Ứng dụng phương pháp huấn luyện khai cuộc cho đội tuyển cờ vua trường THPT phả lại hải dương

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC THỂ CHẤT

VŨ THỊ ÁNH

ỨNG DỤNG PHƢƠNG PHÁP HUẤN LUYỆN
KHAI CUỘC CHO ĐỘI TUYỂN CỜ VUA
TRƢỜNG THPT PHẢ LẠI - HẢI DƢƠNG
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Sƣ phạm GDTC

Hƣớng dẫn khoa học:

Th.S TẠ HƢ̃U MINH

HÀ NỘI – 2016


LỜI CAM ĐOAN
Tên tôi là: VŨ THỊ ÁNH
Sinh viên lớp K38A GDTC Trường ĐHSP Hà Nội 2
Tôi xin cam đoan đề tài này là của riêng tôi, kết quả nghiên cứu của đề
tài không trùng với bất cứ đề tài nào nghiên cứu về vấn đề này trước đây.
Toàn bộ những vấn đề được đưa ra bàn luận, nghiên cứu là những vấn đề
mang tính thời sự, cấp thiết và đúng thực tế của Trường THPT Phả Lại - Hải
Dương.
Hà Nội, ngày

tháng

Sinh viên

VŨ THỊ ÁNH

năm 2016


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

ĐC

: Đối chứng

GDTC

: Giáo dục thể chất

HLV

: Huấn luyện viên

SL

: Số lượng

TDTT

: Thể dục thể thao

THPT

: Trung học phổ thông

TN

: Thực nghiệm

TT

: Thứ tự

VĐV

: Vận động viên


MỤC LỤC

ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ..................... 5
1.1. Cơ sở lý luận về giai đoạn khai cuộc. ........................................................ 5
1.1.1. Khái niệm, các nguyên tắc, phân loại khai cuộc.................................. 5
1.1.2. Phương pháp nghiên cứu khai cuộc. .................................................. 10
1.2. Các phương pháp, phương tiện giảng dạy - huấn luyện trong môn Cờ vua.
......................................................................................................................... 12
1.3. Đặc điểm tâm - sinh lý của lứa tuổi THPT. ............................................. 15
1.3.1. Đặc điểm tâm lí của học sinh THPT. .................................................... 15
1.3.2. Đặc điểm sinh lí của học sinh THPT. ................................................ 17
1.4. Đặc điểm tâm - sinh lý trong môn Cờ vua. .............................................. 18
1.4.1. Đặc điểm tâm lý trong môn Cờ vua. .................................................. 18
1.4.2. Đặc điểm sinh lý trong môn Cờ vua. ................................................. 21

CHƢƠNG 2.NHIỆM VỤ, PHƢƠNG PHÁP, TỔ CHƢ́C NGHIÊN CƢ́U
......................................................................................................................... 24
2.1. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 24
2.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 24
2.2.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu. .................................. 24
2.2.2. Phương pháp phỏng vấn toạ đàm. .................................................. 24
2.2.3. Phương pháp kiểm tra sư phạm. ..................................................... 24
2.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm. .............................................. 25
2.2.5. Phương pháp quan sát sư phạm. ..................................................... 25
2.2.6. Phương pháp nghiên cứu chuyên biệt trong cờ vua (phương pháp
phân tích ván đấu). .................................................................................... 25
2.3. Tổ chức nghiên cứu .................................................................................. 27


2.3.1. Thời gian nghiên cứu: ........................................................................ 27
2.3.2. Địa điểm nghiên cứu .......................................................................... 27
2.3.3. Đối tượng nghiên cứu. ....................................................................... 27
CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ VÀ PHÂN TÍ CH KẾT QUẢ NGHIÊN CƢ́U.. 28
3.1. Nghiên cứu lựa chọn các phương pháp huấn luyện khai cuộc cho đội
tuyển trường THPT Phả Lại - Hải Dương. ..................................................... 28
3.1.1. Thực trạng công tác huấn luyện khai cuộc cho đội tuyểntrường THPT
Phả Lải - Hải Dương. ................................................................................... 28
3.1.2. Nghiên cứu lựa chọn phương pháp giảng dạy - huấn luyện cho đội
tuyển Cờ vua trường THPT Phả Lại - Hải Dương....................................... 28
3.1.3. Lựa chọn các test đánh giá khai cuộc của đội tuyển Cờ vua trường
THPT Phả Lại - Hải Dương. .......................................................................... 31
3.2. Ứng dụng và xác định hiệu quả của các phương pháp đã lựa chọn trong
giảng dạy, huấn luyện khai cuộc cho đội tuyển Cờ vua trường THPT Phả Lại Hải Dương. ...................................................................................................... 33
3.2.1. Tổ chức thực nghiệm sư phạm:.......................................................... 33
3.2.2. Kết quả và phân tích kết quả thực nghiệm......................................... 34

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 38


DANH MỤC BẢNG
BẢNG

Nội dung

Bảng 3.1 Kết quả phỏng vấn nhằm lựa chọn các phương pháp

Trang
29

giảng dạy - huấn luyện khai cuộc cho đội tuyển Cờ vua
trường THPT Phả Lại - Hải Dương (n=25)
Bảng 3.2 Kết quả phỏng vấn cán bộ giáo viên cờ vua trong huyện

32

Phả Lại - Hải Dương để lựa chọn các test đánh giá khai
cuộc (n=15)
Bảng 3.3 Kết quả kiểm tra trước thực nghiệm của 2 nhóm đối

34

chứng và nhóm thực nghiệm (𝑛𝐴 =𝑛𝐵 =10)
Bảng 3.4 Kết quả kiểm tra giữa thực nghiệm của 2 nhóm đối

35

chứng và nhóm thực nghiệm (𝑛𝐴 =𝑛𝐵 =10)
Bảng 3.5 Kết quả kiểm tra sau thực nghiệm của 2 nhóm đối
chứng và thực nghiệm(𝑛𝐴 =𝑛𝐵 =10)

37


1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Thể dục thể thao (TDTT) là một bộ phận của nền văn hóa xã hội. Trình
độ thể thao là một trong những dấu hiệu thể hiện trình độ văn hóa và năng lực
sáng tạo của mỗi dân tộc. Mặt khác, để đánh giá sự phát triển kinh tế của một
quốc gia người ta thông qua đánh giá những thành tích thể thao một quốc gia
đó. Những kỷ lục, những thành tích thể thao mà con người đạt được càng góp
phần làm phong phú bức tranh văn hóa dân tộc . TDTT còn là phương tiện để
mở rộng quan hệ, tăng cường sự đoàn kết giữa các dân tộc.
Cờ vua là một trong những môn thể thao có tiềm năng và triển vọng to
lớn của thể thao Việt Nam. Tuy cờ vua là môn thể thao mới được phát triển ở
nước ta nhưng cho đến nay cờ vua đã trở thành một hoạt động thể thao , văn
hoá của mọi tầng lớp nhân dân, đặc biệt đối với tầng lớp thanh thiếu niên học
sinh. Cờ vua có đặc trưng hoạt động trí tuệ , ít đòi hỏi về các tố chất thể lực
nhưng lại có yêu cầu cao về ý chí , tính thông minh, óc sáng tạo ở người chơi.
Những phẩm chất đó phù hợp với tư chất người Việt Nam nói chung và môi
trường giáo dục nói riêng. Tập luyện cờ vua có tác dụng phát triển tư duy
lôgic, giáo dục con người có tính tổ chức kỷ luật cao, kiên trì, bình tĩnh, linh
hoạt và rèn luyện tính quyết đoán táo bạo. Do vậy, mà tạo ra tính hứng thú và
say mê đến mức độ cao. Mặt khác, tập chơi cờ vua không đòi hỏi đầu tư nhiều
về cơ sở vật chất ban đầu, dụng cụ đơn giản, chỉ cần một bộ quân cờ có thể

tập luyện thi đấu cờ vua được, điều này rất phù hợp với điều kiện kinh tế còn
gặp nhiều khó khăn ở nước ta hiện nay.
Trong nền thể thao Việt Nam hiện nay, cờ vua được coi là một trong
những môn thể thao trọng điểm được nhà nước và ngành đầu tư quan tâm
phát triển. Điều đó đã được khẳng định bởi thành tích của các vận động viên
Việt Nam đã đạt được ở khu vực cũng như thế giới. Nhiều vận động viên


2

nước ta đã được Liên đoàn cờ vua thế giới công nhận đẳng cấp đại kiện tướng
và kiện tướng quốc tế, như là vận động viên Lê Quang Liêm…
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 3(BCH TW 1997) đã nêu rõ những
mục tiêu chủ yếu của cờ vua Việt Nam là: “phải có phong trào phổ biến, sâu
rộng trong cả nước, đặc biệt là trong các trường học, giành huy chương từ hai
đến ba hạng tuổi ở các giải trẻ thế giới, đạt thứ hạng 10 nước hàng đầu thế đối
với đội nam trong giải Olympic cờ vua thế giới, đạt thứ hạng 5 giải đồng đội
và giải vô địch cá nhân Châu á, riêng đội nữ và giải cá nhân phấn đấu có huy
chương”.
Muốn đạt được những mục tiêu nêu ra trong dự án phát triển cờ vua của
liên đoàn cờ vua Việt Nam thì phải có hướng đi đúng đắn, đặc biệt chú
trọng đến khâu bồi dưỡng và đào tạo nhân tài. Đây là khâu còn hạn chế về
mặt tài liệu tham khảo, tài liệu giảng dạy, trình độ huấn luyện viên cũng
như vận động viên ...và nhất là cần phải có những biện pháp thích hợp
nhằm tăng hiệu quả của quá trình giảng dạy, huấn luyện và đào tạo vận
động viên cờ vua, trong đó cần đặc biệt chú trọng tới việc trang bị

phương

pháp huấn luyện khai cuộc.

Chúng ta đều biết, chơi cờ vua cần thiết phải tìm hiểu, nghiên cứu kỹ
thuật chơi: khai cuộc, trung cuộc và tàn cuộc. Vì thế, cờ vua cần phải chuẩn bị
tốt về: Tâm lý, thể lực, chuyên môn trước mỗi giải thi đấu, ngoài ra cần tập
luyện và nghỉ ngơi hợp lý. Song các vấn đề đó chưa phải là chủ yếu, muốn
giành được thắng lợi thì cần phải nắm vững kế hoạch chơi đã định sẵn, biết
khai thác những điểm yếu của đối phương từ đó lập kế hoạch tấn công, mà
trước tiên là phải học các cách thức ứng dụng các dạng khai cuộc nhằm đảm
bảo hiệu quả tốt trong thi đấu.
Khai cuộc là giai đoạn đầu của mỗi ván đấu nên cách bố trí lực lượng
trong khai cuộc là nền tảng dẫn đến thành công cho giai đoạn trung cuộc và


3

tàn cuộc. Kết quả của ván đấu phụ thuộc rất nhiều vào các nước đi ở giai
đoạn này.
Để thực hiện tốt giai đoạn này trong thực tế ván đấu thì: chúng ta phải
được trang bị đầy đủ kiến thức về các dạng khai cuộc.
Trường THPT Phả Lại - Hải Dương là trường có phong trào TDTT rất
phát triển, nhà trường rất chú trọng vào việc phát triển thể chất cho học sinh
giúp nâng cao thể chất cho các em. Nhà trường luôn đạt thành tích tốt trong
các giải thể thao như các giải Hội khỏe phù đổng về các môn điền kinh , bóng
chuyền, cờ vua…
Qua quan sát về tình hình học tập, kết quả thi đấu của các em đội tuyển
Cờ vua trường THPT Phả Lại - Hải Dương, chúng tôi thấy các em thường
mắc sai lầm ở ngay phần khai cuộc có thể đánh giá vấn đề này do nhiều
nguyên nhân.
+ Do khả năng vận dụng các bài tập khai cuộc chưa cao.
+ Do lựa chọn các phương pháp huấn luyện chưa đúng, chưa phù hợp
đối tượng.

Song vấn đề này chưa được quan tâm nghiên cứu một cách đúng mức .
Xuất phát từ những lý do nêu trên chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài:
“Ứng dụng phương pháp huấn luyện khai cuộc cho đội tuyển Cờ vua
trường THPT Phả Lại - Hải Dương”.
Mục đích nghiên cứu của đề tài:
Trên cơ sở phân tích những cơ sở lí luận và thực tiễn , đề tài nghiên cứu
và lựa chọn các chiến thuật khai cuộc trong quá trình giảng dạy và huấn luyện
giúp các em nâng cao hiệu quả trong khai cuộc cho đội tuyển trường THPT
Phả Lại - Hải Dương.


4

Giả thuyết khoa học:
Nếu áp dụng phương pháp huấn luyện khai cuộc cho đội tuyển Cờ vua
trường THPT Phả Lại - Hải Dương thì sẽ phát huy được hết năng lực của
người tập từ đó nâng cao thành tích thi đấu đội tuyển cờ vua trường THPT
Phả Lại - Hải Dương.


5

CHƢƠNG 1.
TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Cơ sở lý luận về giai đoạn khai cuộc
1.1.1. Khái niệm, các nguyên tắc, phân loại khai cuộc
a. Khái niệm khai cuộc
Khai cuộc là giai đoạn đầu của ván đấu, tại đây hai bên đều nhanh chóng phát
triển lưc lượng sao cho phù hợp với ý đồ chiến lược và chiến thuật đã định

trước trong một dạng thức khai cuộc.
Để thuận tiện cho việc nghiên cứu, người ta chia ván cờ ra làm 3 giai
đoạn: Khai cuộc, trung cuộc và tàn cuộc. Vì khai cuộc là giai đoạn mở đầu
của ván cờ, nên cách bố trí lực lượng trong khai cuộc là nền tảng cho những
thành công trong giai đoạn trung cuộc và tàn cuộc. Vì vậy, nhiều cuốn sách
khai cuộc ra đời để chỉ dẫn cho người chơi ở giai đọan này.
Theo quan điểm chung nhất, khai cuộc là sự tập trung huy động các
quân của hai bên tham chiến. Trong giai đoạn này, cần phải tiến tốt lên chiếm
giữ trung tâm và tạo không gian để phát triển Tượng và Mã. Sau khi các quân
nhẹ như Tượng và Mã phát triển, thì có thể nhập thành (đưa Vua vào vị trí an
toàn), đưa Xe racác cột quan trọng. Đến đây, về cơ bản là kết thúc giai đoạn
khai cuộc.
Những người chơi cờ vua thường tự đặt ra câu hỏi, vậy thì khai cuộc
kéo dài trong bao nhiêu nước đi. Khi nào thì ván cờ chuyển sang giai đoạn
trung cuộc. Nếu xét mối liên hệ giữa khai cuộc với giai đoạn khác của ván
đấu, thì việc phân chia rõ ràng như vậy không thể thực hiện được. Giai đoạn
khai cuộc thường kéo dài khoảng từ 10 - 15 nước đi. Cả hai bên vừa phải triển
khai thật nhanh lựclượng của mình, vừa tìm cách cản trở đối phương thực


6

hiện chính ý đồ đó. Khi một bên đã phát triển xong lực lượng của mình trước
đối phương thì nhiệm vụ của giai đoạn này coi như đã hoàn thành. Đây
chính là nhiệm vụ quan trọng nhất mà người chơi cờ cần phải nắm vững ở
giai đoạn này.
b. Các nguyên tắc khai cuộc
Các nguyên tắc này là những lý luận đã được đúc rút ra từ thực tiễn thi
đấu. Nếu không tuân thủ các nguyên tắc khai cuộc, sẽ dẫn tới một thế cờ kém
ưu thế và nhiều khả năng thua ván cờ một cách đáng tiếc.

Dù ý đồ chiến lược trong mỗi dạng thức khai cuộc có khác nhau, nhưng
trong giai đoạn này những người chơi cờ đều phải tuân thủ chặt chẽ các
nguyên tắc sau:
- Nguyên tắc 1: Tranh giành quyền kiểm soát khu trung tâm.
Trong khai cuộc, việc tranh giành quyền kiểm soát trung tâm đóng vai
trò quan trọng, ở trung tâm các quân có thể phát huy tối đa sức mạnh của
mình, có thể huy động tới tất cả các hướng nhanh nhất và khống chế được các
ô cờ ở mức tối đa. Quân Hậu đứng ở trung tâm sẽ khống chế được 27 ô cờ,
còn ở góc chỉ khống chế được 23 ô; Mã ở trung tâm khống chế được 8 ô cờ,
còn ở góc chỉ khống chế được 2 ô cờ … Vì vậy, trung tâm chính là điểm xuất
phát để tấn công hay phòng thủ. Trong cuộc chiến giành khu trung tâm, các
Tốt đóng vai trò đặc biệt. Tiến Tốt vào trung tâm sẽ dồn các quân đối phương
vào các vị trí bất lợi, tạo điều kiện cho các quân của mình chiếm giữ những vị
trí tích cực. Từ đó, cho phép các quân tự do cơ động ở bất cứ khu vực nào của
bàn cờ dù ở chính trung tâm hay các cánh. Đó chính là lý do tại sao các ván
cờ thường bắt đầu bằng nước tiến Tốt vào trung tâm: 1. e4; 1. d4 hoặc 1. c4.


7

Ví dụ: 1. e4 e5 2. ef3 f6 nước đi yếu ! Tốt đen đã chiếm một vị trí kiểm
soát trung tâm rất mạnh của Mã g8, thêm vào đó là làm yếu mặt Vua và cản
trở các quân phát triển. Sau nước đi này, Trắng có ưu thế lớn.
3. Me5 Trắng thí Mã 3 …ef 4. Hh5 +. Bây giờ nếu 4 …g6 thì 5. He5 +
và 6.Hh8.
4…Ve7 5.He5 + Vf7 6.Tc4 + Vg6 7.Hf5 + VHh6 8.d4 + g5 9.h4 Te7
10. hg + Vg7 11.Hf7 x.
- Nguyên tắc 2: Triển khai nhanh chóng và hài hòa toàn bộ lực lượng.
Để đảm bảo nguyên tắc này, người chơi cần tiến hành phát triển lực lượng của
mình theo trình tự sau:

+ Tiến Tốt (cột c, d, e) lên chiếm giữ và khống chế trung tâm. Mở đường cho
Hậu và Tượng triển khai.
+ Phát triển các quân nhẹ về hướng trung tâm (Tượng và Mã).
+ Nhập thành (đưa Vua vào vị trí an toàn).
+ Đưa vào quân nặng (Hậu và Xe) ra những vị trí thuận lợi để tham
chiến.
Người mới học chơi cờ, hay coi thường việc phát triển lực lượng theo
nguyên tắc. Thực hiện nhiều nước đi bằng một quân, hoặc tham ăn Tốt đối
phương … Như vậy, rất dễ thất bại. Ví dụ sau sẽ chứng minh rõ điều đó:
1.e4 e5 2.Mf3 Mc6 3.Tb5 Mf6 4.0-0.
Trắng thì Tốt nhằm phát triển lực lượng thật nhanh (nước thí là tình nguyện
bỏ Tốt hoặc quân cho đối phương nhăm phát triển nhanh lực lượng để tổ chức
tấn công hoặc làm mạnh hơn thế cờ của mình). Lối chơi này, ở giai đoạn đầu
của ván cờ được gọi là “Gambít”.
4…M:e4 đáng lẽ Đen phải nhanh chóng phát triển quân bằng cách lên
Tượng để chuẩn bị nhập thành.


8

5.d4… Trắng vừa kết hợp phát triển vừa khống chế đối phương triển
khai lực lượng của mình. Bằng nước đi này, Trắng buộc Đen phải tiếp tục đi
một quân, nói cách khác là dậm chân tại chỗ.
5…Md6 6.Tb6 bc 7.de Mb7. Sau 7 nước đi, bên Đen đã đi Mã tới 4 lần,
lực lượng còn lại triển khai quá chậm.
8. Md4 Te7 9. Mf5 Tf8 nước đi quá yếu! Sau 9 nước đi, Đen chỉ đưa
được Mã đến ô b7. Trong khi bên Trắng đã có đủ lực lượng để tấn công.
10.Xe1 g6 11.Md6! Td6 12.ed + Vf8 13. Th6 + Vg8 14. Hd 4 f6
15.Hc4 x.
Càng có nhiều quân tham gia vào cuộc chiến, vị trí đứng của các quân

tích cực, hài hòa, thì khả năng tổ chức tấn công vào đối phương càng có hiệu
quả.
Ngược lại, khi chưa phát triển đủ lực lượng đã ham tấn công sớm sẽ
gặp thất bại.
Một trong những sai lầm thường gặp khi phát triển quân là đưa Hậu lên
tham gia tấn công quá sớm. Hậu là quân rất mạnh, vì thế việc đưa Hậu tham
gia tấn công thiếu suy nghĩ, rất rễ bị các quân yếu hơn của đối phương tấn
công. Hậu sẽ mất thời gian (temp) chạy, tạo điều kiện cho đối phương triển
khai lực lượng của mình.
- Nguyên tắc 3: Xây dựng cấu trúc Tốt vững chắc.
Tuy là quân cờ yếu nhất và kém cơ động nhất, nhưng Tốt có ảnh hưởng
rất lớn đến tính chất của thế cờ. Tốt là yếu tố tích cực khi cơ động quân, chưa
nói đến khả năng phong cấp của chúng. Khi di chuyển về phía trước, Tốt hạn
chế sự cơ động của các quân đối phương, nhất là ở trung tâm. Vì vậy, trong
giai đoạn đầu của ván cờ, điều quan trọng là phải bố trí cấu trúc Tốt như thế


9

nào cho hợp lý, vừa chiếm được không gian, vừa mở đường cho các quân
khác triển khai. Nếu đi Tốt thiếu suy nghĩ sẽ dẫn đến Hậu quả rất lớn.
Ví dụ: 1.d4 c5 2.dc đen tạm thời hy sinh Tốt để phá vỡ áp lực của Tốt
Trắng ở trung tâm. 2…e6, một trong những cách bắt lại Tốt. 3. b4? Nước đi
yếu, trái với nguyên tắc xây dựng cấu trúc Tốt vững chắc. Bởi vì, Tốt dâng
quá cao sẽ là mục tiêu cho đối phương tấn công và làm suy yếu thế trận của
mình. Mạnh nhất là nên chơi 3.Mf3 hoặc 3.Mc3 hay 3.e4. Ván cờ tiếp diễn
như sau:
3…a5 4.c3 Trắng tìm mọi cách giữ Tốt. 4…ab 5.cb Hf6! Hậu xuất trận
sớm trong trường hợp này là chính xác vì có mục tiêu rõ ràng. Xe yếu trên
đường chéo a1 - h8, Trắng mất Tượng hoặc Mã và xin thua.

Trong thế cờ ban đầu, điểm yếu nhất của cả 2 bên là Tốt f2 và Tốt f7,
bởi lẽ chúng chỉ được bảo vệ bằng Vua, nên khi chưa kịp nhập thành sẽ rễ bị
tấn công.
Trong ván đấu với Lixuxin năm 1994, nhà vô địch thế giới M.
Bốtvinnhích cầm quân Đen đã bố trí các Tốt của mình rất hoàn hảo (hình 1).
Các Tốt đen khống chế các ô trung tâm, các quân ở sau được bố trí rất thuận
lợi. Còn các quân của bên Trắng thì rất gò bó. Và Bốtvinnhích đã giành được
thắng lợi không mấy khó khăn.
c. Phân loại khai cuộc
Thuật ngữ “Khai cuộc” dùng để chỉ giai đoạn ra quân, có hàng loạt các
kiểu ra quân với tên gọi khác nhau như phòng thủ ấn Độ, phòng thủ Xixilia,
phòng thủ Alêkhin … Và mỗi loại khai cuộc tên đều có nguồn gốc, xuất xứ
tên gọi của nó.
Người ta chia khai cuộc ra thành 3 hệ thống: Hệ thống khai cuộc thoáng,
hệ thống khai cuộc nửa thoáng và hệ thống khai cuộc kín.


10

+ Hệ thống khai cuộc thoáng là những khai cuộc được bắt đầu bằng
nước đi 1. e4 - e5.
+ Hệ thống khai cuộc nửa thoáng là những khai cuộc được bắt đầu bởi
Trắng đi 1. e4 nhưng Đen đáp lại khác e5 (1.e4 # e5).
+ Hệ thống khai cuộc kín là những khai cuộc được bên Trắng bắt đầu
bằng nước đi không phải là 1.e5 (1.# e4 …).
1.1.2. Phương pháp nghiên cứu khai cuộc
Một ván cờ chứa đựng muôn vàn khả năng khác nhau. Những trận biến
đó, chỉ là những nước đi tiếp tục đã được kiểm nghiệm trong thi đấu, trong
từng thế trận ra quân đều có thể tìm kiếm thêm những nước đi hoàn toàn áp
dụng được. Do đó, việc “học vẹt” các thế biến khai cuộc là điều không cần

thiết, thậm chí còn có hại, vì nó hạn chế tính sáng tạo của VĐV cờ vua:“Biết
cách chơi cờ không chỉ là công việc của trí nhớ đơn giản, vì việc ghi nhớ các
thế biến không phải là điều thiết yếu. Trí nhớ là vũ khí quý báu, không thể để
vung phí cho những vụn vặt. Cần ghi nhớ không phải những kết luận mà là
các phương pháp chơi, phương pháp rất linh hoạt nó có thể giúp ích trong mọi
trường hợp”[4].
Đại kiện tướng cho rằng: “Hiểu biết dựa trên các phương án có sẵn chỉ
là áo tưởng”[10]. Các phương án khai cuộc luôn luôn thay đổi và hoàn thiện.
Thay đổi cả cách đánh giá không chỉ riêng của từng phương án, mà của cả
toàn bộ từng hệ thống khai cuộc, ý thức nắm vững và hiểu biết các nguyên tắc
chung của chiến lược khai cuộc cũng như nội dung tư tưởng các hệ thống khai
cuộc, đó chính là điều cần thiết đối với mỗi một ai muốn hoàn thiện trình độ
chơi cờ.
Trong quá trình nghiên cứu khai cuộc, không được bỏ qua những chỗ
chưa thấu đáo. Nếu chưa hiểu mục đích của một nước đi nào đó trong khai


11

cuộc mà ta nghiên cứu thì hãy cố tìm hiểu thêm những điều chỉ dẫn trong sách
cũng như xem các ván cờ thi đấu của các kiện tướng về đề tài đó. Tuy nhiên,
những kiến thức thu được sẽ chỉ là tài sản nằm bất động nếu như không được
áp dụng, kiểm nghiệm trong thực tế thi đấu. Nên ghi chép cẩn thận các ván cờ
đã chơi, sau đó giành thời gian phân tích và xác định nước đi nào đã sai lầm
cũng như chỗ nào có thể đi hay hơn. Vấn đề trang bị “vốn” khai cuộc nên bắt
đầu nghiên cứu khai cuộc thoáng, ở phần này các khái niệm cơ bản như trung
tâm, phát triển quân … được thể hiện rõ nét.
Không nên có thái độ tôn sùng trước các nguyên tắc chung hay các
phương án lý thuyết. Thông thường các nguyên tắc chung này rất đúng đắn.
Nhưng mọi quy luật đều có ngoại lệ và trong một số trường hợp riêng nào đó,

các nguyên tắc chung này không áp dụng được. Trong cuốn sách “Sự nghiệp
của tôi trong môn cờ vua”, cựu vô địch thế giới viết: “Khi chơi khai cuộc, bạn
có thể gặp những nước đi đối đáp của đối phương mà bạn chưa quen thuộc,
trường hợp đó bạn có thể chơi như thế nào. Bạn hãy đi theo suy nghĩ lành
mạnh, hãy nhanh chóng đưa các quân đến vị trí an toàn. Có thể bạn không
thực hiện nước đi mạnh nhất, nhưng nhận được sự thất bại của mình như
những bài học, và học tập theo các bài học đó sẽ có thể tránh được chúng
trong tương lai. Nếu bạn đi nước cờ đó, kinh nghiệm là người thầy tốt. Nhiều
người sau khi nghĩ ra một cách di chuyển tốt mà họ cho rằng rất khả quan
nhưng lại không dám thực hiện nó. Thật là đáng tiếc, cần thực hiện không do
dự điều mà bạn cho là hay, là đúng đắn”[1].
Giai đoạn khai cuộc gắn bó với các giai đoạn khác của ván cờ, nhiều
khi các phương án của khai cuộc có thể dẫn đến các tình huống thông dụng ở
ván cờ mà ta đã rõ hơn. Hơn thế nữa, nhiều khi xuất hiện cách bố trí phòng
các Tốt theo một sơ đồ cụ thể và chúng có thể tác động đến cách chơi trong
giai đoạn tàn cuộc.


12

Tóm lại: Trong giảng dạy và huấn luyện khai cuộc cần phải tiến hành
theo 5 giai đọan:
- Giai đoạn 1: Trang bị các nguyên tắc chiến lược và chiến thuật khai
cuộc.
- Giai đoạn 2: Trang bị chiến lược và chiến thuật cơ bản trong các loại
khai cuộc.
- Giai đoạn 3: Làm sáng tỏ tất cả ý đồ, mục đích chiến lược của hệ
thống, những phương án theo phong cách và sở trường của VĐV.
- Giai đoạn 4: Xây dựng sơ đồ khai cuộc cho VĐV.
- Giai đoạn 5: Áp dụng khai cuộc đó vào ván đấu để kiểm nghiệm và

hoàn thiện sơ đồ đã xây dựng.
1.2. Các phƣơng pháp, phƣơng tiện giảng dạy - huấn luyện trong môn cờ
vua
Các phương pháp dạy học đại học rất phong phú, đa dạng và phức tạp.
Đối với quá trình giảng dạy cờ vua các giáo viên thường hay sử dụng 3 nhóm
phương pháp giảng dạy chính đó là:
- Nhóm phương pháp giảng dạy
- Nhóm phương pháp thực hiện nhiệm vụ sư phạm.
- Nhóm phương pháp thực tập sư phạm.
(Trong đó nhóm phương pháp thực hiện nhiệm vụ sư phạm được coi là
có hiệu quả hơn).
Cụ thể đó là các phương pháp sau:
- Phương pháp dùng lời hay phương pháp mô tảbằng lời (kể chuyện,
miêu tả, giải thích, giảng bài, trò chuyện, nghiên cứu tài liệu): Phương pháp
được dùng trong việc giảng dạy các nội dung như: giới thiệu môn cờ vua. Vị


13

trí môn học trong hệ thống đào tạo cán bộ thể dục thể thao bậc đại học. Nhiệm
vụ, nội dung và cấu trúc môn học. Lịch sử phát triển của môn cờ vua. Luật cờ
vua, các thuật ngữ trong cờ vua. Tổ chức thi đấu và trọng tài trong cờ vua. Lý
thuyết về khái niệm, phân loại, các nguyên tắc, các dạng thức của các giai
đoạn của ván đấu và lý thuyết mang tính lý luận về cờ vua.
- Phương pháp trưng bày (biểu bảng, kế hoạch, biểu đồ, áp phích, đèn
chiếu, bàn cờ treo): được dùng để hỗ trợ cho phương pháp mô tả khi giảng
dạy về các dạng thức khai cuộc, tàn cuộc, trung cuôc, các bẫy trong khai
cuộc, các dạng thức khác nhau của đòn phối hợp … Đây là phương pháp được
dùng nhiều trong giảng dạy cờ vua.
- Phương pháp tham quan (tổ chức tham quan các giải đấu lớn …) cho

học sinh đi xem thực tế tại các giải cờ vua để học hỏi kinh nghiệm về tổ chức,
thi đấu, trọng tài, tiến hành giải …
- Phương pháp bài tập (giải các thế cờ theo các chủ đề đã được chọn
lựa riêng nhằm tạo ra những kỹ năng, kỹ xảo chuyên môn): Giáo viên đưa ra
bài tập theo các chủ đề như về cơ tàn, bài tập phân tích tính toán các tình
huống, các đòn phối hợp, các bài tập chiến thuật cơ bản của giai đọan khai
cuộc …
- Phương pháp trò chơi (chơi với bạn cùng nhóm những thế cờ đang
học, hoặc các trích đoạn của ván đấu …): Sau khi dạy về một dạng khai cuộc
nào đó, giáo viên yêu cầu cả lớp tạo thành từng cặp đấu cờ theo dạng khai
cuộc đó.
- Phương pháp thi đấu (thi đấu các giải hạn chế thời gian, chơi Blid):
phương pháp được tổ chức vào các giờ thực hành, các giờ tự tập luyện, lớp
chia thành các cặp thi đấu với nhau theo sở trường của mình, hoặc tiến hành
các giải trong lớp với thời gian hạn chế.


14

- Phương pháp phân tích ván đấu và các thế cờ điển hình (phân tích các
tình thế điển hình trong khai cuộc, trung cuộc, tàn cuộc …): Là phương pháp
sử dụng những tình thế cờ thường gặp trong cờ vua rồi yêu cầu cả lớp cùng
phân tích, đánh giá.
Trong tập luyện cờ vua, lượng vận động tác động vào VĐV dưới dạng
những bài tập có nội dung, tính chất và hình thức thực hiện khác nhau. Các
bài tập trong tập luyện cờ vua được chia thành 3 nhóm: Nhóm bài tập bổ trợ,
nhóm bài tập chuyên môn và nhóm bài tập thi đấu.
- Nhóm bài tập bổ trợ: Bao gồm các bài tập thể chất (ở các môn thể
thao khác) nhằm tác động gián tiếp đến việc hình thành và phát triển các năng
lực chuyên môn cờ vua. Các bài tập thể chất cũng chủ yếu nhằm phát triển thể

lực (sử dụng bài tập thể chất thuần túy), các bài tập “chuyển tốt” trong quá
trình phát triển các phát triển năng lực chuyên môn (Cờ Nhảy, Cờ Vây, Cờ
Tướng … ), các tác động xã hội nhằm phát triển và hình thành nhân cách
(hoạt động xã hội) như: Thăm quan, du lịch, hoặc tác động của các môn khoa
học khác nhằm phát triển các năng lực tâm lý, sinh lý …
- Nhóm bài tập chuyên môn: Bao gồm các bài tập nghiên cứu, các bài
tập hình thành và phát triển năng lực chuyên môn. Có thể hiểu chúng là các
bài tập nghiên cứu các giai đoạn của ván đấu mang tính chất lý luận, các bài
tập chiến thuật - chiến lược, bài tập nghiên cứu các yếu tố thành phần (không
gian, thời gian, “Temp”…), các bài tập nhằm trực tiếp phát triển các kỹ năng
chuyên môn (tác động vào tư duy dưới các tình huống cờ, bài tập hoàn thiện
quá trình tư duy - định hướng nhiệm vụ dưới dạng các trích đoạn của ván đấu,
cờ thế hoặc thi đấu Blid …
- Nhóm bài tập thi đấu: Bao gồm các ván đấu theo quy trình thi đấu (có
thời gian hạn định, kiểm tra nước đi …) được thực hiện trong các điều kiện
khác nhau.


15

Trong cuốn sách hướng dẫn chơi cờ của mình:“Tôi đã đào tạo các học
trò biết cách suy nghĩ độc lập và biết cách phê phán các tài liệu: Trong cờ
vua, tôi muốn đưa đến cho họ không phải là những khái niệm trừu tượng hay
những luận điểm chung mà muốn đem lại những kiến thức sôi động.[8].
Họ phải sẵn sàng trải qua thử thách trong cuộc đếm bằng các khái
niệm, các quy luật và cách đánh giá không phải một lần mà là nhiều lần một
cách tự giác và phấn khởi”. Đến nay, những lời nói đó vẫn được coi là chân
lý trong cờ vua.
Phương tiện huấn luyện khai cuộc trong cờ vua
- Bàn cờ, quân cờ.

- Đồng hồ cờ.
- Bàn cờ treo.
- Tài liệu, sách báo chuyên môn hóa về khai cuộc trong cờ vua.
- Máy tính có hỗ trợ các phần mềm về cờ vua.
1.3. Đặc điểm tâm - sinh lý của lứa tuổi THPT
Lứa tuổi này cơ thể các em đã phát triển tương đối hoàn chỉnh. Tuy
nhiên, các bộ phận cơ thể vẫn tiếp tục phát triển nhưng tốc độ chậm dần, chức
năng sinh lí tương đối ổn định, khả năng hoạt động thể lực của hệ thống cơ
quan cũng được cao hơn. Sự phát triển cơ thể của cả nam và nữ có sự khác
biệt rất lớn do những đặc điểm sinh lí khác nhau. Do vậy, quá trình GDTC
cho học sinh lứa tuổi này chúng ta cần căn cứ vào đặc điểm tâm sinh lí lứa
tuổi và giới tính của các em.
1.3.1. Đặc điểm tâm lí của học sinh THPT
Ở lứa tuổi này các em thích tỏ ra mình là người lớn, muốn được mọi
người tôn trọng, tỏ ra là người hiểu biết, có khả năng phân tích tổng hợp, các


16

em có sự hiếu động, tinh nghịch. Các em có nhiều hoài bão nhưng lại thiếu
kinh nghiệm trong cuộc sống.
Tuổi này chủ yếu hình thành thế giới quan, tự ý thức, hình thành ý
thức, hình thành tính cách và hướng về tương lai. Đó cũng là tuổi lãng mạn
mơ ước độc đáo và mong chờ cho cuộc sống tốt đẹp hơn.
Về hứng thú: Các em đã có thái độ tự giác tích cực trong học tập xuất
phát từ động cơ học đúng đắn và lựa chọn nghề nghiệp sau này. Song hứng
thú học tập do nhiều động cơ khác nhau, đua với bạn bè, tự ái, hiếu thắng….
cho nên khi giảng dạy giáo viên cần giúp các em xây dựng động cơ đúng đắn
để các em có được hứng thú học tập các môn học nói chung và môn GDTC
nói riêng.

- Về tình cảm: Các em đã biểu lộ rõ hơn về tình cảm của bản thân với
ngôi trường mình gắn bó, với các thầy cô giáo đã dạy các em. Vì vậy, việc
giáo viên gây được thiện cảm và sự tôn trọng của các em là một trong những
thành công giúp giáo viên có nhiều thuận lợi trong quá trình giảng dạy, thúc
đẩy các em tự giác, tích cực trong học tập.
- Về trí nhớ: Các em ở tuổi này hầu như không tồn tại việc ghi nhớ
máy móc, do các em đã biết cách ghi nhớ có hệ thống, đảm bảo tính logic chặt
chẽ và lĩnh hội được bản chất, vấn đề cần học tập. Vậy nên, khi giảng dạy
GDTC giáo viên có thể sử dụng phương pháp trực quan kết hợp với giảng
giải, phân tích chi tiết kĩ thuật động tác và vai trò, ý nghĩa cũng như cách sử
dụng phương tiện, phương pháp để các em có thể tự tập một cách độc lập
trong thời gian nhàn rỗi.
- Các phẩm chất ý chí đã rõ ràng và mạnh mẽ hơn so với lứa tuổi trước
đó. Các em có thể tiếp thu được những bài tập khó và đòi hỏi cách khắc phục
khó khăn lớn trong tập luyện.


17

1.3.2. Đặc điểm sinh lí của học sinh THPT
* Hệ thần kinh.
- Đặc điểm lứa tuổi này hệ thần kinh tiếp tục được phát triển và đi đến
hoàn thiện, kỹ năng tư duy, phân tích, tổng hợp và trừu tượng được phát triển
tạo điều kiện cho việc hình thành nhanh chóng phản xạ có điều kiện. Do hoạt
động mạnh của tuyến giáp, tuyến sinh dục, tuyến yên làm cho tính hưng phấn
của hệ thần kinh chiếm ưu thế, giữa hưng phấn và ức chế chưa cân bằng làm
ảnh hưởng đến hoạt động thể lực. Do vậy trong quá trình huấn luyện, giáo
viên, huấn luyện viên (HLV) cần sử dụng bài tập thích hợp và thường xuyên
quan sát phản ứng cơ thể người tập để có biện pháp giải quyết kịp thời.
*Hệ vận động (Hệ cơ xƣơng).

- Hệ xƣơng: Lứa tuổi này hệ xương bắt đầu giảm tốc độ phát triển.
Mỗi năm nam cao thêm 1- 3cm; nữ cao thêm 0,5 - 1cm, cột sống đã ổn định
hình dáng. Vì vậy, có thể sử dụng một cách rộng rãi các bài tập với khối
lượng tăng dần để giúp VĐV thích nghi một cách từ từ.
- Hệ cơ: Lứa tuổi này các tổ chức cơ phát triển muộn hơn xương nên
cơ vẫn tương đối yếu, các cơ lớn phát triển tương đối nhanh, các cơ nhỏ phát
triển chậm hơn. Các cơ co phát triển nhanh hơn các cơ duỗi.
*Hệ tuần hoàn:
Hệ tuần hoàn đã phát triển và hoàn thiện. Buồng tim phát triển tương
đối hoàn chỉnh. Mạch đập của nữ 70-80 lần/phút; của nam 75-85 lần/phút.
Nhưng vận động mạch, huyết áp hồi phục tương đối nhanh chóng. Vì vậy, ở
lứa tuổi này có thể tập những bài tập sức bền, những bài tập có khối lượng và
cường độ vận động tương đối lớn nhưng phải thận trọng và thường xuyên
kiểm tra theo dõi tình trạng sức khỏe của các VĐV.


18

*Hệ hô hấp:
Hệ hô hấp đã phát triển và tương đối hoàn thiện. Vòng ngực trung bình
của nam 67-72cm. Dung lượng phổi tăng lên nhanh chóng lúc 16-18 tuổi là 34 lít, tần số hô hấp gần giống với người lớn. Tuy nhiên, các cơ hô hấp vẫn còn
yếu nên sức co dãn của lồng ngực ít chủ yếu là co dãn của cơ hoành. Vì vậy,
trong tập luyện cần thở sâu, tập trung chú ý thở bằng ngực và bụng.
1.4. Đặc điểm tâm - sinh lý trong môn cờ vua
1.4.1. Đặc điểm tâm lý trong môn cờ vua
Cờ vua là môn thể thao trí lực có đặc trưng là ít đòi hỏi về các tố chất
thể lực, song lại có yêu cầu cao về sự bền bỉ, mưu trí, thông minh óc sáng tạo
của người chơi. Tập luyện và thi đấu cờ vua giúp cho phát triển hài hòa các
phẩm chất tâm lý của mỗi cá nhân.
Trong quá trình học tập, tập luyện cờ vua, khả năng tư duy logic và tự

giác được phát triển, trí nhớ linh hoạt hơn, bền vững hơn và dung lượng ghi
nhớ lớn hơn, khả năng tập trung chú ý được phát triển và hoàn thiện. Cờ vua
giúp đẩy mạnh việc tập trung suy nghĩ, khả năng lựa chọn quyết định, góp
phần tạo nên lý trí, tính quyết đoán và ổn định về cảm xúc. Một điều quan
trọng là cờ vua giáo dục con người thái độ tự phê.
Cờ vua là một môn thể thao trí lực, lượng vận động trong cờ vua chủ
yếu là lượng vận động tâm lý, tác động trực tiếp vào quá trình tư duy của
người tập. Là một môn thể thao, song không giống với đại đa số các môn thể
thao khác, cờ vua không đòi hỏi sự hoạt động cơ bắp mạnh mẽ. Có thể gọi cờ
vua (theo một cách hình tượng) là một môn thể thao bất động. Bởi vì, trong
suốt quá trình hoạt động sáng tạo, thi đấu, VĐV cờ vua dùng phần lớn thời
gian ngồi sau bàn cờ, nghĩa là đưa tới một nếp sống ít hoạt động. Với đặc
điểm cờ vua là môn thể thao trí tuệ, lượng vân động trong cờ vua là lượng vận


19

động tâm lý, tác động trực tiếp vào quá trình tư duy của người tập nên cần
phải chú ý đến tính chất đặc biệt này. Bởi vì, trong các môn thể thao khác
(đặc biệt trong thời kỳ tiến hành thi đấu), sự căng thẳng về cảm xúc thường
được kết hợp với việc tăng cường hoạt động cơ bắp. Điều này có ý nghĩa quan
trọng vì tăng cường hoạt động cơ bắp sẽ bảo vệ cơ thể khỏi ảnh hưởng không
có lợi của hệ thần kinh và hệ tim mạch. Cờ vua là một dạng hoạt động thể
thao có sự căng thẳng về cảm xúc thần kinh cao độ, dẫn tới một số trường hợp
có thể gây ảnh hưởng không tốt đến tình trạng sức khỏe. Trước đây, có một số
quan niệm cho rằng, trên cơ sở tính toán đến những tác động nguy hại của sự
căng thẳng về cảm xúc, có thể xây dựng được những biện pháp, thậm chí
trong một vài trường hợp có thể dùng cả các chất dược liệu, để nhanh chóng
làm giảm đi những căng thẳng đó trong thời gian thi đấu. Song không nên coi
đó là chuẩn mực, vì bản thân những căng thẳng cảm xúc đó lại là chính những

điều kiện cần thiết cho quá trình tư duy sáng tạo của VĐV cờ vua. Hơn nữa,
việc không có khả năng duy trì và chịu đựng những sự căng thẳng cảm xúc ở
mức độ cao lại là một trong những nguyên nhân làm giảm đi khả năng chơi
của VĐV nghĩa là làm mất đi trạng thái sung sức thể thao của VĐV cờ vua.
Vì vậy, việc định mức áp dụng lượng vận động phù hợp đối với từng
VĐV trong tập luyện và thi đấu cờ vua là một vấn đề hết sức quan trọng đối
với việc đạt được thành tích cao trong thi đấu.
Lượng vận động tâm lý trong cờ vua chính là sự căng thẳng về
cảmxúcvà thần kinh do mật độ, độ khó của bài tập cờ, tình huống cũng như
thời gian thực hiện bài tập, tình huống đó. Các tác nhân tâm lý (cường độ cảm
xúc, sự căng thẳng về lý trí…) có tác động mạnh thì làm tăng cường hoặc làm
giảm sút khả năng chức phận của cơ thể. Lượng vận động tâm lý là một quá
trình bao gồm ba bước[1]: