NGHIÊN CỨU CÁC BIỆN PHÁP KỸ THUẬT SẢN XUẤT CẢI XANH AN TOÀN THEO HƯỚNG VIETGAP Ở TỈNH QUẢNG BÌNH

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ

NGUYỄN CẨM LONG

NGHIÊN CỨU CÁC BIỆN PHÁP KỸ THUẬT
SẢN XUẤT CẢI XANH AN TOÀN THEO HƯỚNG
VIETGAP Ở TỈNH QUẢNG BÌNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP

HUẾ - NĂM 2014

i


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ

NGUYỄN CẨM LONG

NGHIÊN CỨU CÁC BIỆN PHÁP KỸ THUẬT
SẢN XUẤT CẢI XANH AN TOÀN THEO HƯỚNG
VIETGAP Ở TỈNH QUẢNG BÌNH

Chuyên ngành: Khoa học cây trồng
Mã số: 62.62.01.10

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Minh Hiếu
PGS.TS. Nguyễn Đăng Hòa

HUẾ, NĂM 2014

ii


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,
kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ
công trình nào khác.

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Cẩm Long

iii


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám đốc Đại học Huế, Ban đào tạo sau đại
học, Ban Giám hiệu trường Đại học Nông Lâm Huế, Phòng Quản lý đào tạo Sau
Đại học, quý thầy cô khoa Nông học, đã hết sức giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi
hoàn thành công trình nghiên cứu.
Xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn khoa học tận tình của PGS.TS.
Nguyễn Minh Hiếu, PGS.TS. Trần Đăng Hòa, quý thầy đã đóng góp nhiều ý kiến
quý báu trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án.
Tôi xin gửi cảm ơn chân thành tới Huyện ủy, UBND huyện Bố Trạch, Phòng
Nông nghiệp, Trạm Khuyến Nông, Chi cục Thống Kê đã giúp đỡ và tạo điều
kiện cho tôi tiến hành nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cảm ơn các hộ nông dân tại các địa phương: xã Đồng
Trạch (huyện Bố Trạch); Phường Đức Ninh (thành phố Đồng Hới); xã Võ Ninh

(huyện Quảng Ninh); xã Hồng Thuỷ (huyện Lệ Thuỷ); xã Quảng Long (huyện
Quảng Trạch) đã nhiệt tình giúp đỡ và công tác với tôi trong quá trình nghiên cứu
đề tài.
Cuối cùng, tôi xin gửi tấm lòng ân tình và biết ơn tới gia đình tôi, gia đình đã
thực sự là nguồn động viên lớn lao để tôi hoàn thành luận án.

Huế, ngày 12 tháng 1 năm 2014

Nguyễn Cẩm Long

iv


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI................................................................... 1
2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI..................................................... 2
2.1. Mục tiêu tổng quát ....................................................................................... 2
2.2. Mục tiêu cụ thể ............................................................................................ 2
3. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................... 2
3.1. Ý nghĩa khoa học ......................................................................................... 2
3.2. Ý nghĩa thực tiễn ......................................................................................... 3
4. GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI...................................................... 3
4.1. Giới hạn về không gian ................................................................................ 3
4.2. Giới hạn về thời gian ................................................................................... 3
4.3. Giới hạn về nội dung.................................................................................... 3
5. CÁC ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ...................................................... 4
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU...................................................................5
1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ..................................... 5
1.1.1. Nguồn gốc, phân loại của rau cải .............................................................. 5

1.1.2. Đặc điểm thực vật học cây rau cải............................................................. 6
1.1.3. Yêu cầu ngoại cảnh................................................................................... 6
1.1.4. Đất và dinh dưỡng .................................................................................... 6
1.1.5. Vai trò của rau cải xanh ............................................................................ 7
1.1.6. Khái niệm về rau an toàn và VietGAP ...................................................... 8
1.1.7. Thực trạng ô nhiễm nitrat và hóa chất bảo vệ thực vật trên rau cải .......... 10
1.1.8. Tác động của dư lượng hóa chất tới sức khỏe con người ......................... 12
1.1.9. Cơ sở khoa học của biện pháp làm giảm nitrat và hóa chất bảo vệ thực vật .... 15
1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU................................ 18
1.3. NHỮNG KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN VẤN ĐỀ
NGHIÊN CỨU................................................................................................. 21
1.3.1. Kết quả nghiên cứu về giống cải xanh..................................................... 21
1.3.2. Kết quả nghiên cứu về mật độ................................................................. 24
1.3.3. Kết quả nghiên cứu về liều lượng đạm và thời gian bón.......................... 27
1.3.4. Kết quả nghiên cứu về phân bón sinh học ............................................... 32
1.3.5. Kết quả nghiên cứu về thuốc bảo vệ thực vật sinh học ............................ 35

v


Chương 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU . 42
2.1. ĐỐI TƯỢNG VÀ VẬT LIỆU NGHIÊN CỨU .......................................... 42
2.1.1. Giống rau cải xanh thí nghiệm ................................................................ 42
2.1.2. Phân bón................................................................................................. 42
2.1.3. Thuốc bảo vệ thực vật............................................................................. 43
2.2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ...................................................................... 43
2.2.1. Nghiên cứu hiện trạng sản xuất rau trên địa bàn tỉnh Quảng Bình ........... 43
2.2.2. Nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật sản xuất cải xanh an toàn theo hướng
VietGAP........................................................................................................... 43
2.2.3. Xây dựng mô hình trình diễn và đề xuất quy trình kỹ thuật sản xuất rau cải

xanh an toàn theo hướng VietGAP tại tỉnh Quảng Bình.................................... 43
2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................. 43
2.3.1. Phương pháp điều tra thực trạng sản xuất rau.......................................... 43
2.3.2. Phương pháp bố trí các thí nghiệm.......................................................... 44
2.3.3. Xây dựng mô hình trình diễn và đề xuất quy trình kỹ thuật sản xuất rau cải
xanh an toàn theo hướng VietGAP tại tỉnh Quảng Bình.................................... 47
2.3.4. Các biện pháp kỹ thuật áp dụng .............................................................. 49
2.3.5. Phương pháp theo dõi các chỉ tiêu........................................................... 50
2.3.6. Phương pháp xử lý số liệu....................................................................... 55
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN................................ 56
3.1. THỰC TRẠNG SẢN XUẤT RAU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG BÌNH56
3.1.1. Quy mô diện tích rau nông hộ tại các điểm nghiên cứu ........................... 56
3.1.2. Các loại rau được trồng phổ biến tại các điểm nghiên cứu ...................... 57
3.1.3. Tình hình sử dụng phân bón cho rau ....................................................... 59
3.1.4. Tình hình sử dụng thuốc bảo vệ thực vật trên rau tại các điểm nghiên cứu ..... 61
3.2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC BIỆN PHÁP KỸ THUẬT SẢN XUẤT CẢI
XANH AN TOÀN THEO HƯỚNG VIETGAP TẠI TỈNH QUẢNG BÌNH........ 66
3.2.1. Xác định một số giống rau cải xanh (Brasica juncea L.) thích hợp cho sản
xuất rau an toàn ................................................................................................ 66
3.2.1.1. Tình hình sinh trưởng và phát triển của các giống rau cải xanh ............ 66
3.2.1.2. Tình hình sâu bệnh hại trên các giống rau cải xanh thí nghiệm............. 72
3.2.1.3. Năng suất của các giống cải xanh thí nghiệm ....................................... 83
3.2.1.4. Một số chỉ tiêu chất lượng của các giống cải xanh................................ 86

vi


3.2.2. Ảnh hưởng mật độ trồng đến sinh trưởng, năng suất và hàm lượng nitrat
của cải xanh mỡ số 6 (Brasica juncea L.) .......................................................... 88
3.2.2.1. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến các chỉ tiêu sinh trưởng và phát triển

của giống cải xanh mỡ số 6............................................................................... 89
3.2.2.2. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến tình hình phát triển sâu bệnh hại cải
xanh mỡ số 6. ................................................................................................... 92
3.2.2.3. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến khối lượng tươi và năng suất của cải
xanh mỡ số 6 .................................................................................................... 95
3.2.2.4. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến hàm lượng nitrat trong rau cải xanh mỡ
số 6................................................................................................................... 98
3.2.2.5. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến hiệu quả kinh tế ............................ 101
3.2.3. Ảnh hưởng liều lượng đạm và thời gian bón đến khả năng sinh trưởng,
năng suất và hàm lượng nitrat của rau cải xanh mỡ số 6 ................................. 103
3.2.3.1. Ảnh hưởng của liều lượng đạm đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của cải
xanh mỡ số 6 .................................................................................................. 103
3.2.3.2. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và thời gian bón đến tình hình sâu, bệnh
hại trên cải xanh mỡ số 6 ................................................................................ 108
3.2.3.3. Ảnh hưởng của liều lượng đạm, thời gian bón đến khối lượng tươi và
năng suất cải xanh mỡ số 6 ............................................................................. 110
3.2.3.4. Ảnh hưởng của liều lượng đạm, thời gian bón tới hàm lượng nitrat trong
cải xanh mỡ số 6 và đất trồng ......................................................................... 115
3.2.3.5. Ảnh hưởng của liều lượng đạm, thời gian bón đến hiệu quả kinh tế ... 118
3.2.4. Kết quả nghiên cứu khả năng thay thế một phần phân đạm vô cơ bằng chế
phẩm sinh học Wehg ...................................................................................... 120
3.2.4.1. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến các chỉ tiêu sinh trưởng
của cải xanh mỡ số 6 ...................................................................................... 120
3.2.4.2. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến tình hình phát triển sâu,
bệnh hại của cải xanh mỡ số 6 ........................................................................ 122
3.2.4.3. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg tới khối lượng tươi, khô và
năng suất của cải xanh mỡ số 6....................................................................... 125
3.2.4.4. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến hàm lượng nitrat trong cải
xanh mỡ số 6 và trong đất thí nghiệm ............................................................. 128
3.2.4.5. Hiệu quả kinh tế của việc sử dụng phân bón Wehg ............................ 129

vii


3.2.5. Hiệu lực của một số thuốc trừ sâu sinh học và thảo mộc đối với một số loài
sâu hại rau cải xanh mỡ số 6............................................................................ 131
3.2.5.1. Hiệu lực của các loại thuốc sinh học và thảo mộc đối với sâu tơ ........ 131
3.2.5.2. Hiệu lực của các loại thuốc sinh học và thảo mộc đối với bọ nhảy ..... 133
3.2.5.3. Hiệu lực của các loại thuốc sinh học và thảo mộc đối với sâu xanh bướm
trắng ............................................................................................................... 135
3.2.5.4. Hiệu lực của các loại thuốc sinh học và thảo mộc đối với rệp muội.... 136
3.3. XÂY DỰNG MÔ HÌNH TRÌNH DIỄN VÀ ĐỀ XUẤT QUY TRÌNH KỸ
THUẬT SẢN XUẤT RAU CẢI XANH AN TOÀN THEO HƯỚNG VIETGAP
TẠI TỈNH QUẢNG BÌNH ............................................................................. 138
3.3.1. Kết quả trình diễn mô hình sản xuất rau cải xanh an toàn theo hướng
VietGAP trong vụ Đông Xuân 2013 tại tỉnh Quảng Bình ............................... 138
3.3.2. Đề xuất quy trình kỹ thuật sản xuất rau an toàn theo hướng VietGAP trên
giống cải xanh mỡ số 6 ................................................................................... 145
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................ 147
1. KẾT LUẬN ................................................................................................ 147
2. ĐỀ NGHỊ ................................................................................................... 148
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 149
PHỤ LỤC....................................................................................................... 172

viii


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

Bảng 1.1. Thành phần dinh dưỡng trong 100 g phần ăn được của một số loại rau

cải ở Việt Nam .................................................................................................. 7
Bảng 1.2. Số lượng vụ ngộ độc thực phẩm và rau trong giai đoạn 2006 - 2010 14
Bảng 1.3. Diện tích, năng suất, sản lượng rau ở tỉnh Quảng Bình năm 2009 .... 18
Bảng 1.4. Kết quả kiểm tra chất lượng rau trên địa bàn Quảng Bình ................ 19
Bảng 1.5. Đánh giá tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trên một số loại rau ở tỉnh
Quảng Bình ..................................................................................................... 20
Bảng 2.1. Các giống cải xanh thí nghiệm ......................................................... 42
Bảng 3.1. Diện tích trồng rau của các hộ tại các điểm nghiên cứu .................... 56
Bảng 3.2. Những loại rau được trồng phổ biến tại các điểm nghiên cứu ........... 57
Bảng 3.3. Nguồn giống, mật độ, thời vụ, năng suất một số loại rau .................. 58
Bảng 3.4. Tình hình sử dụng phân bón trên một số loại rau ............................. 59
Bảng 3.5. Tồn dư nitrat trên một số loại rau ..................................................... 61
Bảng 3.6. Những loại thuốc bảo vệ thực vật được sử dụng trên cây rau ........... 62
Bảng 3.7. Dư lượng thuốc bảo vệ thực vật trên một số loại rau ........................ 64
Bảng 3.8. Thời gian sinh và phát triển của các giống rau cải xanh qua các giai
đoạn (ngày) ..................................................................................................... 67
Bảng 3.9. Chiều cao (cm) của các giống rau cải xanh ở các giai đoạn (ngày) sau
bén rễ hồi xanh ................................................................................................ 68
Bảng 3.10. Số lá của các giống rau cải xanh qua các giai đoạn (ngày) sau bén rễ
hồi xanh........................................................................................................... 70
Bảng 3.11. Đường kính tán (cm) của các giống rau cải xanh ở các giai đoạn (ngày)
sau bén rễ hồi xanh .......................................................................................... 71
Bảng 3.12. Tình hình sâu bệnh gây hại trên các giống rau cải xanh ................. 73
Bảng 3.13. Ảnh hưởng của các giống cải xanh đến vòng đời, thời gian phát dục
(ngày) qua các giai đoạn của rệp (Brevicoryne brasicae) ................................. 77
Bảng 3.14. Ảnh hưởng của các giống cải xanh đến tỷ lệ sống sót (%) của rệp
(Brevicoryne brasicae) qua các giai đoạn phát dục ........................................... 79
Bảng 3.15. Ảnh hưởng của các giống cải xanh đến thời gian sống và khả năng
sinh sản của rệp (Brevicoryne brasicae) trưởng thành ...................................... 80
Bảng 3.16. Ảnh hưởng của các giống cải xanh đến tỷ lệ phát triển quần thể của

rệp (Brevicoryne brasicae) ............................................................................... 81

ix


Bảng 3.17. Sự lựa chọn thức ăn của rệp (Brevicoryne brasicae) trên các giống
rau cải .............................................................................................................. 82
Bảng 3.19. Độ đắng và độ dòn của các giống rau cải xanh ............................... 86
Bảng 3.20. Hàm lượng NO3- trong sản phẩm của các giống rau cải xanh ......... 87
Bảng 3.21. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến sinh trưởng của cải xanh mỡ số 6 90
Bảng 3.22. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến tỷ lệ sâu bệnh hại cải xanh mỡ số 6 94
Bảng 3.23. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến năng suất cải xanh cải xanh mỡ số 6 96
Bảng 3.24. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến dư lượng nitrat (N03-) của cải xanh
mỡ số 6 ............................................................................................................ 99
Bảng 3.25. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến hiệu quả kinh tế của cải xanh mỡ số 6 101
Bảng 3.26. Ảnh hưởng của các mức đạm tới một số chỉ tiêu sinh trưởng của cải
xanh mỡ số 6 ................................................................................................. 104
Bảng 3.27. Ảnh hưởng của thời gian bón tới một số chỉ tiêu sinh trưởng của rau
cải xanh ......................................................................................................... 105
Bảng 3.28. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và thời gian bón đến một số chỉ tiêu
sinh trưởng của cải xanh mỡ số 6 ................................................................... 106
Bảng 3.29. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và thời gian bón đến tình hình sâu,
bệnh đối với cải xanh mỡ số 6 ....................................................................... 109
Bảng 3.30. Ảnh hưởng của liều lượng đạm tới khối lượng tươi và năng suất của
cải xanh mỡ số 6 ............................................................................................ 111
Bảng 3.31. Ảnh hưởng của thời gian bón tới khối lượng tươi và năng suất của cải
xanh mỡ số 6 ................................................................................................. 112
Bảng 3.32. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và thời gian bón tới khối lượng tươi
và năng suất của cải xanh mỡ số 6 ................................................................. 114
Bảng 3.33. Ảnh hưởng của liều lượng đạm, thời gian bón tới hàm lượng nitrat

trong cải xanh mỡ số 6 và đất trồng ............................................................... 117
Bảng 3.34. Ảnh hưởng của liều lượng đạm, thời gian bón đến hiệu quả kinh tế
trồng cải xanh mỡ số 6 ................................................................................... 119
Bảng 3.35. Ảnh hưởng của các mức bón chế phẩm Wehg khác nhau tới các chỉ
tiêu sinh trưởng và phát triển của cải xanh mỡ số 6 ........................................ 121
Bảng 3.36. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến tình hình sâu, bệnh hại
trên cải xanh mỡ số 6 ..................................................................................... 124
Bảng 3.37. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến khối lượng tươi, khô
và năng suất của cải xanh mỡ số 6 ................................................................. 126

x


Bảng 3.38. Ảnh hưởng của chế phẩm sinh học Wehg đến hàm lượng nitrat trong
cải xanh mỡ số 6 và trong đất thí nghiệm ...................................................... 128
Bảng 3.39. Hiệu quả kinh tế của các công thức xử lý chế phẩm sinh học
Wehg ............................................................................................................. 130
Bảng 3.40. Hiệu lực của các loại thuốc đối với sâu tơ hại cải ......................... 132
Bảng 3.41. Hiệu lực của các loại thuốc đối với bọ nhảy ................................. 134
Bảng 3.42. Hiệu lực (%) của các loại thuốc đối với sâu xanh bướm trắng ...... 135
Bảng 3.43. Hiệu lực của các công thức thí nghiệm đối với rệp muội .............. 137
Bảng 3.44. Một số chỉ tiêu sinh trưởng của mô hình giống cải xanh mỡ số 6 . 139
Bảng 3.45. Tình hình sâu bệnh gây hại trên mô hình giống rau cải xanh mỡ
số 6 .................................................................................................... 140
Bảng 3.46. Năng suất của mô hình giống cải xanh mỡ số 6 ........................... 142
Bảng 3.47. Kết quả phân tích dư lượng nitrat và thuốc BVTV trên mô hình giống
cải xanh mỡ số 6 ............................................................................................ 142
Bảng 3.48. Hiệu quả kinh tế của mô hình giống cải xanh số 6 ....................... 144
Bảng 2.2. Một số chỉ tiêu hóa tính trong đất thí nghiệm ................................. 185
Bảng 2.3. Hàm lượng kim loại nặng và NO3- trong đất thí nghiệm ................. 185

Bảng 2.4. Hàm lượng kim loại nặng và NO3- trong nước tưới ........................ 185

xi


DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH

Hình 3.1. Cơ cấu quy mô diện tích sản xuất rau tại các điểm điều tra (%)......... 56
Hình 3.2. Thời gian cách ly sau khi bón đạm lần cuối....................................... 60
Hình 3.3. Số lần sử dụng thuốc BVTV trong một vụ đối với các loại rau.......... 63
Hình 3.4. Thời gian cách ly thuốc bảo vệ thực vật trên một số loại rau chính... 64
Hình 3.5. Năng suất kinh tế của các công thức trong vụ Đông Xuân................. 85
Hình 3.6. Năng suất kinh tế của các công thức trong vụ Xuân Hè..................... 85
Hình 3.7. Tương quan giữa mật độ và dư lượng nitrat của cải xanh mỡ số 6 trong
vụ Đông Xuân ................................................................................................ 100
Hình 3.8. Tương quan giữa mật độ và dư lượng nitrat của cải xanh mỡ số 6 trong
vụ Xuân Hè .................................................................................................... 100

xii


MỞ ĐẦU
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Rau họ Cải (Brassicaceae) gồm bắp cải, súp lơ, su hào, củ cải, các loại cải
không cuốn… là một trong những loài rau được trồng nhiều nhất ở Việt Nam,
trong đó cải xanh (Brassica juncea L.) được trồng khá phổ biến do nhóm cải này
có khả năng thích ứng rộng, hiệu quả kinh tế cao. Vai trò của rau xanh nói chung
và rau cải nói riêng đối với sức khỏe con người được ví như “cơm không rau
như đau không thuốc”. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã cảnh báo hằng năm trên
toàn thế giới có khoảng 2,7 triệu ca tử vong do ăn thiếu rau xanh (Lê Hồng Phúc,

2010 [51]).
Vệ sinh an toàn thực phẩm hiện nay đang là chủ đề nổi cộm rất được xã
hội quan tâm vì có liên quan đến sức khỏe cộng đồng. Theo Cục vệ sinh an toàn
thực phẩm chỉ có khoảng 14% rau xanh có mặt trên thị trường được coi là rau an
toàn. Việc sử dụng rau không an toàn sẽ ảnh hưởng lớn đến sức khỏe con người,
sức khỏe cộng đồng, chi phí cho điều trị, chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ khác
tăng cao (Nguyễn Thị Thanh Hương, 2012 [32]). Trong giai đoạn năm 2000 2007 trên toàn quốc trung bình mỗi năm có 181 vụ ngộ độc với hơn 211 nghìn
người mắc, trong đó có 48 trường hợp tử vong, tăng 61 trường hợp so với 5 năm
trước (1994 - 1998) (Trung tâm Khuyến Nông Quốc Gia, 2010 [64]).
Chú trọng đến vệ sinh an toàn thực phẩm và kiểm soát dư lượng hóa chất
trong rau quả là điều cần thiết đối với toàn xã hội, đồng thời là điểm mấu chốt
trên con đường hội nhập vào thị trường rau quả thế giới của nông nghiệp Việt
Nam. Hiện nay, Việt Nam đã ban hành tiêu chuẩn VietGAP trên rau quả. Đây là
tiêu chuẩn mà người sản xuất, người cung ứng phải hướng đến vệ sinh an toàn
thực phẩm, thay đổi phương thức canh tác, chăm sóc, sử dụng thuốc bảo vệ thực
vật cho cây trồng theo hướng an toàn không để lại dư lượng, không để vi sinh vật
có hại hiện diện trên rau quả, làm cho rau quả đạt chất lượng và an toàn với
người tiêu dùng.
Tại tỉnh Quảng Bình diện tích trồng rau biến động từ 5.500 đến 6.000 ha,
trong cơ cấu các loại rau, diện tích rau ăn lá chiếm khoảng 60%, phần lớn trong
số đó là các loại rau họ cải. Giống với thực trạng chung cả nước, sản xuất rau ở

1


tỉnh Quảng Bình vẫn còn nhiều bất cập, điều đáng lo ngại nhất là nhiều hộ sản
xuất rau mới chỉ quan tâm đến năng suất và sản lượng, ít quan tâm đến chất
lượng vệ sinh an toàn thực phẩm. Tình trạng lạm dụng phân bón hóa học, thuốc
bảo vệ thực vật vẫn còn khá phổ biến.
Trước thực trạng đó, để thúc đẩy sản xuất rau an toàn trên địa bàn tỉnh

Quảng Bình, góp phần bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm, bảo vệ sức khỏe nhân
dân, phát triển kinh tế xã hội, Ủy ban nhân dân tỉnh đã ban hành Quyết định
557/QĐ-UBND ngày 30 tháng 03 năm 2009 về việc ban hành kế hoạch hỗ trợ phát
triển sản xuất, chế biến, tiêu thụ rau, quả an toàn trên địa bàn tỉnh Quảng Bình giai
đoạn 2009 - 2015. Tuy nhiên, đến nay mức độ phát triển rau an toàn trên địa bàn
của tỉnh vẫn còn chậm, chưa mang tính đột phá. Có nhiều nguyên nhân hạn chế tốc
độ và quy mô sản xuất rau an toàn ở tỉnh Quảng Bình, trong đó có những hạn chế
về mặt quy trình kỹ thuật. Nhiều quy trình sản xuất rau an toàn còn khó áp dụng,
một số quy trình chưa phù hợp với đặc điểm sinh thái, điều kiện đất đai, thổ
nhưỡng, tập quán canh tác của địa phương. Đặc biệt các quy trình sản xuất rau an
toàn trên họ hoa thập tự còn ít và chưa hoàn thiện. Với yêu cầu thực tiễn đó chúng
tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật sản xuất cải
xanh an toàn theo hướng VietGAP ở tỉnh Quảng Bình”.
2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
2.1. Mục tiêu tổng quát
Nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật và xây dựng mô hình sản xuất rau an
toàn theo hướng VietGAP phù hợp với điều kiện thực tiễn của tỉnh Quảng Bình.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Xác định hiện trạng sản xuất và những tồn tại trong sản xuất rau an toàn
tại tỉnh Quảng Bình.
- Xác định những biện pháp kỹ thuật cần áp dụng trong sản xuất rau cải
xanh an toàn theo hướng VietGAP tại tỉnh Quảng Bình.
- Xác lập mô hình và đề xuất quy trình sản xuất cải xanh an toàn ở tỉnh
Quảng Bình theo hướng VietGAP.
3. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
3.1. Ý nghĩa khoa học
- Xác định một số nguy cơ gây mất an toàn trong sản xuất rau tại tỉnh

2

Quảng Bình làm căn cứ để xây dựng các giải pháp khắc phục.
- Làm rõ mối quan hệ giữa các yếu tố canh tác với mức độ an toàn sản
phẩm rau, đóng góp vào cơ sở lý luận trong sản xuất rau theo hướng thực hành
nông nghiệp tốt (GAP) ở nước ta.
- Góp phần hoàn thiện quy trình sản xuất cải xanh an toàn theo hướng
VietGAP, có hiệu quả trong điều kiện tỉnh Quảng Bình.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Kết quả nghiên cứu của đề tài áp dụng vào sản xuất sẽ góp phần làm
tăng năng suất, chất lượng, hiệu quả kinh tế trong sản xuất cải xanh ở tỉnh Quảng
Bình, hướng đến sản xuất bền vững và nâng cao thu nhập cho người dân.
- Cung cấp cơ sở khoa học và góp phần hoàn thiện quy trình sản xuất rau
cải xanh theo tiêu chuẩn VietGAP tại Quảng Bình.
4. GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
4.1. Giới hạn về không gian
Đề tài được thực hiện tại tỉnh Quảng Bình. Điều tra thực trạng sản xuất
rau được tiến hành tại 5 điểm gồm: xã Đồng Trạch (huyện Bố Trạch); Phường
Đức Ninh (thành phố Đồng Hới); xã Võ Ninh (huyện Quảng Ninh); xã Hồng
Thủy (huyện Lệ Thủy); xã Quảng Long (huyện Quảng Trạch). Các thí nghiệm và
xây dựng mô hình trình diễn được thực hiện tại xã Đồng Trạch huyện Bố Trạch
và phường Đức Ninh thành phố Đồng Hới.
4.2. Giới hạn về thời gian
- Số liệu thứ cấp: Thu thập trong giai đoạn 2000 - 2013.
- Số liệu sơ cấp: Thu thập thông tin về tình hình sản xuất rau của các nông
hộ được điều tra trong giai đoạn 2010 - 2011.
- Các số liệu thí nghiệm và mô hình được thu thập trong giai đoạn 2010 - 2013.
4.3. Giới hạn về nội dung
- Xác định một số hạn chế trong sản xuất rau trên địa bàn tỉnh Quảng Bình.
- Nghiên cứu một số biện pháp pháp kỹ thuật nhằm hạn chế dư lượng
nitrat và thuốc bảo vệ thực vật trên rau cải xanh.

3


5. CÁC ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
- Cung cấp những dẫn liệu khoa học về hạn chế sản xuất rau ở tỉnh Quảng Bình
- Luận án đã xác định được giống cải xanh mỡ số 6 có nhiều ưu điểm,
thích hợp với điều kiện trồng ở Quảng Bình và phù hợp với sản xuất rau an toàn.
- Từ kết quả thu được hiệu quả của một số biện pháp kỹ thuật canh tác
như mật độ trồng; lượng bón, thời điểm bón đạm; liều lượng thay thế của phân
bón sinh học Wegh đối với phân đạm; sử dụng các loại thuốc BVTV sinh học;
cùng với sự kế thừa nghiên cứu đã công bố trong nước và nước ngoài đã xây
dựng được quy trình kỹ thuật sản xuất rau an toàn theo hướng VietGAP trên
giống cải xanh mỡ số 6.

4


Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU

1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1.1. Nguồn gốc, phân loại của rau cải
- Nguồn gốc
Theo Viện sĩ N.I. Vavilop các loại củ cải trắng nhiệt đới, cải bắc thảo, cải
trắng, cải xanh phát sinh từ Trung Quốc. Cải bắp, cải bông, củ cải đỏ, củ cải
trắng có nguồn gốc phát sinh từ Trung tâm Địa Trung Hải (Trần Văn Minh và cs,
2006 [47]).
- Phân loại
Họ cải (Brassicaceae) có khoảng 375 chi và 3200 loài. Chi Brassica chứa

khoảng 100 loài bao gồm cải dầu, cải bắp, súp lơ, bông cải xanh, cải bruxen, củ
cải, cải mù tạt. Số nhiễm sắc thể trong họ cải dao động từ 2n = 8 đến 2n = 256
(Lysak và cs, 2005, dẫn theo Abdul và cs, 2012 [70]). Ở nước ta họ cải có 6 chi
và độ 20 loài [54]. Căn cứ vào đặc điểm của cuống lá, phiến lá (kích thước, hình
dạng, màu sắc...các giống rau cải của nước ta hiện nay được phân thành 3 nhóm:
* Nhóm cải bẹ (Brassica campesris L.)
Nhóm cải bẹ còn gọi là nhóm cải dưa (chủ yếu để muối dưa). Nhóm cải
này ưa nhiệt độ thấp, chịu lạnh. Nhiệt độ thích hợp 15 - 220C do đó trồng thích
hợp trong vụ Đông Xuân. Đặc điểm nhóm cải bẹ là có bẹ lá to, dày, dòn, lá lớn.
Năng suất của 1 cây có thể 2 - 4 kg, thời gian sinh trưởng từ lúc gieo đến thu
hoạch từ 120 - 160 ngày.
* Nhóm cải xanh/cải cay/cải canh (Brassica juncea L.)
Nhóm cải xanh có khả năng chịu được nóng và mưa to, nhóm cải này có
khả năng thích nghi rộng, thường được trồng quanh năm đặc biệt trong vụ Xuân
Hè và vụ Thu Đông. Cải xanh có cuống hơi tròn, nhỏ, ngắn. Phiến lá nhỏ và hẹp,
bản lá mỏng, cây thấp, nhỏ, lá có màu xanh vàng đến xanh đậm ăn có vị cay nên
gọi là cải cay, dễ để giống.

5


* Nhóm cải thìa/ cải trắng (Brassica chinensis L.)
Nhóm cải thìa có đặc điểm dễ phân biệt đó là hình lóng máng, màu trắng,
phiến lá hơi tròn, cây mọc gọn, có khả năng thích ứng rộng (10 - 270C) nên có
thể trồng được quanh năm. Nhóm này có thời gian sinh trưởng ngắn sau trồng 30
- 50 ngày có thể thu hoạch, dễ để giống, có thể trồng xen, gieo lẫn các loại rau
khác và cải xanh chống giáp vụ rau (Lê Thị Khánh, 2008 [36]).
1.1.2. Đặc điểm thực vật học cây rau cải
Cây cải thuộc rễ chùm, phân nhánh. Bộ rễ ăn nông trên tầng đất màu, tập
trung nhiều nhất ở tầng đất 0 - 20 cm. Lá cải mọc đơn, không có lá kèm. Những

lá dưới thường tập trung, bẹ lá to, lá rất lớn. Bộ lá khá phát triển, lá to nhưng
mỏng nên chịu hạn kém và dễ bị sâu bệnh phá hại. Hoa cải có dạng chùm, không
có lá bắc. Hoa nhỏ, đều , mẫu 2. Đài hoa và tràng hoa đều 4, xếp xen kẻ nhau. Có
6 nhị trong đó 2 nhị ngoài có chỉ nhị ngắn hơn 4 cái trong. Bộ nhị gồm 2 noãn
dính bầu trên, một ô về sau có một vách ngăn giả chia bầu thành 2 ô, mỗi ô có 2
hoặc nhiều noãn. Quả thuộc loại quả giác, hạt có phôi lớn và cong, nghèo nội nhủ
(Lê Thị Khánh, 2008 [36]).
1.1.3. Yêu cầu ngoại cảnh
Cải có nguồn gốc ôn đới nên yêu cầu ánh sáng thích hợp với thời gian
chiếu sáng ngày dài, cường độ ánh sáng yếu. Nhiệt độ cho sinh trưởng và phát
triển là từ 15 - 22oC. Lượng nước trong cây rất cao chiếm từ 75 - 95% do đó cải
cần nhiều nước để sinh trưởng phát triển. Tuy nhiên, nếu mưa kéo dài hay đất
úng nước cũng ảnh hưởng xấu đến sinh trưởng, phát triển của cây cải (Lê Thị
Khánh, 2008 [36]).
1.1.4. Đất và dinh dưỡng
Cây cải không kén đất, nó có thể sinh trưởng và phát triển, cho năng suất
cao ở các loại đất khác nhau, từ đất cát pha đến đất thịt nặng. Nhưng thích hợp
nhất là đất giàu dinh dưỡng, khả năng giữ ẩm tốt. Cải cần nhiều đạm, lân, kali,
trong đó đạm được sử dụng nhiều nhất. Theo số liệu của viện nghiên cứu rau
Gross Beerenhe (Đức) thì các chất dinh dưỡng chính mà các cây họ thập tự cần là
N, P, K. Phân hữu cơ có tác dụng rất lớn trong quá trình sinh trưởng phát triển.

6


Tuy nhiên, do cải có thời gian sinh trưởng ngắn nên cần các loại phân dễ tiêu, dễ
phân giải, cung cấp dần những yếu tố dinh dưỡng cần thiết cho cây.
1.1.5. Vai trò của rau cải xanh
- Vai trò dinh dưỡng
Bảng 1.1. Thành phần dinh dưỡng trong 100 g phần ăn được

của một số loại rau cải ở Việt Nam
Chất dinh dưỡng

Cải Bắp

Cải trắng

Cải Bẹ

Cải bông

Năng lượng (Calo/100 g)

30

16

16

30

Protein (g%)

1,8

1,1

1,7

2,5

Lipid (g%)

0,0

0,0

0,0

0,0

Glucid (g%)

5,4

2,6

2,1

4,9

Cellulose (g%)

1,6

1,8

1,8

0,9

Ca (mg%)

48,0

50,0

89,0

26,0

P (mg%)

31,0

30,0

13,5

51,0

Fe (mg%)

1,1

0,7

1,9

1,4

Vitamin B1 (mg%)

0,06

0,09

0,07

0,11

Vitamin B2 (mg%)

0,05

0,07

0,10

0,10

Vitamin PP (mg%)

0,4

-

0,8

0,6

Vitamin C (mg%)

36

26

51

70

Nguồn: (Trần Khắc Thi, Nguyễn Công Hoan, 2007) [60].
Hiện nay trên thế giới rau là một loại thực phẩm không thể thiếu đối với
người tiêu dùng. Theo đề xuất của các chuyên gia dinh dưỡng FAO/WHO, 2004
[82] thì nhu cầu rau quả của mỗi người cần tới 400 g/ngày. Theo Tổ chức Y tế
thế giới (WHO, 2002), ước tính rằng việc tiêu thụ ít rau quả gây ra 19% các bệnh
ung thư đường tiêu hóa, 31% các bệnh tim thiếu máu cục bộ và 11% nguy cơ đột
qụy trên toàn cầu (dẫn theo Steven và cs, 2011 [114]).
Bảng 1.1 cho thấy, rau cải có năng lượng calo/100 g đạt trung bình từ 16 30 calo, hàm lượng protein thấp, không chứa các chất béo. Hàm lượng glucid dao
động từ 2,1 - 5,4 g, hàm lượng cellulose dao động từ 0,9 - 1,8 g. Trong các loại
rau cải, cải bẹ có hàm lượng Ca cao nhất đạt 89 mg, Fe đạt 1,9 mg, cải bông giàu

7


P nhất đạt 51 mg. Rau cải chứa đầy đủ các vitamin B1, B2, PP, C, đặc biệt cải
bông hàm lượng các vitamin này cao hơn so với các loại cải còn lại .
- Vai trò kinh tế
Trồng rau ở Việt Nam là nguồn thu nhập quan trọng của nông thôn, ước
tính chiếm khoảng 9% trong tổng số thu nhập từ nông nghiệp bao gồm cả trồng

lúa (Phạm Văn Chương và cs, 2008 [11]). Theo Châu Hữu Hiền Philippe và cs
(2001) [50] đầu tư cho sản xuất rau nói chung cao hơn so với trồng lúa và các
cây lương thực khác. Tuy vậy, lợi nhuận trồng rau cao hơn so với trồng lúa
hoặc bắp gấp 3 - 5 lần. Ngoài ra, rau còn là cây dễ trồng xen, trồng gối vì vậy
trồng rau tạo điều kiện tận dụng đất đai, nâng cao hệ số sử dụng đất (Nguyễn
Đình Dũng, 2009 [15]).
- Vai trò dược liệu
Về mặt y học, theo Võ Văn Chi (1998) [8] các loại rau cải có tác dụng lợi
tiểu. Rau cải bắp có thể trị giun, chữa đau dạ dày. Theo Đỗ Tất Lợi (2000) [46] rau
cải xanh dùng làm thuốc chữa ho, viêm khí quản, ra mồ hôi, dùng ngoài dưới dạng
cao dán để gây đỏ da và kích thích da tại chỗ, trị đau dây thần kinh.
1.1.6. Khái niệm về rau an toàn và VietGAP
- Khái niệm về rau an toàn
Rau an toàn (RAT) là khái niệm xuất hiện ở nước ta trong thời gian gần
đây trước tình hình một số sản phẩm rau xanh được tiêu thụ trên thị trường đã
gây ngộ độc thực phẩm cho người sử dụng. Khái niệm rau an toàn đã được một
số tác giả đưa ra như sau:
+ Sạch, hấp dẫn về hình thức: tươi, sạch bụi bẩn, tạp chất, thu đúng độ
chín (khi có chất lượng cao nhất), không có triệu chứng bệnh, có bao bì, hợp vệ
sinh, hấp dẫn.
+ Sạch, an toàn về chất lượng: khi sản phẩm rau có chứa dư lượng thuốc
bảo vệ thực vật, dư lượng nitrat, dư lượng kim loại nặng và lượng vi sinh vật gây
hại không vượt quá ngưỡng cho phép của WHO và Việt Nam (Bộ Khoa học và
Công nghệ, 2011 [3]).

8


Theo Nguyễn Mạnh Chinh (2011) [9], những sản phẩm không chứa hoặc
có chứa dư lượng các yếu tố độc hại nhưng dưới mức dư lượng cho phép được

coi là rau an toàn với sức khỏe người, nếu trên mức dư lượng cho phép là rau
không an toàn.
Theo quyết định số 99/2008/QĐ-BNN [5], rau quả an toàn là sản phẩm
rau quả tươi được sản xuất, sơ chế phù hợp với các quy định về đảm bảo an toàn
vệ sinh thực phẩm có trong VietGAP.
- Khái niệm về VietGAP
Các khái niệm về thực hành nông nghiệp tốt (GAP) đã phát triển trong
những năm gần đây trong bối cảnh thị trường thực phẩm thay đổi nhanh chóng
và toàn cầu hóa đồng thời là kết quả của nhiều mối quan tâm về đảm bảo an ninh
lương thực, chất lượng và an toàn thực phẩm, tính bền vững xã hội và môi trường
trong nông nghiệp. Thuật ngữ GAP chính thức được sử dụng trong khuôn khổ
pháp lý quốc tế gắn với quy trình để giảm thiểu và ngăn chặn sự ô nhiễm thực
phẩm, do đó tăng cường sự an toàn thực phẩm trong sản xuất nông nghiệp
(United Nations, 2007 [117]).
VietGAP (Vietnamese Good Agricultural Practices) có nghĩa là thực hành
nông nghiệp tốt cho rau quả tươi của Việt Nam, là những nguyên tắc, thủ tục,
trình tự hướng dẫn tổ chức, cá nhân, sản xuất thu hoạch, sơ chế bảo đảm an toàn,
nâng cao chất lượng sản phẩm, đảm bảo phúc lợi xã hội, sức khỏe người sản xuất
và người tiêu dùng, bảo vệ môi trường và truy nguyên nguồn gốc sản phẩm.
VietGAP cho rau, quả tươi an toàn dựa trên cơ sở AseanGAP, GlobalGAP
và Freshcare, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho rau, quả Việt Nam tham gia thị
trường khu vực Asean và thế giới, hướng tới sản xuất nông nghiệp bền vững (Bộ
Nông nghiệp và PTNT, 2008 [6]).
Như vậy, VietGAP là quy trình áp dụng để sản xuất rau, quả tươi an
toàn nhằm ngăn ngừa và hạn chế rủi ro từ các mối nguy cơ ô nhiễm ảnh hưởng
đến sự an toàn, chất lượng sản phẩm rau, quả, môi trường, sức khỏe, an toàn
lao động và phúc lợi xã hội của người lao động trong sản xuất, thu hoạch và
xử lý sau thu hoạch.

9

Theo tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm đối với rau cải xanh, khi áp
dụng sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP phải đảm bảo quy định hàm lượng nitrat
≤ 500 mg/kg, hàm lượng vi sinh vật, kim loại nặng và thuốc bảo vệ thực vật phải
nằm dưới ngưỡng theo quy định của Bộ Y tế.
1.1.7. Thực trạng ô nhiễm nitrat và hóa chất bảo vệ thực vật trên rau cải
Có nhiều nguyên nhân gây ô nhiễm trên rau trong đó có 4 nguyên nhân
chính: hóa chất bảo vệ thực vật, hàm lượng nitrat, kim loại nặng và vi sinh vật.
Trong các nguyên nhân trên thì nguyên nhân ô nhiễm do hóa chất bảo vệ thực vật
và nitrat là phổ biến hơn cả bởi vì rau xanh có thời gian sinh trưởng ngắn, khối
lượng sinh khối lớn nên là đối tượng sử dụng phân bón, thuốc BVTV cao hơn so
với các cây trồng khác. Mặt khác, lượng phân hóa học, thuốc BVTV sử dụng trên
cây rau ít được tuân thủ nghiêm ngặt theo các quy trình đã được khuyến cáo.
- Ô nhiễm nitrat
Theo kết quả kiểm tra thực hiện các quy định về quản lý và chứng nhận
rau an toàn tại Hà Nội của Cục Bảo vệ thực vật trong tháng 10/2007 rau cải xanh
và cải ngọt là hai loại rau có dư lượng nitrat vượt mức khá cao: rau cải xanh
559,59 mg/kg, rau cải ngọt 655,92 mg/kg (Cao Thị Làn, 2011 [39]).
Theo Đặng Thu An (1998) khi khảo sát chất lượng rau ở các chợ nội thành
Hà Nội cho thấy 30 trong 35 loại rau phổ biến có tồn dư NO3- vượt trên 500
mg/kg. Các loại rau như cải xanh, cải Đông Dư, rau đay, rau dền, củ cải…không
có mẫu nào có tồn dư NO3- dưới 500 mg/kg (dẫn theo Trần Khắc Thi, 2011 [62]).
Kết quả nghiên cứu tồn dư NO3- trong rau ở các huyện ngoại thành Hà
Nội của Vũ Thị Đào (1999) [17] cho thấy: hàm lượng NO3- trên rau ăn lá họ thập
tự cao nhất, vượt ngưỡng cho phép từ 4 - 8 lần.
Nguyễn Văn Hiền và Trần Văn Dinh (1996) [25] khi phân tích hàm lượng
NO3- trong rau xanh được sản xuất tự do tại Nam Hồng - Đông Anh và một số
điểm khác cho thấy: mẫu cải xanh tại Nam Hồng có hàm lượng NO3- vượt
ngưỡng 4,4 lần, cải ngọt vượt ngưỡng 3,7 lần. Mẫu cải bao lấy từ Quảng Ninh có

hàm lượng NO3- vượt ngưỡng tới 6,2 lần.
Bùi Cách Tuyến và cs (1998) phân tích các mẫu rau phổ biến trên thị

10


trường các tỉnh phía Nam cho thấy: nhóm rau ăn lá: bắp cải, cải thảo có tồn dư
NO3 vượt quá tiêu chuẩn quy định, chiếm tỷ lệ lớn nhất (58 - 61%) (dẫn theo
Trần Khắc Thi và cs, 2009 [61]).
Trần Văn Hai (2000) cho biết: một trong 2 mẫu cải xanh của 40 hộ trồng
rau ở thành phố Cần Thơ vào thời điểm tháng 3 - 4/1998, có hàm lượng NO3- gấp
2,4 lần ngưỡng cho phép (dẫn theo Trần Khắc Thi, 2011 [62]).
Theo Phan Thị Thu Hằng (2008) [22] khi phân tích NO 3- trong 6 loại rau
phổ biến trên địa bàn thành phố Thái Nguyên thì nhận thấy hàm lượng NO3- đều
rất cao, chỉ khoảng 10% số mẫu được kiểm tra có hàm lượng đạt tiêu chuẩn cho
phép, còn lại đều gấp từ 2 - 8 lần tiêu chuẩn cho phép. Trong đó 55% mẫu củ cải,
cải xanh có hàm lượng NO3- gấp 2 - 2,5 lần.
- Ô nhiễm thuốc bảo vệ thực vật
Lượng thuốc hóa học sử dụng trên tất cả các loại cây trồng ở nước ta bình
quân 0,2 - 0,24 kg a.i/ha/năm. Song ở các loại rau, lượng này là 0,4 - 0,5 kg a.i.
Cá biệt, tại vùng rau Đà Lạt, xã Tây Tựu (Từ Liêm, Hà Nội) theo số liệu điều tra
của Viện Bảo vệ thực vật, lượng thuốc bảo vệ thực vật cho cây rau đạt tới 1,2 1,5 kg a.i (Trần Khắc Thi và cs, 2007 [60]).
Năm 2002, Chi cục Bảo vệ thực vật T.P Hồ Chí Minh kiểm tra 538 mẫu rau
ở các chợ trong thành phố phát hiện 67 mẫu (12,45%) có dư lượng thuốc BVTV
cao quá mức cho phép có thể gây ngộ độc cho người ăn (Lê Thị Khánh, 2008
[36]). Tại Hà Nội Chi cục BVTV Hà Nội kiểm tra các mẫu rau xanh trong vụ
Đông Xuân hơn 60% mẫu rau có dư lượng thuốc BVTV nhóm Carbamat và vượt
ngưỡng cho phép (Trần Khắc Thi và cs, 2009 [61]).
Nguyễn Duy Trang (1995) cho biết trung bình một chu kỳ cải bắp, người
nông dân phải phun từ 7 - 15 lần với lượng thuốc từ 4 - 5 kg/ha trong một vụ từ

75 - 90 ngày (dẫn theo Trần Khắc Thi, 2009 [61]).
Nông dân ở vùng đồng bằng sông Hồng trồng rau họ hoa thập tự thường
phun 3 - 19 lần/vụ, đa số (58,5%) phun 7 - 10 lần/vụ. Tại ngoại ô thành phố Hồ
Chí Minh có 17,4% số nông dân được hỏi phun 13 - 19 lần/vụ. Đa số (70,2%) đã
phun 20 - 30 lần/vụ và có 12,4% số nông dân phun hơn 30 lần/vụ (dẫn theo Phạm

11


Văn Lầm, 2009 [40]).
Kết quả nghiên cứu của Phan Thị Thu Hằng (2008) [22] cho biết tại
Thành phố Thái Nguyên người trồng rau thường sử dụng thuốc BVTV có liều
lượng cao gấp từ 1,5 - 2,0 lần so với quy định, tính trên một lứa rau tổng số lần
phun từ 3 - 10 lần tùy theo loại rau, thời gian cách ly hầu hết chỉ từ 2 - 8 ngày.
Một số loại rau có số lần phun cao như: bắp cải 12 - 18 lần phun/vụ, thời gian
cách ly 3 - 7 ngày; đậu cô ve 10 - 12 lần phun/vụ, thời gian cách ly 2 - 4 ngày;
cải xanh 8 - 11 lần phun/vụ, thời gian cách ly 4 - 6 ngày.
Theo điều tra của Tô Thị Thu Hà và Hubert de Bon (2002) [21] cho biết
trong vụ Hè tại hai xã Yên Viên và Hà Hồi thuộc Hà Nội, các cây đậu đũa, bí
xanh, mùng tơi được phun thuốc BVTV với số lượng lớn lần lượt là 11,1; 9,7 và
6,8 kg a.i/ha. Cải ngọt mặc dù là rau ngắn ngày nhưng lượng thuốc phun cũng
đáng kể với 6,1 và 5,3 kg a.i trong vụ Hè và vụ Đông.
Tại Vĩnh Long, Lê Văn Liêm (2009) cho biết vẫn còn một số nông dân ở
các hợp tác xã sản xuất rau an toàn sử dụng thuốc trừ sâu gốc lân hữu cơ gốc
Carbofuran, Chlorpyrifos Ethyl, Diazinon, Dimethoate, Profenofos...để trừ sâu
hại trên rau (dẫn theo Nguyễn Thị Hai, 2011 [23]).
1.1.8. Tác động của dư lượng hóa chất tới sức khỏe con người
Sử dụng rau có dư lượng nitrat và dư lượng thuốc bảo vệ thực vật cao đều
có ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe thậm chí tính mạng con người.
- Tác động của dư lượng nitrat tới sức khỏe con người

Có hơn 97% thực phẩm bị nhiễm nitrat từ việc tiêu thụ các loại rau, đóng
góp đáng kể nhất là khoai tây (32%) và xà lách (29%), với sự đóng góp nhỏ hơn:
bắp cải (8,9%), cải xoong (5,6%), cải bó xôi trắng (5,4%) (Santamaria, 2006;
Thomson và cs, 2007, dẫn theo Hmelak Gorenjak và Cencic, 2013 [92]).
Dư lượng nitrat (NO3-) trong rau được quan tâm vì chúng có tiềm năng
chuyển đổi thành nitrit sau khi hấp thụ. Mặc dù những rủi ro hấp thụ nitrat như
một chất tự nhiên trong rau chưa được đánh giá và chính bản thân nitrat không
có tác dụng độc hại đối với trao đổi chất của con người hoặc động vật, nhưng
nitrit có thể gây hại (Sunlarp Sanguandeekul, 1999 [115]). Trong hệ thống tiêu

12


hóa nitrat (NO3-) bị khử thành nitrit (NO2-):
2H+ + 2e = H2O
NO3- + 2e + 2H+ = NO2- + NAD+ + H2O
Trong dạ dày con người, do tác dụng của hệ vi sinh vật, các loại enzym và
do các quá trình hóa sinh mà NO2- dễ dàng tác dụng với các acid amin tự do tạo
thành nitrosamine gây nên ung thư, đặc biệt là ung thư dạ dày (Bùi Quang Xuân
và cs, 1996; Ramos, 1994, dẫn theo Phan Thị Thu Hằng, 2008 [22]). Các acid
amin trong môi trường acid yếu (pH = 3 - 6), đặc biệt với sự có mặt của NO2- sẽ
dễ dàng bị phân hủy thành andehyt và acid amin bậc 2 từ đó tiếp tục chuyển
thành nitrosamine.
Trong máu, ảnh hưởng tiêu biểu nhất của nitrit là khả năng phản ứng với
hemoglobin (oxy Hb) để tạo thành methaemoglobin (met Hb) và nitrat:
NO2- + OxyHgb (Fe2+)

metHgb (Fe3+) + NO3-

Kết quả của sự hình thành meHb là việc cung cấp oxy cho các mô bị suy

yếu gây ra hội chứng trẻ xanh ở trẻ em. Nồng độ methaemoglobin lớn hơn 50%
có thể nhanh chóng dẫn đến hôn mê và tử vong.
Nitrat (NO3-) có thể gây độc cho con người ở liều lượng 4 g/ngày, ở liều
lượng 8 g/ngày có thể gây chết, 13 - 18 g/ngày gây chết hoàn toàn (Fao/WHO,
1993, dẫn theo Đặng Thu Hòa, 2002 [29]).
Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Ủy ban châu Âu (EC) giới hạn hàm
lượng nitrat trong nước uống là dưới 50 mg/lít. Trẻ em thường xuyên uống nước
có hàm lượng NO3- cao hơn 45 mg/lít sẽ bị bệnh rối loạn trao đổi chất, giảm khả
năng kháng bệnh của cơ thể. Trẻ em ăn xúp rau có hàm lượng NO3-: 80 - 1300
mg/kg sẽ bị ngộ độc. Theo tổ chức Y tế thế giới khuyến cáo hàm lượng NO3trong rau không được quá 300 mg/kg tươi.
- Tác động của dư lượng thuốc bảo vệ thực vật tới sức khỏe con người
Thuốc trừ sâu xâm nhập vào cơ thể qua phổi, hệ tiêu hóa hoặc da tùy
thuộc vào nồng độ của thuốc trừ sâu, ảnh hưởng sức khỏe có thể ngay lập tức
(cấp tính) hoặc chúng có thể xảy ra sau nhiều năm tiếp xúc ở mức độ thấp.
Các triệu chứng của ngộ độc cấp tính có thể bao gồm đau đầu, mờ mắt và

13