i, t c là cái tri u ch ng b nh th đã suy, nên g i là “thu n” [8].


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Con gái, s c hi n ra bên h u...Con gái thu c âm, mà bên h u c ng thu c âm, nh th
là “đ c âm” nên g i là “ngh ch”. N u hi n ra bên t , là D ng đã hòa v i âm, t c là
“thu n” [9]. Con trai s c hi n ra bên t ...Con trai thu c d ng, mà bên t c ng thu c
d ng, nh th là “đ c d ng”, nên g i là “ngh ch” n u hi n ra bên h u, là Aâm đã
hòa v i D ng, t c là “thu n” [10]. L i nh : con trai mà s c hi n ra bên t , th là “Trùng
d ng” nên ra b nh ch t, con gái mà s c hi n ra bên h u, th là “Trùng âm” c ng là b nh
ch t. ó là do Aâm D ng t ng ph n mà gây nên b nh [11]. Ph ng pháp đi u tr , c n
ph i xét m ch xem phù hay tr m, nh cán cân không đ cho sai l ch... ó là qui t c c a
các thiên “K h ng” và “Qu đ c” v y [12].
Phàm vào m ch, th y m ch b t m nh lên tay, đó là m ch tr ng c a ch ng Tý (tay đau và
tê), ch ng Li t (chân đau và tê), ch ng lúc hàn, lúc nhi t [14]. M ch hi n ra, ch có Aâm
mà không có D ng, ho c ch có D ng mà không có Aâm, g i là m ch “Cô” [15]. Có
Aâm mà không có D ng là m ch tr ng c a ch ng v khi tiêu mòn, có D ng mà không
có Aâm, là m ch tr ng c a ch ng vinh khí tiêu mòn [16]. M ch h mà l i kiêm có ch ng
ti t (t ), đó là vì đo t huy t (m t huy t). B i huy t thu c v Aâm lo i, ch ng “ti t” dù
không ph i huy t (m t huy t), nh ng huy t do đó mà h , nên m i g i là “đo t huy t”
[17].
M ch “cô” thu c v tình tr ng thiên th ng, nên m i g i là “ngh ch” n u ch “h ”, còn có
th b , nên m i g i là “thu n” [18].
Phàm mu n thi hành cái ph ng pháp c a thiên K h ng, ph i t Thái âm tr c. B i khí
kh u thu c Th n, có th quy t đ c s ng hay ch t. Nên ph i chú ý vào đó[19] .

ng hành, phàm cái gì kh c l i mình, g i là “s b t th ng”; n u làm theo s “s b t
th ng”, t c là ngh ch, ngh ch th i ch t (1); [20]
ng hành, phàm cái gì mình kh c l i đ c, g i là “s th ng”; n u làm theo s “s
th ng”, t c là thu n, thu n th i s ng (2) [21].
Cho nên tám gió và b n mùa, ho c làm theo “s b t th ng”, ho c làm theo “s th ng”,
đ u h t r i l i b t đ u. N u qua m t l n “ngh ch hành”, th i t c là “hành s b t th ng”,
b nh t t ch t, không ch i đ c n a [22].
Thiên m i sáu: CH N Y U KINH CHUNG LU N
Hoàng
h i r ng: [1]
Cái c t y u c a phép ch n m ch, nh th nào? [1].
K Bá th a r ng: [2]
Tháng giêng, tháng hai, khí tr i m i sinh, khí đ t m i ch m...Khí c a ng i qui t vào
Can, vì Cân thu c M c [2].Tháng ba tháng t , là hai tháng Thìn. T [3].Nguy t ki n
thu c v Th v i H a. Khí tr i lúc đó đã t h n, khi đ t úc đó đã đ nh h n, khi c a ng i
qui t vào T , vì T thu c Th , mà Th l i sinh H a [4].
Tháng n m tháng sáu là hai tháng Ng và V (Mùi). Nguy t ki n thu c H a. H a thu c
ph ng Nam. Khi tr i đã th nh, khí đ t đã cao, khí c a ng i qui t lên đ u. Vì đ u thu c
v Nam ph ng H a [5].
Tháng b y, tháng tám là hai tháng Thân, D u. Nguy t ki n thu c Kim. Kim thu c Tây
ph ng. D ng khí c a tr i đã giáng xu ng, mà Aâm khí c a đ t b c lên, m i b t đ u
túc sái (hanh và l nh); Khí c a ng i qui t vào Ph , vì Ph thu c v Tây ph ng Kim
[6].
Tháng chín, tháng m i, là hai tháng Tu t, H i. Nguy t ki n thu c v Th y. Aâm khí
m i b t đ u đ ng giá, đ a khí m i b t đ u vít l p; Khí c a ng i qui t vào Tâm... T c là
D ng khí đã vào Tàng [7].


H c Vi n Y D

c H c C Truy n Vi t Nam

Tháng m i m t, tháng m i hai là hai tháng Tí, S u. Nguy t ki n thu c Th y, Th y
thu c v ph ng B c. Th y đã c ng r n, khí đ t đã h p, khí c a ng i qui t vào Th n.
Vì Th n thu c b c ph ng Th y [8].
Cho nên, mùa xuân th i “thích” Tán du (các du huy t đ ng m ch), v i các t u lý.
Th y ch m máu thì thôi. N u b nh h i quá, th i cho h i sâu châm xu ng, đ cho khí đ o
đ c l u thông [9].
Mùa h “thích” vào L c du (các huy t c a L c), th y ch m máu thì thôi. N u đ khí đ o
truy n đi quá, l i gây nên s b t c, mà b nh đau càng t ng [10].
Mùa Thu “thích” vào các th th t bên trong bì phu. Ho c đ nóùâng, ho c xu ng sâu,
nh ng ch đ c vào t i th th t, h th y th n khí bi n chuy n, th i thôi ngay [11].
Mùa ông, thích vào các “Du khi u” bên trong th th t (g n t i x ng), b nh n ng,
cho th ng châm xu ng, b nh nh , ch nên châm t i th th t th i thôi [12].
T t c b n mùa Xuân, H , Thu, ông đ u có n i “thích” nh t đ nh, mà sâu nóùâng đ u
có phép, không th nh m l n [13].
Mùa Xuân mà thích vào b ph n c a mùa H th i m ch lo n, khi n ng i khí sút đi, tà
khí s l n vào c t t y, b nh không th kh i. Do đó b nh nhân s không mu n n, và thi u
khí [14].
Mùa Xuân mà thích vào b ph n c a mùa Thu, th i b nh nhân gân s co rút và khí
ngh ch, l i sinh ra ch ng khái th u, b nh không th kh i, th ng l i thêm c ch ng kinh,
ho c hay khóc [15].
Mùa Xuân mà thích vào b ph n c a mùa ông, khi n cho tà khí bám ch t vào trong
Tàng, b nh nhân sinh ra tr ng mãn, và c l ng l ng không mu n nói thành ti ng [16].
Mùa H mà thích vào b ph n c a mùa Xuân, th i không nh ng b nh không kh i, mà l i
khi n b nh nhân sinh ra rã r i m i m t [17].
Mùa H mà thích vào b ph n c a mùa Thu, th i không nh ng b nh không kh i, l i
khi n b nh nhân trong lòng nh mu n không nói gì, và c s s t nh ng i s p b b t
[18].
Mùa H mà thích vào b ph n c a mùa ông, không nh ng b nh không kh i, mà l i

khi n b nh nhân thi u khí th ng hay g t g ng khó ch u [19].
Mùa Thu mà thích vào b ph n c a mùa Xuân, không nh ng b nh không kh i, l i khi n
cho b nh nhân c th c m c nh đ nh làm vi c gì, đ n lúc đ ng lên làm th i l i quên
[20].
Mùa Thu thích vào b ph n c a mùa H , không nh ng b nh không kh i, khi n cho b nh
nhân ch mu n n m bày b y, mà l i hay m m ng [21].
Mùa Thu mà thích vào b ph n c a mùa ông, không nh ng b nh không kh i, l i khi n
cho b nh nhân th ng r n r n ghê rét [22].
Mùa ông mà thích vào b ph n c a mùa Xuân, không nh ng b nh không kh i, khi n
cho b nh nhân ch mu n n m, nh ng dù n m mà v n không sao ch p đ c m t [23].
Mùa ông mà thích vào b ph n c a mùa H , không nh ng b nh không kh i, khi n cho
b nh nhân khí ti t quá nhi u ra ngoài gây thành các ch ng tý [24].
Mùa ông mà thích vào b ph n c a mùa Thu, không nh ng b nh không kh i, l i khi n
cho b nh nhân sinh ra ch ng khác [25].
Phàm thích vào Hung hay Phúc, c n nh t là ph i tránh n m Tàng [26].N u trúng vào
tâm, th i ch trong m t đêm m t ngày s ch t [27]. N u trúng vào t , th i 5 ngày s ch t.