Kinh+te+va+quan+ly+ moi+truong

Trѭӡng ÿҥi hӑc kinh tӃ quӕc dân
Khoa Kinh tӃ - Quҧn lý Môi trѭӡng và Ĉô thӏ

Bӝ môn kinh tӃ và quҧn lý môi trѭӡng
-------------------------&--------------------------Chӫ biên: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh

Giáo trình
Kinh tӃ và Quҧn lý môi trѭӡng

Hà Nӝi - 2003



Lӡi nói ÿҫu
Kinh tӃ và Quҧn lý môi trѭӡng trang bӏ cho sinh viên các ngành kinh tӃ và quҧn trӏ
kinh doanh nhӳng kiӃn thӭc cѫ bҧn vӅ kinh tӃ hӑc môi trѭӡng, quҧn lý môi trѭӡng
xem xét trên góc ÿӝ kinh tӃ. Ĉây là môn hӑc bҳt buӝc thuӝc nhóm các môn hӑc cѫ
sӣ cho tҩt cҧ các ngành hӑc ӣ Ĉҥi hӑc Kinh tӃ Quӕc dân tӯ trѭӟc tӟi nay. ĈӇ hiӇu
rõ hѫn mӕi quan hӋ giӳa kinh tӃ và môi trѭӡng, tӯ ÿó có mӝt cách ӭng xӱ hӧp lý
cho các nhà kinh tӃ và quҧn trӏ kinh doanh trong hoҥt ÿӝng thӵc tiӉn ÿӕi vӟi nhӳng
vҩn ÿӅ liên quan ÿӃn môi trѭӡng, môn hӑc ÿã phân tích mӕi quan hӋ giӳa môi
trѭӡng và phát triӇn; nhӳng vҩn ÿӅ cѫ bҧn vӅ kinh tӃ hӑc chҩt lѭӧng môi trѭӡng;
ÿánh giá tác ÿӝng môi trѭӡng và phân tích kinh tӃ cӫa nhӳng tác ÿӝng môi trѭӡng;
nhӳng vҩn ÿӅ liên quan giӳa khan hiӃm tài nguyên, dân sӕ, kinh tӃ và môi trѭӡng
và nhӳng nӝi dung kiӃn thӭc cѫ bҧn cӫa quҧn lý môi trѭӡng phù hӧp vӟi hoàn c
ҧnh cө thӇ cӫa ViӋt Nam và xu hѭӟng biӃn ÿәi môi trѭӡng toàn cҫu.
Giáo trình Kinh tӃ và Quҧn lý môi trѭӡng do tұp thӇ các nhà khoa hӑc cӫa Bӝ môn
Kinh tӃ và Quҧn lý môi trѭӡng, Ĉҥi hӑc Kinh tӃ Quӕc dân tiӃn hành bә sung, sӱa
chӳa và cұp nhұt nhӳng kiӃn thӭc mӟi trên cѫ sӣ giáo trình ““kinh tӃ môi trѭӡng”” do
cӕ GS.TSKH. Ĉһng Nhѭ Toàn chӫ biên, ÿѭӧc Nhà xuҩt bҧn Giáo dөc xuҩt bҧn
năm 1996.

Tham gia biên soҥn và sӱa ÿәi giáo trình gӗm có PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh,
ThS. Lê Thu Hoa, GVC. Lê Trӑng Hoa, GVC. NguyӉn Duy Hӗng, cө thӇ các
chѭѫng nhѭ sau:
Ch˱˯ng mͧ ÿ̯u: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh
Ch˱˯ng I: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh, GVC. NguyӉn Duy Hӗng, GVC. Lê Trӑng
Hoa.
Ch˱˯ng II: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh, ThS. Lê Thu Hoa, GVC. Lê Trӑng Hoa.
Ch˱˯ng III: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh, GVC. NguyӉn Duy Hӗng, GVC. Lê
Trӑng Hoa.
Ch˱˯ng IV: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh, ThS. Lê Thu Hoa
Ch˱˯ng V: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh, GVC. Lê Trӑng Hoa, ThS. Lê Thu Hoa,
GVC. NguyӉn Duy Hӗng.
Chӫ biên: PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh.
KӇ tӯ khi bҳt ÿҫu tiӃn hành biên soҥn cho ÿӃn khi kӃt thúc, chúng tôi ÿѭӧc sӵ góp ý
tұn tình vӅ nӝi dung chuyên môn, cNJng nhѭ yêu cҫu sӱa ÿәi cӫa các tác giҧ:


6


GS.TSKH. Lê Du Phong, GS.TS. NguyӉn KӃ Tuҩn, GS.TS. Lê Thông, PGS.TS.
Ĉһng Kim Chi, PGS.TS. Hoàng Văn Hoa, GS. TS. Ĉӛ Hoàng Toàn và nhiӅu nhà
khoa hӑc khác. Chúng tôi xin chân thành cҧm ѫn nhӳng sӵ ÿóng góp ý kiӃn quý
báu ÿó. Nhân dӏp này, chúng tôi cNJng xin ÿѭӧc bày tӓ lòng biӃt ѫn chân thành cӫa
mình tӟi GS. TS. NguyӉn Ĉình Hѭѫng, nguyên HiӋu trѭӣng Ĉҥi hӑc Kinh tӃ Quӕc
dân, GS.TS. NguyӉn Văn Thѭӡng, hiӋu trѭӣng Ĉҥi hӑc Kinh tӃ Quӕc dân, Hӝi
ÿӗng khoa hӑc Ĉҥi hӑc Kinh tӃ Quӕc dân, phòng Ĉào tҥo và cá nhân GVC. VNJ Huy
TiӃn ÿã tҥo mӑi ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi ÿӇ chúng tôi hoàn thành công viӋc cӫa mình.
Mһc dù ÿã cӕ gҳng bám sát nӝi dung yêu cҫu sӱa ÿәi sau khi thҭm ÿӏnh và cӕ gҳng
cұp nhұt thông tin, nhѭng do tính chҩt ÿһc thù cӫa môn hӑc, cNJng nhѭ sӵ biӃn ÿәi

liên tөc cӫa sӵ vұn ÿӝng và phát triӇn cӫa khoa hӑc và thӵc tiӉn, chúng tôi nghƭ
rҵng sӁ không tránh khӓi nhӳng thiӃu sót vӅ nӝi dung cNJng nhѭ hình thӭc trình bày,
chúng tôi mong nhұn ÿѭӧc nhӳng ý kiӃn ÿóng góp chân tình tӯ phía ÿӝc giҧ và
ngѭӡi hӑc. Thay mһt nhóm tác giҧ biên soҥn, xin ÿѭӧc giӟi thiӋu giáo trình kinh tӃ
và quҧn lý môi trѭӡng ÿã cұp nhұt và sӱa ÿәi.
PGS.TS. NguyӉn ThӃ Chinh



7


Chѭѫng mӣ ÿҫu
I. Khái quát vӅ kinh tӃ và môi trѭӡng
Kinh tӃ môi trѭӡng mӟi chӍ xuҩt hiӋn và phát triӇn trong nhӳng thұp kӹ cuӕi cӫa
thӃ kӹ XX do nhu cҫu bӭc bách cӫa thӵc tiӉn. ĈӇ hiӇu rõ hѫn nӝi dung nghiên cӭu
cӫa môn khoa hӑc non trҿ này, trѭӟc hӃt cҫn phҧi nҳm bҳn ÿѭӧc cѫ sӣ nӅn tҧng cӫa
kinh tӃ hӑc.
Kinh tӃ hӑc là môn khoa hӑc nghiên cӭu vӅ viӋc con ngѭӡi và xã hӝi lӵa chӑn nhѭ
thӃ nào ÿӇ sӱ dөng nhӳng nguӗn tài nguyên khan hiӃm nhҵm sҧn xuҩt ra các loҥi
hàng hoá (dӏch vө) và phân phӕi cho tiêu dùng hiӋn tҥi hoһc tѭѫng lai cӫa các cá
nhân và các nhóm ngѭӡi trong xã hӝi.
Kinh tӃ hӑc ra ÿӡi cách ÿây hѫn hai thӃ kӹ, kӇ tӯ khi Adam Smith cho xuҩt bҧn
cuӕn sách "Cӫa cҧi cӫa các dân tӝc" vào năm 1776.
Kinh tӃ hӑc có thӇ ÿѭӧc phân chia theo các lƭnh vӵc cӫa ÿӡi sӕng kinh tӃ, theo
hѭӟng nghiên cӭu hoһc theo phѭѫng pháp luұn ÿang ÿѭӧc sӱ dөng v.v……, nhѭng
cách chia kinh tӃ hӑc thành kinh tӃ hӑc vƭ mô và kinh tӃ hӑc vi mô là cách phân
loҥi phә biӃn nhҩt, vì nó bao quát ÿѭӧc mӝt sӕ lѭӧng các môn kinh tӃ chuyên sâu
theo tӯng lƭnh vӵc cө thӇ.
Kinh tӃ hӑc vƭ mô tұp trung chӫ yӃu vào nghiên cӭu các quan hӋ tѭѫng tác trong

nӅn kinh tӃ. Nó cӕ ý ÿѫn giҧn hoá các khӕi cҩu trúc riêng biӋt trong phân tích nhҵm
làm cho quá trình phân tích toàn bӝ mӕi quan hӋ tѭѫng tác trong nӅn kinh tӃ có thӇ
nҳm bҳt ÿѭӧc mӝt cách dӉ dàng. Ví dө, các nhà kinh tӃ vƭ mô thѭӡng không quan
tâm ÿӃn viӋc phân loҥi hàng tiêu dùng thành các mһt hàng nhѭ xe ÿҥp, mô tô, vô
tuyӃn hay máy tính, mà hӑ thѭӡng nghiên cӭu tҩt cҧ các mһt hàng này dѭӟi dҥng
nhóm "hàng tiêu dùng", vì hӑ quan tâm chӫ yӃu ÿӃn mӕi quan hӋ tѭѫng tác giӳa
viӋc mua hàng tiêu dùng cӫa các cá nhân và hӝ gia ÿình và quyӃt ÿӏnh mua sҳm
máy móc, thiӃt bӏ, nhà xѭӣng cӫa các hãng.
Kinh tӃ vi mô phân tích và nghiên cӭu chi tiӃt các quyӃt ÿӏnh cá nhân vӅ loҥi hàng
hoá (dӏch vө) cө thӇ. Ví dө, ta có thӇ nghiên cӭu xem tҥi sao các hӝ gia ÿình lҥi
thích mua mô tô hѫn là xe ÿҥp và ngѭӡi sҧn xuҩt quyӃt ÿӏnh nhѭ thӃ nào trong viӋc
lӵa chӑn sҧn xuҩt mô tô hay xe ÿҥp. Sau ÿó, ta có thӇ tұp hӧp các quyӃt ÿӏnh cӫa tҩt
cҧ các hӝ gia ÿình và cӫa tҩt cҧ các công ty (ngѭӡi sҧn xuҩt) lҥi ÿӇ bàn xem tәng
mӭc mua và tәng sҧn lѭӧng mô tô là bao nhiêu. Trong kinh tӃ vi mô, lý thuyӃt cân
bҵng tәng thӇ là mӝt lƭnh vӵc khá phӭc tҥp. Lý thuyӃt này nghiên cӭu ÿӗng thӡi tҩt


8


cҧ các thӏ trѭӡng cho tҩt cҧ các loҥi hàng hoá (dӏch vө). Tӯ ÿó, bҵng cách suy luұn
lôgíc, ta có thӇ hiӇu ÿѭӧc toàn bӝ cѫ cҩu tiêu dùng, sҧn xuҩt và trao ÿәi trong toàn
bӝ nӅn kinh tӃ tҥi mӝt thӡi ÿiӇm nhҩt ÿӏnh.
Kinh tӃ môi trѭӡng nghiên cӭu các vҩn ÿӅ môi trѭӡng vӟi viӉn cҧnh và nhӳng ý
tѭӣng phân tích kinh tӃ. Nó khai thác tӯ cҧ hai phía: kinh tӃ vƭ mô và kinh tӃ vi mô,
nhѭng tӯ kinh tӃ vi mô nhiӅu hѫn. Kinh tӃ môi trѭӡng tұp trung chӫ yӃu vào vҩn ÿӅ
ngѭӡi ta ra quyӃt ÿӏnh nhѭ thӃ nào, tҥi sao gây ra nhӳng hұu quҧ ÿӕi vӟi môi
trѭӡng và chúng ta có thӇ thay ÿәi các thӇ chӃ, chính sách kinh tӃ ra sao ÿӇ ÿѭa các
tác ÿӝng môi trѭӡng vào thӃ cân bҵng hѫn, әn ÿӏnh hѫn vӟi nhӳng mong muӕn và
yêu cҫu cӫa chúng ta và cӫa bҧn thân hӋ sinh thái. Vì vұy, mӝt trong nhӳng viӋc

ÿҫu tiên là phҧi làm quen vӟi nhӳng ý tѭӣng cѫ bҧn và các công cө phân tích cӫa
kinh tӃ vi mô. Dӵa vào nhӳng cѫ sӣ phѭѫng pháp luұn và phѭѫng pháp cӫa kinh tӃ
vi mô, các nhà kinh tӃ môi trѭӡng phҧi lý giҧi mӝt cách ÿúng ÿҳn và rõ ràng hàng
loҥt vҩn ÿӅ ÿһt ra nhѭ tҥi sao môi trѭӡng lҥi bӏ suy thoái, sӵ suy thoái môi trѭӡng
dүn ÿӃn nhӳng hұu quҧ gì và có thӇ làm gì ÿӇ ngăn chһn và giҧm sӵ suy thoái môi
trѭӡng mӝt cách có hiӋu quҧ nhҩt? Có nhiӅu loҥi câu trҧ lӡi cho các vҩn ÿӅ nêu
trên. Chҷng hҥn, ta có thӇ cho rҵng môi trѭӡng bӏ suy thoái là do hành vi và thái ÿӝ
ӭng xӱ cӫa con ngѭӡi trái vӟi luân thѭӡng, ÿҥo lý. Vì thӃ, ÿӇ bҧo vӋ tӕt môi trѭӡng,
cҫn phҧi không ngӯng nâng cao nhұn thӭc vӅ môi trѭӡng, thѭӡng xuyên giáo dөc
ÿҥo ÿӭc môi trѭӡng cho toàn thӇ cӝng ÿӗng bҵng nhiӅu hình thӭc khác nhau. Ĉó
cNJng là mӕi quan tâm hàng ÿҫu cӫa bҩt cӭ mӝt xã hӝi văn minh nào. Tuy nhiên,
nâng cao ý thӭc trách nhiӋm, giáo dөc ÿҥo ÿӭc môi trѭӡng là viӋc làm thѭӡng
xuyên, là mӝt quá trình lâu dài nhҵm cҧi tҥo và xây dӵng mӟi ÿҥo ÿӭc, tác phong
và lӕi sӕng sao cho thân thiӋn vӟi môi trѭӡng. ĈӇ làm ÿѭӧc viӋc ÿó, ÿòi hӓi phҧi có
thӡi gian và không thӇ cùng mӝt lúc giҧi quyӃt ÿѭӧc tҩt cҧ các vҩn ÿӅ môi trѭӡng
quan trӑng và cҩp bách ÿang ÿһt ra.
Cách trҧ lӡi thӭ hai cho vҩn ÿӅ tҥi sao ngѭӡi ta lҥi gây ô nhiӉm môi trѭӡng, làm
cho môi trѭӡng bӏ suy thoái là cách xem xét vӅ mһt kinh tӃ và xem xét các cѫ
quan, thiӃt chӃ kinh tӃ (và xã hӝi) ÿѭӧc cҩu trúc ra sao và hoҥt ÿӝng nhѭ thӃ nào
mà có thӇ tҥo ÿiӅu kiӋn dӉ dàng cho ngѭӡi ta phá hoҥi môi trѭӡng. (Cѫ quan, thiӃt
chӃ kinh tӃ chúng tôi dùng ӣ ÿây là bao gӗm các tә chӭc công cӝng và tѭ nhân, luұt
pháp và các tә chӭc mà xã hӝi sӱ dөng ÿӇ cҩu trúc hoҥt ÿӝng kinh tӃ. Ví dө: thӏ
trѭӡng, các công ty, sӣ hãng công cӝng, cѫ quan luұt thѭѫng mҥi, v.v……). Chúng ta
dӉ nhұn biӃt rҵng, ngѭӡi ta gây ô nhiӉm, làm suy thoái môi trѭӡng là vì ÿó là
phѭѫng cách rҿ tiӅn nhҩt ÿӇ giҧi quyӃt chҩt thҧi còn lҥi sau khi ngѭӡi tiêu dùng ÿã
dùng xong mӝt thӭ gì ÿó, hoһc sau khi ngѭӡi sҧn xuҩt ÿã sҧn xuҩt xong mӝt thӭ gì
ÿó. Ngѭӡi ÿó có nhӳng quyӃt ÿӏnh này vӅ sҧn xuҩt, tiêu thө và thanh toán chҩt thҧi
trong phҥm vi mӝt sӕ cѫ quan, thiӃt chӃ kinh tӃ và xã hӝi. Các cѫ quan, thiӃt chӃ
này cҩu trúc nên nhӳng khuyӃn khích, dүn dҳt ngѭӡi ta quyӃt ÿӏnh theo hѭӟng này,

9


chӭ không phҧi theo hѭӟng khác. Nhѭ vұy, vҩn ÿӅ ÿһt ra ӣ ÿây là nghiên cӭu và
thiӃt kӃ quy trình khuyӃn khích hoҥt ÿӝng có hiӋu quҧ, ÿһc biӋt là cҩu trúc lҥi nó
sao cho có thӇ ÿӏnh hѭӟng ngѭӡi ta ra các quyӃt ÿӏnh ÿúng ÿҳn, phù hӧp vӟi mөc
tiêu bҧo vӋ môi trѭӡng, phát triӇn phong cách và lӕi sӕng thân thiӋn, lành mҥnh vӟi
môi trѭӡng.
Có ý kiӃn cho rҵng, ngѭӡi ta gây ô nhiӉm, làm suy thoái môi trѭӡng là vì ÿӝng cѫ
lӧi nhuұn. Do ÿó, cách duy nhҩt ÿӇ giҧm ô nhiӉm môi trѭӡng, nâng cao chҩt lѭӧng
môi trѭӡng là làm giҧm ÿӝng cѫ lӧi nhuұn. ĈiӅu này ÿúng, nhѭng hoàn toàn chѭa
ÿӫ, bӣi vì không chӍ có các công ty, xí nghiӋp do ÿӝng cѫ lӧi nhuұn thúc ÿҭy, nên
gây ra ô nhiӉm môi trѭӡng, mà cҧ các cá nhân ngѭӡi tiêu dùng cNJng ÿang gây ra ô
nhiӉm môi trѭӡng khi ÿә rác thҧi bӯa bãi xuӕng các cӕng rãnh, ao, hӗ hoһc sӱ dөng
các phѭѫng tiӋn giao thông có ÿӝng cѫ cNJ kӻ, lҥc hұu, xҧ nhiӅu khói, v.v……, ӣ ÿây,
các cá nhân ngѭӡi tiêu dùng không hӅ nghƭ ÿӃn lӛ hay lãi, cho nên bҧn thân lӧi
nhuұn không phҧi là nguyên nhân làm cho ngѭӡi ta gây ô nhiӉm môi trѭӡng.
Tѭѫng tӵ nhѭ vұy, nhiӅu doanh nghiӋp Nhà nѭӟc sҧn xuҩt các hàng hoá (dӏch vө)
công cӝng ÿôi khi ÿã gây ô nhiӉm môi trѭӡng nghiêm trӑng mà không hӅ bӏ thúc
ÿҭy bӣi ÿӝng cѫ lӧi nhuұn. Hoһc là, trong các nӅn kinh tӃ kӃ hoҥch hoá tұp trung
quan liêu, bao cҩp trѭӟc ÿây là nhӳng nӅn kinh tӃ thiӃu ÿӝng cѫ lӧi nhuұn, nhѭng
môi trѭӡng vүn bӏ suy thoái nghiêm trӑng ӣ mӝt sӕ vùng; không khí và nguӗn nѭӟc
bӏ ô nhiӉm nһng ӣ nhiӅu thành phӕ và khu công nghiӋp, gây ҧnh hѭӣng xҩu tӟi sӭc
khoҿ cӫa dân cѭ và phá vӥ cân bҵng sinh thái, v.v…… Nhѭ vұy, ÿӝng cѫ lӧi nhuұn
bҧn thân nó không phҧi là nguyên nhân chính gây ra sӵ suy thoái, ô nhiӉm môi
trѭӡng.
Nhӳng ÿiӅu phân tích trên chӭng tӓ rҵng, các khuyӃn khích có tҫm quan trӑng ÿһc
biӋt trong hoҥt ÿӝng cӫa mӝt hӋ thӕng kinh tӃ. Thuұt ngӳ "khuyӃn khích" ӣ ÿây
ÿѭӧc hiӇu là mӝt cái gì ÿó hút ngѭӡi ta vào hay ÿҭy ngѭӡi ta ra khӓi mӝt chuҭn

(ÿích) nhҩt ÿӏnh, kích thích, hѭӟng và dүn dҳt ngѭӡi ta phát huy cách ӭng xӱ hӧp
chuҭn, sӱa ÿәi cách ӭng xӱ lӋch chuҭn. "KhuyӃn khích kinh tӃ" là mӝt cái gì ÿó
thuӝc phҥm trù kinh tӃ có tác dөng hѭӟng dүn ngѭӡi ta tұp trung cӕ gҳng cӫa mình
vào sҧn xuҩt hoһc tiêu dùng kinh tӃ theo mӝt sӕ hѭӟng nhҩt ÿӏnh. KhuyӃn khích
kinh tӃ không chӍ là sӵ trҧ công bҵng cӫa cҧi vұt chҩt, hѭӟng dүn hành vi, cách ӭng
xӱ cӫa ngѭӡi ta sao cho có thӇ thu ÿѭӧc ngày càng nhiӅu cӫa cҧi vұt chҩt mà còn có
cҧ nhӳng khuyӃn khích phi vұt chҩt, hѭӟng dүn ngѭӡi ta thay ÿәi hành vi, thái ÿӝ
kinh tӃ, ví dө nhѭ lòng tӵ trӑng, sӵ mong muӕn có mӝt cҧnh quan môi trѭӡng xanh,
sҥch, ÿҽp hay ѭӟc vӑng tҥo nên mӝt tҩm gѭѫng tӕt cho ngѭӡi khác noi theo.
Bҩt cӭ mӝt hӋ thӕng kinh tӃ nào cNJng sӁ gây ra nhӳng tác ÿӝng phá hoҥi môi
trѭӡng, nӃu nhѭ các khuyӃn khích trong hӋ thӕng kinh tӃ ÿó không ÿѭӧc cҩu trúc
ÿӇ tránh các tác ÿӝng xҩu. Các nhà kinh tӃ môi trѭӡng cҫn phҧi ÿi nghiên cӭu bҧn


10


chҩt, cѫ chӃ hoҥt ÿӝng cӫa các hӋ thӕng kinh tӃ ÿӇ hiӇu ÿѭӧc các hӋ thӕng khuyӃn
khích cӫa chúng hoҥt ÿӝng ra sao và có thӇ thay ÿәi chúng nhѭ thӃ nào ÿӇ có ÿѭӧc
mӝt nӅn kinh tӃ phát triӇn mӝt cách hӧp lý, hoҥt ÿӝng có hiӋu quҧ, mà không gây ra
nhӳng tác ÿӝng xҩu ÿӃn môi trѭӡng. Các hӋ thӕng khuyӃn khích rҩt phong phú và
ÿa dҥng, có thӇ ÿѭӧc phân thành các nhóm chӫ yӃu sau ÿây:
- Các khuyӃn khích cá nhân và hӝ gia ÿình nhҵm giҧm dҫn lѭӧng chҩt thҧi trong
sinh hoҥt và tăng cѭӡng sӱ dөng các sҧn phҭm có ít chҩt thҧi hѫn. Ví dө: áp dөng
chӃ ÿӝ trҧ tiӅn lӋ phí theo sӕ lѭӧng rác thҧi hàng tháng hay hàng năm thay cho ÿӝ
thu lӋ phí thu gom rác thҧi quân bình và cӕ ÿӏnh theo thӡi gian hay theo ÿҫu ngѭӡi.
- Các khuyӃn khích doanh nghiӋp Nhà nѭӟc và tѭ nhân, ÿһc biӋt là các doanh
nghiӋp công nghiӋp, nhҵm thúc ÿҭy các doanh nghiӋp tìm mӑi cách ÿӇ giҧm các
chҩt thҧi trong quá trình sҧn xuҩt bҵng cách thông qua và cѭӥng chӃ thi hành các
luұt, pháp lӋnh, nghӏ ÿӏnh, quy chӃ có liên quan ÿӃn bҧo vӋ môi trѭӡng, bҵng cách

soҥn thҧo và áp dөng hӋ thӕng khuyӃn khích tài chính sao cho có thӇ hҩp dүn các
doanh nghiӋp gây ô nhiӉm ít hѫn. Ví dө: kӃt hӧp thuӃ tài sҧn cӫa doanh nghiӋp vӟi
thành tích bҧo vӋ môi trѭӡng; tuǤ theo mӭc ÿӝ gây ô nhiӉm môi trѭӡng cӫa doanh
nghiӋp mà ÿánh thuӃ cao hay thҩp, hoһc xét miӉn giҧm thuӃ. NӃu doanh nghiӋp thҧi
nhiӅu chҩt ÿӝc hҥi làm ô nhiӉm môi trѭӡng thì sӁ bӏ ÿánh thuӃ cao và ngѭӧc lҥi.
- Các khuyӃn khích ngành nhҵm hình thành và phát triӇn ngành công nghiӋp môi
trѭӡng và các ngành sҧn xuҩt khác dӵa trên cѫ sӣ sӱ dөng các quy trình công nghӋ
không có hoһc có ít chҩt thҧi. Công nghiӋp môi trѭӡng là ngành công nghiӋp phát
triӇn các phѭѫng pháp kӻ thuұt xӱ lý chҩt thҧi, tái tuҫn hoàn, sҧn xuҩt các máy
móc, thiӃt bӏ mӟi kiӇm tra ô nhiӉm môi trѭӡng và nghiên cӭu, áp dөng công nghӋ
mӟi giám sát ô nhiӉm môi trѭӡng. Xây dӵng và phát triӇn rӝng rãi các quy trình
công nghӋ không có hoһc có ít chҩt thҧi nhҵm cung cҩp cho thӏ trѭӡng các sҧn
phҭm mӟi không có hҥi cho môi trѭӡng, sҥch và an toàn ÿӕi vӟi sӭc khoҿ cӫa con
ngѭӡi.
- Soҥn thҧo chính sách môi trѭӡng nhҵm cҧi thiӋn chҩt lѭӧng môi trѭӡng mӝt cách
có hiӋu quҧ.
Trong viӋc soҥn thҧo các chính sách môi trѭӡng, kinh tӃ môi trѭӡng ÿóng vai trò
chӫ yӃu nhҩt. Có rҩt nhiӅu kiӇu, loҥi chѭѫng trình và chính sách công cӝng dành
cho các vҩn ÿӅ môi trѭӡng ӣ tҩt cҧ các cҩp: ÿӏa phѭѫng, vùng, quӕc gia, tiӇu khu
vӵc, khu vӵc và quӕc tӃ. Chúng khác nhau nhiӅu vӅ hiӋu quҧ cNJng nhѭ hiӋu lӵc.
Mӝt sӕ các chѭѫng trình và chính sách môi trѭӡng ÿѭӧc soҥn thҧo tӕt và rõ ràng là
có nhӳng tác ÿӝng tích cӵc, có lӧi cho môi trѭӡng. Còn ÿa sӕ các chѭѫng trình và
chính sách môi trѭӡng chѭa ÿѭӧc soҥn thҧo tӕt nên chѭa ÿi vào thӵc tӃ cuӝc sӕng,
hiӋu quҧ thҩp. Chính vì hiӋu quҧ chi phí thҩp, thұm chí không có hiӋu quҧ, nên
chúng thѭӡng kӃt thúc vӟi nhӳng chi phí rҩt lӟn và ít có tác dөng ÿӕi vӟi viӋc cҧi


11

thiӋn chҩt lѭӧng môi trѭӡng. Vì thӃ, viӋc nghiên cӭu ÿӇ soҥn thҧo các chính sách
môi trѭӡng sao cho có hiӋu quҧ, có hiӋu lӵc và khҧ thi là mӝt nhiӋm vө cӵc kǤ
quan trӑng cӫa kinh tӃ môi trѭӡng.
Các nhóm khuyӃn khích nêu trên là nhӳng vҩn ÿӅ cӫa kinh tӃ vƭ mô. Chúng ÿӏnh
hѭӟng hành vi và thái ÿӝ ӭng xӱ hӧp lý cӫa các cá nhân và tұp thӇ ngѭӡi tiêu dùng
cNJng nhѭ ngѭӡi sҧn xuҩt. Tuy nhiên, các vҩn ÿӅ môi trѭӡng còn liên quan chһt chӁ
vӟi thái ÿӝ cӫa kinh tӃ hӑc vƭ mô, tӭc là liên quan chһt chӁ vӟi cѫ cҩu và thành tӵu
kinh tӃ cӫa cҧ mӝt quӕc gia vӟi tѭ cách là mӝt ÿѫn vӏ thӕng nhҩt, bӣi vì khi chúng
ta nghiên cӭu các vҩn ÿӅ nhѭ tәng sҧn phҭm quӕc nӝi (GDP), tӹ lӋ lҥm phát, tӹ lӋ
thҩt nghiӋp, v.v…… là chúng ta ÿang tұp trung vào nhӳng thành tӵu cӫa quӕc gia ÿó
nhѭ là mӝt tәng thӇ, nghƭa là chúng ta ÿang nghiên cӭu kinh tӃ vƭ mô.
Các biӋn pháp kiӇm soát ô nhiӉm môi trѭӡng có quan hӋ rҩt mұt thiӃt vӟi tӹ lӋ thҩt
nghiӋp và tăng trѭӣng kinh tӃ. ӣ ÿây có hàng loҥt các câu hӓi mà các nhà kinh tӃ
môi trѭӡng cҫn phҧi tìm cho ÿѭӧc các câu trҧ lӡi ÿúng ÿҳn, thoҧ ÿáng.Ví dө: Các
chính sách môi trѭӡng nghiêm ngһt hѫn có tҥo ra khuynh hѭӟng làm chұm sӵ tăng
trѭӣng kinh tӃ và làm tăng tӹ lӋ thҩt nghiӋp hay không? NӃu có, thì bao nhiêu? Các
quy tҳc, ÿiӅu lӋ vӅ môi trѭӡng có tác ÿӝng ÿӃn tӹ lӋ lҥm phát hay không? NӃu có,
thì tác ÿӝng nhѭ thӃ nào?
Ngѭӧc lҥi, các vҩn ÿӅ cӫa kinh tӃ vƭ mô cNJng liên quan chһt chӁ vӟi các vҩn ÿӅ môi
trѭӡng. ӣ ÿây cNJng tӗn tҥi vô sӕ các câu hӓi thuӝc phҥm trù kinh tӃ môi trѭӡng.
Chҷng hҥn, tăng trѭӣng kinh tӃ có tác ÿӝng ÿӃn chҩt lѭӧng môi trѭӡng hay không?
NӃu có, thì tác ÿӝng nhѭ thӃ nào? Có phҧi tӹ lӋ tăng trѭӣng càng cao, nghƭa là biӋn
pháp truyӅn thӕng cӫa chúng ta nhѭ GDP, thì môi trѭӡng càng bӏ suy thoái hay
không, hay là ngѭӧc lҥi? Ĉây là nhӳng vҩn ÿӅ có ý nghƭa rҩt lӟn ÿӕi vӟi các nѭӟc
ÿang phát triӇn, ÿһc biӋt là ÿӕi vӟi nѭӟc ta ÿang bѭӟc vào thӡi kǤ mӟi - thӡi kǤ ÿҭy
mҥnh công nghiӋp hoá và hiӋn ÿҥi hoá.
Kinh tӃ môi trѭӡng sӱ dөng rҩt nhiӅu loҥi công cө phân tích, trѭӟc hӃt là phân tích
chi phí - hiӋu quҧ và phân tích chi phí - lӧi ích.
Phân tích chi phí - hiӋu quҧ là công cө mà các nhà kinh tӃ môi trѭӡng sӱ dөng ÿӇ
tìm cách làm sao cho có thӇ hoàn thành tӕt mөc tiêu chҩt lѭӧng môi trѭӡng ÿã cho

vӟi sӕ tiӅn ít nhҩt. Nói cách khác là hӑ tìm cách tӕn ít tiӅn nhҩt ÿӇ hoàn thành mөc
tiêu cҧi thiӋn chҩt lѭӧng môi trѭӡng ÿã ÿӏnh nào ÿó. Ví dө: phân tích chi phí - hiӋu
quҧ cӫa các phѭѫng án kӻ thuұt giҧm thiӇu tiêu thө nhiên liӋu - năng lѭӧng, nguyên
vұt liӋu trong sҧn xuҩt sao cho tӕn ít tiӅn nhҩt mà vүn bҧo ÿҧm sӕ lѭӧng và chҩt
lѭӧng sҧn phҭm cung cҩp cho thӏ trѭӡng.
Khi phân tích chi phí - hiӋu quҧ, các nhà kinh tӃ môi trѭӡng chӍ quan tâm ÿӃn chi
phí ÿӇ thӵc hiӋn mӝt vài mөc tiêu môi trѭӡng ÿӅ ra, còn trong phân tích chi phí - lӧi


12


ích, thì cҧ chi phí lүn lӧi ích cӫa mӝt chѭѫng trình hay mӝt chính sách nào ÿó ÿѭӧc
ÿo lѭӡng và biӇu diӉn bҵng nhӳng ÿiӅu kiӋn có thӇ so sánh vӟi nhau ÿѭӧc. Phân
tích chi phí - lӧi ích là công cө phân tích chӫ yӃu mà các nhà kinh tӃ môi trѭӡng
dùng ÿӇ ÿánh giá các quyӃt ÿӏnh vӅ môi trѭӡng. Nó ÿѭӧc sӱ dөng vào nhӳng năm
ÿҫu thӃ kӹ XX ÿӇ ÿánh giá mӝt sӕ dӵ án nhѭ phát triӇn nguӗn nѭӟc chҷng hҥn.
Ngày nay, nó ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trong toàn bӝ khu vӵc công cӝng. Ĉôi khi
ngѭӡi ta dùng nó ÿӇ hӛ trӧ cho viӋc lӵa chӑn chính sách hӳu hiӋu nhҩt, ÿôi khi mӝt
công ty nào ÿó dùng nó ÿӇ biӋn minh cho ÿiӅu hӑ muӕn làm và ÿôi khi các cѫ quan
Chính phӫ dùng nó trong viӋc nghiên cӭu ban hành hoһc xoá bӓ các quy chӃ, thӇ
chӃ. Phân tích lӧi ích - chi phí là công cө quan trӑng nhҩt và ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi
nhҩt trong kinh tӃ môi trѭӡng.
Kinh tӃ môi trѭӡng còn quan tâm nghiên cӭu và giҧi quyӃt các vҩn ÿӅ quӕc tӃ cӫa
môi trѭӡng. Không phҧi tҩt cҧ các vҩn ÿӅ vӅ môi trѭӡng ÿӅu liên quan ÿӃn ô nhiӉm
và cNJng không phҧi tҩt cҧ các vҩn ÿӅ môi trѭӡng ÿӅu xҭy ra trong các nѭӟc riêng
lҿ. Môi trѭӡng là vҩn ÿӅ mang tính vùng, không phân biӋt ranh giӟi hành chính ÿӏa
phѭѫng hay quӕc gia. Môi trѭӡng ÿã trӣ thành vҩn ÿӅ toàn cҫu. ĈӇ giҧi quyӃt
nhӳng vҩn ÿӅ môi trѭӡng cҩp bách toàn cҫu nhѭ bҧo tӗn ÿa dҥng sinh hӑc, sӵ thay
ÿәi khí hұu, v.v……, cҫn ÿӝng viên trí tuӋ và nguӗn lӵc cӫa mӑi quӕc gia, cҫn nӛ lӵc

chung cӫa cӝng ÿӗng thӃ giӟi. NhiӋm vө cӫa các nhà kinh tӃ môi trѭӡng là nghiên
cӭu các phѭѫng pháp chi phí hӳu hiӋu nhҩt, vҩn ÿӅ thӵc hiӋn quyӅn tài sҧn quӕc
gia, vҩn ÿӅ chuyӇn giao công nghiӋp quӕc tӃ, vҩn ÿӅ phân chia chi phí cho các nѭӟc
giàu và các nѭӟc nghèo sao cho công bҵng, vҩn ÿӅ chia sҿ lӧi ích dӏch vө môi
trѭӡng v.v……

II. Ĉӕi tѭӧng cӫa môn hӑc
Môi trѭӡng (MT) ÿang là vҩn ÿӅ cҩp bách cӫa thӡi ÿҥi, là thách thӭc gay gҳt ÿӕi
vӟi tѭѫng lai phát triӇn cӫa tҩt cҧ các quӕc gia trên hành tinh, trong ÿó có ViӋt
Nam. Giҧi quyӃt vҩn ÿӅ vô cùng rӝng lӟn và phӭc tҥp này, ÿòi hӓi sӵ cӕ gҳng
thѭӡng xuyên, nӛ lӵc chung cӫa mӑi cá nhân, mӑi cӝng ÿӗng, mӑi quӕc gia và toàn
thӇ nhân loҥi, ÿòi hӓi sӵ hӧp tác chһt chӁ liên ngành cӫa nhiӅu môn khoa hӑc, trong
ÿó có Kinh tӃ môi trѭӡng (Environmental Economics).
Kinh t͇ môi tr˱ͥng là m͡t môn khoa h͕c nghiên cͱu m͙i quan h͏ t˱˯ng tác, phͭ
thu͡c và quy ÿ͓nh l̳n nhau giͷa kinh t͇ và môi tr˱ͥng (h͏ th͙ng h͟ trͫ cu͡c s͙ng
cͯa trái ÿ̭t) nh̹m b̫o ÿ̫m m͡t s͹ phát tri͋n ͝n ÿ͓nh, hi͏u qu̫, liên tͭc và b͉n
vͷng trên c˯ sͧ b̫o v͏ môi tr˱ͥng và ḽy con ng˱ͥi làm trung tâm.



13


III. NhiӋm vө cӫa môn hӑc
1. Trang bӏ nhӳng cѫ sӣ phѭѫng pháp luұn và phѭѫng pháp nghiên cӭu mӕi quan
hӋ biӋn chӭng giӳa phát triӇn kinh tӃ và bҧo vӋ môi trѭӡng .
2. Trang bӏ nhӳng cѫ sӣ lý luұn ÿӇ nhìn nhұn, phân tích ÿánh giá môi trѭӡng trong
bӕi cҧnh cӫa cѫ chӃ thӏ trѭӡng.
3. Ĉánh giá nhӳng tác ÿӝng (tích cӵc và tiêu cӵc) cӫa các hoҥt ÿӝng phát triӇn
(kinh tӃ và xã hӝi) ÿӃn môi trѭӡng. TiӃp cұn phân tích kinh tӃ cӫa nhӳng tác ÿӝng

tӟi môi trѭӡng.
4. Nghiên cӭu mӕi quan hӋ tѭѫng tác giӳa tài nguyên, dân sӕ, kinh tӃ và môi
trѭӡng.
5. Góp phҫn thҭm ÿӏnh các chѭѫng trình, kӃ hoҥch, dӵ án phát triӇn thông qua phân
tích chi phí - lӧi ích và phân tích chi phí - hiӋu quҧ.
6. Góp phҫn hoҥch ÿӏnh các chính sách và chiӃn lѭӧc phát triӇn, nhӳng phѭѫng
thӭc quҧn lý môi trѭӡng hӧp lý.
7. Nâng cao nhұn thӭc vӅ môi trѭӡng, vӅ mӕi quan hӋ chһt chӁ, phө thuӝc và quy
ÿӏnh lүn nhau giӳa môi trѭӡng và phát triӇn ÿӇ mӑi cá nhân, mӑi cӝng ÿӗng có
hành vi ÿúng ÿҳn vì mөc ÿích phát triӇn bӅn vӳng. Ĉһc biӋt là ÿӕi vӟi các chuyên
gia kinh tӃ và quҧn trӏ kinh doanh.

IV. Phѭѫng pháp nghiên cӭu môn hӑc
Là mӝt môn khoa hӑc còn non trҿ, liên ngành và mang tính tәng hӧp cao, Kinh tӃ
môi trѭӡng sӱ dөng nhiӅu quan ÿiӇm, nhiӅu phѭѫng pháp tiӃp cұn và nghiên cӭu
khác nhau, truyӅn thӕng cNJng nhѭ hiӋn ÿҥi. Trong ÿó phҧi kӇ ÿӃn trѭӟc hӃt là:
1. Quan ÿiӇm và phѭѫng pháp duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ.
Duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ cho phép chúng ta nhìn nhұn và giҧi quyӃt
vҩn ÿӅ có cѫ sӣ khoa hӑc, ÿҧm bҧo tính lo gic, chҷng hҥn ô nhiӉm và suy thoái môi
trѭӡng hay sӵ giҧm sút ÿa dҥng sinh hӑc có nguӗn gӕc tӯ ÿâu, hұu quҧ cӫa nhӳng
hiӋn tѭӧng này sӁ gây ra nhӳng tác hҥi vӅ kinh tӃ nhѭ thӃ nào? Sӱ dөng các quan
ÿiӇm và phѭѫng pháp này sӁ loҥi trӯ ÿѭӧc nhӳng ÿánh giá có tính chӫ quan, duy ý
chí.
2. Quan ÿiӇm phân tích tƭnh, phân tích tƭnh so sánh và phân tích ÿӝng.
- Phân tích tƭnh thӵc chҩt là phân tích cân bҵng hiӋu quҧ.
- Phân tích tƭnh so sánh thѭӡng ÿѭӧc sӱ dөng khi có sӵ thay ÿәi cӫa ngoҥi
cҧnh nhѭ biӃn ÿӝng vӅ giá do tác ÿӝng ngoҥi ӭng. Phѭѫng pháp sӱ dөng thѭӡng là


14

phân tích biên, sӱ dөng phép toán vi phân ÿӇ xem xét.
- Phân tích ÿӝng là phѭѫng pháp phân tích và xem xét biӃn thiên theo thӡi
gian.
3. TiӃp cұn hӋ thӕng, phân tích hӋ thӕng và cân bҵng vұt chҩt.
Môi trѭӡng thӵc chҩt là mӝt hӋ thӕng cӫa các thành phҫn tӵ nhiên và vұt chҩt nhân
tҥo có mӕi quan hӋ ràng buӝc vӟi nhau trong mӝt trҥng thái cân bҵng ÿӝng, chính
vì vұy sӱ dөng phѭѫng pháp phân tích hӋ thӕng và cân bҵng vұt chҩt cho phép tìm
ra ÿѭӧc nhӳng thành phҫn môi trѭӡng bӏ tác ÿӝng, tӯ ÿó xác ÿӏnh nguyên nhân gây
ra biӃn ÿәi môi trѭӡng, sӵ mҩt cân bҵng cӫa hӋ thӕng vұt chҩt, tác ÿӝng tӟi hoҥt
ÿӝng kinh tӃ và cuӝc sӕng con ngѭӡi.
4. Các phѭѫng pháp ÿánh giá tác ÿӝng môi trѭӡng (EIA), lѭӧng hóa tác ÿӝng tӟi
môi trѭӡng.
Sӱ dөng các phѭѫng pháp ÿánh giá tác ÿӝng tӟi môi trѭӡng là cѫ sӣ ÿӇ chúng ta
lѭӧng hoá nhӳng tác ÿӝng ÿó ra gia trӏ tiӅn tӋ. Nhӳng phѭѫng pháp này chӫ yӃu
ÿѭӧc sӱ dөng ÿánh giá nhӳng thiӋt hҥi gây ra cho môi trѭӡng.
5. Phѭѫng pháp phân tích chi phí - lӧi ích.
Vӟi phѭѫng pháp này chӫ yӃu sӱ dөng quan ÿiӇm phân tích kinh tӃ ÿӇ nghiên cӭu.
Chi phí và lӧi ích trong nghiên cӭu kinh tӃ môi trѭӡng không chӍ tính tӟi chi phí và
lӧi ích cá nhân mà còn bao gӗm cҧ nhӳng chi phí và lӧi ích ÿӕi vӟi tài nguyên và
môi trѭӡng.
6. Phѭѫng pháp mô hình.
Kinh tӃ hӑc môi trѭӡng hiӋn ÿҥi thѭӡng sӱ dөng các mô hình ÿӇ lѭӧng hoá giá trӏ
bҵng tiӅn các tác ÿӝng tӟi môi trѭӡng hoһc dӵ báo xu hѭӟng cӫa nhӳng biӃn ÿәi vӅ
kinh tӃ do tác ÿӝng tӟi môi trѭӡng. Nhӳng mô hình thѭӡng sӱ dөng có nguӗn gӕc
tӯ cѫ sӣ toán hӑc và mô hình kinh tӃ truyӅn thӕng ÿѭӧc mӣ rӝng và tính tӟi các yӃu
tӕ môi trѭӡng.

Tóm tҳt chѭѫng mӣ ÿҫu.

Trong phҫn mӝt khái quát vӅ kinh tӃ và môi trѭӡng, trong ÿó phân tích xuҩt xӭ và
sӵ ra ÿӡi cӫa Kinh tӃ hӑc môi trѭӡng, liên quan cӫa môn hӑc này vӟi các môn khoa


15


hӑc khác, ÿһc biӋt là vӟi kinh tӃ hӑc vi mô và kinh tӃ hӑc vƭ mô, trên cѫ sӣ ÿó làm
rõ tính ÿһc thù cӫa kinh tӃ hӑc môi trѭӡng là gì?
Trong phҫn hai vӅ ÿӕi tѭӧng cӫa môn hӑc, phân tích cӫa nӝi dung chӍ rõ vҩn ÿӅ cѫ
bҧn là nghiên cӭu môi quan hӋ gӳa Kinh tӃ và môi trѭӡng.
Phҫn ba vӅ nhiӋm vө cӫa môn hӑc, có bҧy nhiӋm vө cѫ bҧn ÿѭӧc trình bày khi thӵc
hiӋn nghiên cӭu nӝi dung khoa hӑc liên quan ÿӃn Kinh tӃ môi trѭӡng.
Phҫn bӕn trình bày sáu quan ÿiӇm và phѭѫng pháp nghiên cӭu cѫ bҧn ÿòi hӓi
ngѭӡi hӑc cҫn phҧi nҳm ÿѭӧc khi nghiên cӭu Kinh tӃ môi trѭӡng.
Câu hӓi ôn tұp chѭѫng mӣ ÿҫu.
1. Vai trò và vӏ trí cӫa Kinh tӃ môi trѭӡng trong hӋ thӕng các khoa hӑc Kinh tӃ.
2. Trình bày ÿӕi tѭӧng, nhiӋm vө và phѭѫng pháp nghiên cӭu môn Kinh tӃ môi
trѭӡng.



16


Chѭѫng I
Môi trѭӡng và phát triӇn
I. Môi trѭӡng
1. Khái niӋm vӅ môi trѭӡng
1.1. Khái ni͏m chung v͉ môi tr˱ͥng

Môi trѭӡng là mӝt khái niӋm rҩt rӝng, ÿѭӧc ÿӏnh nghƭa theo nhiӅu cách khác nhau,
ÿһc biӋt sau hӝi nghӏ Stockholm vӅ môi trѭӡng 1972. Tuy nhiên nghiên cӭu vӅ
nhӳng khái niӋm liên quan ÿӃn ÿӏnh nghƭa ÿѭa ra trong luұt bҧo vӋ môi trѭӡng cӫa
ViӋt nam, có nhӳng khái niӋm ÿáng chú ý sau ÿây.
Mӝt ÿӏnh nghƭa nәi tiӃng cӫa S.V.Kalesnik (1959, 1970): "Môi trѭӡng (ÿѭӧc ÿӏnh
nghƭa vӟi môi trѭӡng ÿӏa lí) chӍ là mӝt bӝ phұn cӫa trái ÿҩt bao quanh con ngѭӡi,
mà ӣ mӝt thӡi ÿiӇm nhҩt ÿӏnh xã hӝi loài ngѭӡi có quan hӋ tѭѫng hӛ trӵc tiӃp vӟi
nó, nghƭa là môi trѭӡng có quan hӋ mӝt cách gҫn gNJi nhҩt vӟi ÿӡi sӕng và hoҥt
ÿӝng sҧn xuҩt cӫa con ngѭӡi" (xem S.V.Kalesnik: Các quy lu̵t ÿ͓a lí chung cͯa
trái ÿ̭t. M.1970, tr. 209-212).
Mӝt ÿӏnh nghƭa khác cӫa viӋn sƭ I.P.Gheraximov (1972) ÿã ÿѭa ra ÿӏnh nghƭa môi
trѭӡng nhѭ sau: "Môi trѭӡng (bao quanh) là khung cҧnh cӫa lao ÿӝng, cӫa cuӝc
sӕng riêng tѭ và nghӍ ngѫi cӫa con ngѭӡi", trong ÿó môi trѭӡng tӵ nhiên là cѫ sӣ
cҫn thiӃt cho sӵ sinh tӗn cӫa nhân loҥi.
Gҫn ÿây trong báo cáo toàn c̯u năm 2000, công bӕ 1982 ÿã nêu ra ÿӏnh nghƭa môi
trѭӡng sau ÿây: "Theo tӵ nghƭa, môi trѭӡng là nhӳng vұt thӇ vұt lí và sinh hӑc bao
quanh loài ngѭӡi…… Mӕi quan hӋ giӳa loài ngѭӡi và môi trѭӡng cӫa nó chһt chӁ ÿӃn
mӭc mà sӵ phân biӋt giӳa các cá thӇ con ngѭӡi vӟi môi trѭӡng bӏ xoá nhoà ÿi".
Trong quyӇn "Ĉ͓a lí hi͏n t̩i, t˱˯ng lai. Hi͋u bi͇t v͉ qu̫ ÿ̭t, hành tinh cͯa chúng
ta, Magnard. P, 1980", ÿã nêu ra khá ÿҫy ÿӫ khái niӋm môi trѭӡng: "Môi trѭӡng là
tәng hӧp - ӣ mӝt thӡi ÿiӇm nhҩt ÿӏnh - các trҥng huӕng vұt lí, hoá hӑc, sinh hӑc và
các yӃu tӕ xã hӝi có khҧ năng gây ra mӝt tác ÿӝng trӵc tiӃp hay gián tiӃp, tӭc thӡi
hay theo kǤ hҥn, ÿӕi vӟi các sinh vұt hay ÿӕi vӟi các hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi"
Trong Tuyên ngôn cͯa UNESCO năm 1981, môi trѭӡng ÿѭӧc hiӇu là "Toàn bӝ các
hӋ thӕng tӵ nhiên và các hӋ thӕng do con ngѭӡi tҥo ra xung quanh mình, trong ÿó
con ngѭӡi sinh sӕng và bҵng lao ÿӝng cӫa mình ÿã khai thác các tài nguyên thiên


17

nhiên hoһc nhân tҥo nhҵm thoҧ mãn các nhu cҫu cӫa con ngѭӡi".
Trong quyӇn: "Môi tr˱ͥng và tài nguyên Vi͏t Nam" - NXB Khoa hӑc và kӻ thuұt,
H., 1984, ÿã ÿѭa ra ÿӏnh nghƭa: "Môi trѭӡng là mӝt nѫi chӕn trong sӕ các nѫi chӕn,
nhѭng có thӇ là mӝt nѫi chӕn ÿáng chú ý, thӇ hiӋn các màu sҳc xã hӝi cӫa mӝt thӡi
kì hay mӝt xã hӝi". CNJng có nhӳng tác giҧ ÿѭa ra ÿӏnh nghƭa ngҳn gӑn hѫn, chҷng
hҥn nhѭ R.G.Sharme (1988) ÿѭa ra mӝt ÿӏnh nghƭa: "Môi trѭӡng là tҩt cҧ nhӳng gì
bao quanh con ngѭӡi".
ĈӇ thӕng nhҩt vӅ mһt nhұn thӭc, chúng ta sӱ dөng ÿӏnh nghƭa trong "Lu̵t b̫o v͏
môi tr˱ͥng" ÿã ÿѭӧc Quӕc hӝi nѭӟc CHXHCN ViӋt Nam khoá IX, kì hӑp thӭ tѭ
thông qua ngày 27 - 12 -1993 ÿӏnh nghƭa khái niӋm môi trѭӡng nhѭ sau:
"Môi tr˱ͥng bao g͛m các y͇u t͙ t͹ nhiên và y͇u t͙ v̵t ch̭t nhân t̩o, quan h͏ m̵t
thi͇t vͣi nhau, bao quanh con ng˱ͥi, có ̫nh h˱ͧng tͣi ÿͥi s͙ng, s̫n xṷt, s͹ t͛n
t̩i, phát tri͋n cͯa con ng˱ͥi và thiên nhiên" (ĈiӅu 1. Lu̵t b̫o v͏ môi tr˱ͥng cͯa
Vi͏t Nam)
Khái niӋm chung vӅ môi trѭӡng trên ÿây ÿѭӧc cө thӇ hoá ÿӕi vӟi tӯng ÿӕi tѭӧng và
mөc ÿích nghiên cӭu khác nhau.
1.2. Môi tr˱ͥng s͙ng
Ĉӕi vӟi các cѫ thӇ sӕng thì môi tr˱ͥng s͙ng là tәng hӧp nhӳng ÿiӅu kiӋn bên ngoài
nhѭ vұt lí, hoá hӑc, sinh hӑc có liên quan ÿӃn sӵ sӕng. Nó có ҧnh hѭӣng tӟi ÿӡi
sӕng, sӵ tӗn tҥi và phát triӇn cӫa các cѫ thӇ sӕng. Nhӳng ÿiӅu kiӋn ÿó chӍ có trên
trái ÿҩt, trình ÿӝ khoa hӑc hiӋn nay chѭa xác ÿӏnh ÿѭӧc các hành tinh khác trong vNJ
trө có môi trѭӡng phù hӧp cho sӵ sӕng.
1.3. Môi tr˱ͥng s͙ng cͯa con ng˱ͥi
Môi trѭӡng sӕng cӫa con ngѭӡi trѭӟc hӃt phҧi là môi trѭӡng sӕng. Tuy nhiên ÿӕi
vӟi con ngѭӡi thì môi tr˱ͥng s͙ng cͯa con ng˱ͥi là tәng hӧp các ÿiӅu kiӋn vұt lí,
hoá hӑc, sinh hӑc, xã hӝi bao quanh con ngѭӡi và có ҧnh hѭӣng tӟi sӵ sӕng và phát
triӇn cӫa tӯng cá nhân, tӯng cӝng ÿӗng và toàn bӝ loài ngѭӡi trên hành tinh. Nhѭ
vұy nӃu so sánh giӳa môi trѭӡng sӕng và môi trѭӡng sӕng cӫa con ngѭӡi thì môi
trѭӡng sӕng cӫa con ngѭӡi ÿòi hӓi nhuӳng ÿiӅu kiӋn ràng buӝc nghiêm ngһt hѫn.

Nhѭ vұy trên hành tinh trái ÿҩt không gian môi trѭӡng sӕng cӫa con ngѭӡi cNJng bӏ
thu hҽp hѫn.
Liên quan ÿӃn khái niӋm môi trѭӡng, còn có khái niӋm h͏ sinh thái. Ĉó là hӋ
thӕng các quҫn thӇ sinh vұt cùng sӕng và cùng phát triӇn trong mӝt môi trѭӡng nhҩt
ÿӏnh, có quan hӋ tѭѫng tác vӟi nhau và vӟi môi trѭӡng ÿó.
Khi nghiên cӭu môi trѭӡng, chúng ta thѭӡng sӱ dөng khái niӋm ÿa dҥng sinh hӑc;
ÿó là sӵ phong phú vӅ nguӗn gen, vӅ giӕng, loài sinh vұt và hӋ sinh thái trong tӵ


18


nhiên. Khi xem xét ÿa dҥng sinh hӑc ÿѭӧc xét ӣ 3 cҩp ÿӝ: cҩp loài, cҩp quҫn thӇ và
quҫn xã
- Ĉӕi vӟi ÿa dҥng sinh hӑc cҩp loài, bao gӗm toàn bӝ các sinh vұt sӕng trên trái ÿҩt,
tӯ vi khuҭn ÿӃn các loài thӵc, ÿӝng vұt và các loài nҩm.
- ӣ cҩp quҫn thӇ, ÿa dҥng sinh hӑc bao gӗm sӵ khác biӋt vӅ gen giӳa các loài, khác
biӋt vӅ gen giӳa các quҫn thӇ sӕng cách ly nhau vӅ ÿӏa lí cNJng nhѭ khác biӋt giӳa
các cá thӇ cùng chung sӕng trong mӝt quҫn thӇ.
- Ĉa dҥng sinh hӑc còn bao gӗm cҧ sӵ khác biӋt giӳa các quҫn xã mà trong ÿó các
loài sinh sӕng và các hӋ sinh thái, nѫi mà các loài cNJng nhѭ các quҫn xã sinh vұt
tӗn tҥi và cҧ sӵ khác biӋt cӫa các môi trѭӡng tѭѫng tác giӳa chúng vӟi nhau.
1.4. Các thành ph̯n cͯa Môi tr˱ͥng
Thành phҫn môi trѭӡng hӃt sӭc phӭc tҥp, trong môi trѭӡng chӭa ÿӵng vô sӕ các
yӃu tӕ hӳu sinh và vô sinh, vì vұy khó mà diӉn ÿҥt hӃt các thành phҫn môi trѭӡng.
ӣ tҫm vƭ mô ÿӇ xét thì thành phҫn môi trѭӡng có thӇ chia ra 5 quyӇn sau ÿây.
- Khí quy͋n: khí quyӇn là vùng nҵm ngoài vӓ trái ÿҩt vӟi chiӅu cao tӯ 0 - 100 km.
Trong khí quyӇn tӗn tҥi các yӃu tӕ vұt lý nhѭ nhiӋt, áp suҩt, mѭa, nҳng, gió, bão.
Khí quyӇn chia thành nhiӅu lӟp theo ÿӝ cao tính tӯ mһt ÿҩt, mӛi lӟp có các yӃu tӕ
vұt lý, hóa hӑc khác nhau. Tҫng sát mһt ÿҩt có các thành phҫn:

Khoҧng 79% là Nitѫ; 20% oxy; 0,93% Argon; 0,02% Ne; 0,03% CO2; 0,005% He;
mӝt ít Hydro, trong không khí còn có hѫi nѭӟc và bөi.
Khí quyӅn là bӝ phұn quan trӑng cӫa môi trѭӡng, nó ÿѭӧc hình thành sӟm nhҩt
trong quá trình kiӃn tҥo trái ÿҩt.
- Th̩ch quy͋n: Ĉiҥ quyӇn chӍ phҫn rҳn cӫa trái ÿҩt có ÿӝ sâu tӯ 0 - 60 km tính tӯ
mһt ÿҩt và ÿӝ sâu tӯ 0 - 20km tính tӯ ÿáy biӇn. Ngѭӡi ta gӑi ÿó là lӟp vӓ trái ÿҩt
Thҥch quyӇn chӭa ÿӵng các yӃu tӕ hoá hӑc, nhѭ các nguyên tӕ hoá hӑc, các hӧp
chҩt rҳn vô cѫ, hӳu cѫ.
Thҥch quyӇn là cѫ sӣ cho sӵ sӕng.
- Thuͽ quy͋n : Là nguӗn nѭӟc dѭӟi mӑi dҥng. Nѭӟc có trong không khí, trong ÿҩt,
trong ao hӗ, sông, biӇn và ÿҥi dѭѫng. Nѭӟc còn ӣ trong cѫ thӇ sinh vұt.
Tәng lѭӧng nѭӟc trên hành tinh khoҧng 1,4 tӹ Km3, nhѭng khoҧng 97% trong ÿó là
ӣ ÿҥi dѭѫng, 3% là nѭӟc ngӑt, tұp trung phҫn lӟn ӣ các núi băng thuӝc bҳc cӵc và
Nam cӵc. Nhѭ vұy lѭӧng nѭӟc ngӑt mà con ngѭӡi có thӇ sӱ dөng ÿѭӧc chiӃm tӹ lӋ
rҩt ít cӫa thuӹ quyӇn.
Nѭӟc là thành phҫn môi trѭӡng cӵc kǤ quan trӑng, con ngѭӡi cҫn ÿӃn nѭӟc không


19


chӍ cho sinh lý hàng ngày mà còn cho hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt kinh doanh và dӏch vө ӣ
mӑi lúc mӑi nѫi.
- Sinh quy͋n: Sinh quyӇn bao gӗm các cѫ thӇ sӕng (các loài sinh vұt) và nhӳng bӝ
phұn cӫa thҥch quyӇn, Thӫy quyӇn và Khí quyӇn tҥo nên môi trѭӡng sӕng cӫa các
cѫ thӇ sӕng. Ví dө các vùng rӯng, ao hӗ, ÿҫm lҫy, nѫi ÿang tӗn tҥi sӵ sӕng.
Sinh quyӇn có các thành phҫn hӳu sinh và vô sinh quan hӋ chһt chӁ và tѭѫng tác
phӭc tҥp vӟi nhau. Ĉһc trѭng cho hoҥt ÿӝng cӫa sinh quyӇn là các chu trình trao
ÿәi chҩt và các chu trình năng lѭӧng.
- Trí quy͋n: Tӯ khi xuҩt hiӋn con ngѭӡi và xã hӝi loài ngѭӡi, do bӝ não ngѭӡi ngày

càng hoàn thiӋn nên trí tuӋ con ngѭӡi ngày càng phát triӇn, nó ÿѭӧc coi nhѭ công
cө sҧn xuҩt chҩt xám ÿã tҥo nên mӝt lѭӧng vұt chҩt to lӟn, làm thay ÿәi diӋn mҥo
cӫa hành tinh chúng ta.
Chính vì vұy, ngày nay ngѭӡi ta thӯa nhұn sӵ tӗn tҥi cӫa mӝt quyӇn mӟi, là trí
quyӇn (Noosphere), bao gӗm các bӝ phұn trên trái ÿҩt, tҥi ÿó có tác ÿӝng cӫa trí tuӋ
con ngѭӡi. Trí quyӇn là mӝt quyӇn năng ÿӝng.
Sӵ phân chia cҩu trúc cӫa môi trѭӡng thành các quyӇn trên ÿây cNJng rҩt tѭѫng ÿӕi.
Thӵc ra trong lòng mӛi quyӇn ÿӅu có mһt các phҫn quan trӑng cӫa quyӇn khác,
chúng bә sung cho nhau rҩt chһt chӁ.
2. Bҧn chҩt hӋ thӕng cӫa môi trѭӡng
Các ÿӏnh nghƭa môi trѭӡng nêu trên, tuy có khác nhau vӅ quy mô, giӟi hҥn, thành
phҫn môi trѭӡng v.v……, nhѭng ÿӅu thӕng nhҩt ͧ b̫n ch̭t h͏ th͙ng cͯa môi tr˱ͥng
và m͙i quan h͏ giͷa con ng˱ͥi và t͹ nhiên.
Dѭӟi ánh sáng cӫa cuӝc cách mҥng khoa hӑc - kӻ thuұt hiӋn ÿҥi, môi trѭӡng cҫn
ÿѭӧc hiӇu nhѭ là mӝt hӋ thӕng. Nói cách khác, môi trѭӡng mang ÿҫy ÿӫ nhӳng ÿһc
trѭng cӫa hӋ thӕng.
Nhӳng ÿһc trѭng cѫ bҧn cӫa hӋ thӕng môi trѭӡng là:
2.1. Tính c˯ c̭u (c̭u trúc) phͱc t̩p
HӋ thӕng môi trѭӡng (gӑi tҳt là hӋ môi trѭӡng) bao gӗm nhiӅu phҫn tӱ (thành phҫn)
hӧp thành. Các phҫn tӱ ÿó có bҧn chҩt khác nhau (tӵ nhiên, kinh tӃ, dân cѭ, xã hӝi)
và bӏ chi phӕi bӣi các quy luұt khác nhau, ÿôi khi ÿӕi lұp nhau.
Cѫ cҩu cӫa hӋ môi trѭӡng ÿѭӧc thӇ hiӋn chӫ yӃu ӣ cѫ cҩu chӭc năng và cѫ cҩu bұc
thang. Theo chӭc năng, ngѭӡi ta có thӇ phân hӋ môi trѭӡng ra vô sӕ phân hӋ.
Tѭѫng tӵ nhѭ vұy, theo thӭ bұc (quy mô), ngѭӡi ta cNJng có thӇ phân ra các phân hӋ
tӯ lӟn ÿӃn nhӓ.


20

Dù theo chӭc năng hay theo thӭ bұc, các phҫn tӱ cѫ cҩu cӫa hӋ môi trѭӡng thѭӡng
xuyên tác ÿӝng lүn nhau, quy ÿӏnh và phө thuӝc lүn nhau (thông qua trao ÿәi vұt
chҩt - năng lѭӧng - thông tin) làm cho hӋ thӕng tӗn tҥi, hoҥt ÿӝng và phát triӇn. Vì
vұy, mӛi mӝt sӵ thay ÿәi, dù là rҩt nhӓ, cӫa mӛi phҫn tӱ cѫ cҩu cӫa hӋ môi trѭӡng
ÿӅu gây ra mӝt phҧn ӭng dây chuyӅn trong toàn hӋ, làm suy giҧm hoһc gia tăng sӕ
lѭӧng và chҩt lѭӧng cӫa nó.
2.2. Tính ÿ͡ng
HӋ môi trѭӡng không phҧi là mӝt hӋ tƭnh, mà luôn luôn thay ÿәi trong cҩu trúc,
trong quan hӋ tѭѫng tác giӳa các phҫn tӱ cѫ cҩu và trong tӯng phҫn tӱ cѫ cҩu. Bҩt
kì mӝt sӵ thay ÿәi nào cӫa hӋ ÿӅu làm cho nó lӋch khӓi trҥng thái cân bҵng trѭӟc
ÿó và hӋ laӏ có xu hѭӟng lұp lҥi thӃ cân bҵng mӟi. Ĉó là bҧn chҩt cӫa quá trình vұn
ÿӝng và phát triӇn cӫa hӋ môi trѭӡng. Vì thӃ, cân bҵng ÿӝng là mӝt ÿһc tính cѫ bҧn
cӫa môi trѭӡng vӟi tѭ cách là mӝt hӋ thӕng. Ĉһc tính ÿó cҫn ÿѭӧc tính ÿӃn trong
hoҥt ÿӝng tѭ duy và trong tә chӭc thӵc tiӉn cӫa con ngѭӡi.
2.3 Tính mͧ
Môi trѭӡng, dù vӟi quy mô lӟn nhӓ nhѭ thӃ nào, cNJng ÿӅu là mӝt hӋ thӕng mӣ. Các
dòng vұt chҩt, năng lѭӧng và thông tin liên tөc "chҧy" trong không gian và thӡi
gian (tӯ hӋ lӟn ÿӃn hӋ nhӓ, tӯ hӋ nhӓ ÿӃn hӋ nhӓ hѫn và ngѭӧc lҥi: tӯ trҥng thái này
sang trҥng thái khác, tӯ thӃ hӋ này sang thӃ hӋ nӕi tiӃp, v.v……). Vì thӃ, hӋ môi
trѭӡng rҩt nhҥy cҧm vӟi nhӳng thay ÿәi tӯ bên ngoài, ÿiӅu này lý giҧi vì sao các
vҩn ÿӅ môi trѭӡng mang tính vùng, tính toàn cҫu, tính lâu dài (viӉn cҧnh) và nó chӍ
ÿѭӧc giҧi quyӃt bҵng nӛ lӵc cӫa toàn thӇ cӝng ÿӗng, bҵng sӵ hӧp tác giӳa các quӕc
gia, các khu vӵc trên thӃ giӟi vӟi mӝt tҫm nhìn xa, trông rӝng vì lӧi ích cӫa thӃ hӋ
hôm nay và các thӃ hӋ mai sau.
2.4 Kh̫ năng t͹ t͝ chͱc và ÿi͉u ch͑nh
Trong hӋ môi trѭӡng, có các phҫn tӱ cѫ cҩu là vұt chҩt sӕng (con ngѭӡi, giӟi sinh
vұt) hoһc là các sҧn phҭm cӫa chúng. Các phҫn tӱ này có khҧ năng tӵ tә chӭc lҥi
hoҥt ÿӝng cӫa mình và tӵ ÿiӅu chӍnh ÿӇ thích ӭng vӟi nhӳng thay ÿәi bên ngoài
theo quy luұt tiӃn hoá, nhҵm hѭӟng tӟi trҥng thái әn ÿӏnh.
Ĉһc tính cѫ bҧn này cӫa hӋ môi trѭӡng quy ÿӏnh tính chҩt, mӭc ÿӝ, phҥm vi can

thiӋp cӫa con ngѭӡi, ÿӗng thӡi tҥo mӣ hѭӟng giҧi quyӃt căn bҧn, lâu dài cho các
vҩn ÿӅ môi trѭӡng cҩp bách hiӋn nay (tҥo khҧ năng tӵ phөc hӗi cӫa các tài nguyên
sinh vұt ÿã suy kiӋt, xây dӵng các hӗ chӭa và các vành ÿai cây xanh, nuôi trӗng
thuӹ và hҧi sҧn, v.v……)
3. Phân loҥi môi trѭӡng
Tùy theo mөc ÿích nghiên cӭu và sӱ dөng, có nhiӅu cách phân loҥi môi trѭӡng


21


khác nhau. Có thӇ phân loҥi môi trѭӡng theo các dҩu hiӋu ÿһc trѭng sau ÿây:
3.1 Theo chͱc năng
- Môi tr˱ͥng t͹ nhiên:
Môi trѭӡng tӵ nhiên bao gӗm các nhân tӕ cӫa tӵ nhiên tӗn tҥi khách quan ngoài ý
muӕn cӫa con ngѭӡi nhѭ không khí, ÿҩt ÿai, nguӗn nѭӟc, ánh sáng mһt trӡi, ÿӝng
thӵc vұt…… Môi trѭӡng tӵ nhiên cung cҩp các nguӗn tài nguyên tӵ nhiên cho ta nhѭ
không khí ÿӇ thә, ÿҩt ÿӇ xây dӵng nhà cӱa, trӗng cây, chăn nuôi, các loҥi khoáng
sҧn cho sҧn xuҩt, tiêu thө và là nѫi chӭa ÿӵng, ÿӗng hoá các chҩt thҧi, cung cҩp cho
ta cҧnh ÿҽp giҧi trí tăng khҧ năng sinh lý cӫa con ngѭӡi.
- Môi tr˱ͥng xã h͡i:
Môi trѭӡng xã hӝi là tәng hӧp các quan hӋ giӳa ngѭӡi vӟi ngѭӡi. Ĉó là nhӳng luұt
lӋ, thӇ chӃ, cam kӃt, quy ÿӏnh, ѭӟc ÿӏnh, hѭѫng ѭӟc…… ӣ các cҩp khác nhau nhѭ:
Liên Hӧp Quӕc, HiӋp hӝi các nѭӟc, quӕc gia, tӍnh, huyӋn, cѫ quan, làng xã, hӑ tӝc,
gia ÿình, tә nhóm, các tә chӭc tôn giáo, tә chӭc toàn thӇ…… Môi trѭӡng xã hӝi ÿӏnh
hѭӟng hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi theo mӝt khuôn khә nhҩt ÿӏnh tҥo nên sӭc mҥnh
tұp thӇ thuұn lӧi cho sӵ phát triӇn, làm cho cuӝc sӕng cӫa con ngѭӡi khác vӟi các
sinh vұt khác.
- Môi tr˱ͥng nhân t̩o:
Môi trѭӡng nhân tҥo bao gӗm các nhân tӕ do con ngѭӡi tҥo nên, làm thành nhӳng

tiӋn nghi cho cuӝc sӕng cӫa con ngѭӡi nhѭ ô tô, máy bay, nhà ӣ, công sӣ, các khu
vӵc ÿô thӏ, công viên nhân tҥo, các khu vui chѫi giҧi trí v.v……
3.2 Theo quy mô:
Theo quy mô chӫ yӃu ngѭӡi ta phân loҥi môi trѭӡng theo không gian Ĉӏa lý nhѭ
môi trѭӡng toàn cҫu, môi trѭӡng khu vӵc, môi trѭӡng quӕc gia, môi trѭӡng vùng,
môi trѭӡng ÿӏa phѭѫng.
3.3 Theo mͭc ÿích nghiên cͱu s͵ dͭng
- Mөc ÿích nghiên cӭu sӱ dөng theo nghƭa rӝng, môi trѭӡng bao gӗm tҩt cҧ các
nhân tӕ tӵ nhiên và xã hӝi cҫn thiӃt cho sӵ sӕng, sҧn xuҩt cӫa con ngѭӡi nhѭ tài
nguyên thiên nhiên, không khí, ÿҩt, nѭӟc, ánh sáng, cҧnh quan, các quan hӋ xã
hӝi…… tӭc là gҳn liӅn viӋc sӱ dөng tài nguyên vӟi chҩt lѭӧng môi trѭӡng.
- Mөcÿích nghiên cӭu sӱ dөng theo nghƭa hҽp:
Môi trѭӡng theo nghƭa hҽp thѭӡng chӍ xét tӟi nhӳng nhân tӕ tӵ nhiên và xã hӝi trӵc
tiӃp liên quan tӟi chҩt lѭӧng cuӝc sӕng cӫa con ngѭӡi.



22


3.4 Theo thành ph̯n
- Phân loҥi theo thành phҫn cӫa tӵ nhiên ngѭӡi ta thѭӡng chia ra:
+ Môi trѭӡng không khí
+ Môi trѭӡng ÿҩt
+ Môi trѭӡng nѭӟc
+ Môi trѭӡng biӇn
- Phân loҥi theo thành phҫn cӫa dân cѭ sinh sӕng ngѭӡi ta chia ra:
+ Môi trѭӡng thành thӏ
+ Môi trѭӡng nông thôn
Ngoài 2 cách phân loҥi trên có thӇ còn có các cách phân loҥi khác phù hӧp vӟi mөc

ÿích nghiên cӭu, sӱ dөng cӫa con ngѭӡi và sӵ phát triӇn cӫa xã hӝi. Tuy nhiên, dù
bҩt cӭ cách phân loҥi nào thì cNJng ÿӅu thӕng nhҩt ӣ mӝt sӵ nhұn thӭc chung: Môi
trѭӡng là tҩt cҧ nhӳng gì có xung quanh ta, cho ta cѫ sӣ ÿӇ sӕng và phát triӇn.
4. Vai trò cӫa môi trѭӡng ÿӕi vӟi con ngѭӡi
Ĉӕi vӟi mӝt cá thӇ con ngѭӡi, cNJng nhѭ ÿӕi vӟi cӝng ÿӗng con ngѭӡi và cҧ xã hӝi
loài ngѭӡi, môi trѭӡng sӕng có ba chӭc năng.
- Môi trѭӡng là nѫi cung cҩp nguӗn tài nguyên cҫn thiӃt cho cuӝc sӕng và hoҥt
ÿӝng sҧn xuҩt cӫa con ngѭӡi.
- Môi trѭӡng là nѫi chӭa ÿӵng các phӃ thҧi do con ngѭӡi tҥo ra trong cuӝc sӕng và
sҧn xuҩt cӫa mình.
- Môi trѭӡng là không gian sӕng, cung cҩp các dӏch vө cҧnh quan thiên nhiên.
4.1 Môi tr˱ͥng là n˯i cung c̭p tài nguyên
Tài nguyên thiên nhiên bao gӗm cҧ tài nguyên tái tҥo, tài nguyên không tái tҥo và
các dҥng thông tin mà con ngѭӡi khai thác, sӱ dөng ÿӅu chӭa ÿӵng trong môi
trѭӡng.
Tài nguyên thiên nhiên có trong thҥch quyӇn, thӫy quyӇn, khí quyӇn và trong sinh
quyӇn. Khi mà con ngѭӡi chѭa ÿӃn ÿѭӧc các hành tinh khác ÿӇ tìm kiӃm các nguӗn
tài nguyên mӟi, thì nѫi con ngѭӡi có thӇ khai thác tài nguyên chӍ có trong môi
trѭӡng cӫa chúng ta. Hàng năm con ngѭӡi khai thác tài nguyên nhiӅu thêm, do nhu
cҫu vұt chҩt ngày càng tăng vӅ sӕ lѭӧng và chҩt lѭӧng.
Bҧng 1.1. Mӭc khai thác dҫu mӓ, khí ÿӕt, khoáng sҧn cӫa thӃ giӟi tӯ năm 1950
ÿӃn 1994.


23


Tài nguyên
Dҫu thô

Năm
1950

1960

1970

1980

1990

1994

518

1049

2281

2976

2963

2953

180

442

989

1459

2005

2128

884

1271

1359

1708

2109

2083

(106 tҩn)
Khí thiên nhiên
(106 tҩn)
Than ÿá
(106 tҩn)
Nguӗn: ““Tín hiӋu sӕng còn”” –– 1995 –– ViӋn Tҫm nhìn thӃ giӟi
NXB Khoa hӑc kӻ thuұt
Vӟi ÿà tăng hàng năm vӅ nhu cҫu nhiên liӋu và nguyên liӋu cӫa thӃ giӟi, các ѭӟc
tính ÿã phӓng ÿoán nhiӅu loҥi khoáng sҧn sӁ cҥn kiӋt vào thӃ kӹ tӟi, nӃu nhân loҥi
không tìm ÿѭӧc các nguӗn cung cҩp và nguyên liӋu thay thӃ khác.
4.2 Môi tr˱ͥng vͣi chͱc năng là n˯i chͱa ph͇ th̫i

Trong mӑi hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi tӯ quá trình khai thác tài nguyên cho sҧn xuҩt
chӃ biӃn tҥo ra sҧn phҭm, ÿӃn quá trình lѭu thông và tiêu dùng ÿӅu có phӃ thҧi.
PhӃ thҧi bao gӗm nhiӅu dҥng, nhѭng chӫ yӃu chúng ÿѭӧc tӗn tҥi ӣ ba dҥng là phӃ
thҧi dҥng khí, dҥng rҳn, dҥng lӓng. Ngoài ra còn có các dҥng khác nhѭ nhiӋt, tiӃng
ӗn, hóa chҩt nguyên tӱ, phân tӱ, hӧp chҩt... Và tҩt cҧ các phӃ thҧi ÿӅu ÿѭa vào môi
trѭӡng.
Trong xã hӝi chѭa công nghiӋp hoá, mұt ÿӝ dân sӕ thҩp, các phӃ thҧi thѭӡng ÿѭӧc
tái sӱ dөng. Thí dө các chҩt bài tiӃt ÿѭӧc dùng làm phân bón, các phӃ thҧi tӯ nông
sҧn, lâm sҧn ÿѭӧc dùng làm thӭc ăn cho gia súc, nhiên liӋu. Nhӳng cái không thӇ
tái sӱ dөng, tái chӃ thѭӡng ÿѭӧc phân huӹ tӵ nhiên bӣi các sinh vұt và vi sinh vұt,
sau mӝt thӡi gian ngҳn ÿӇ trӣ lҥi thành nhӳng hӧp chҩt hoһc nguyên tӕ dùng làm
nguyên liӋu cho các quá trình sҧn xuҩt mӟi.
Trong xã hӝi công nghiӋp hoá, mұt ÿӝ dân sӕ cao, lѭӧng phӃ thҧi thѭӡng rҩt lӟn,
không ÿӫ nѫi chӭa ÿӵng, quá trình tӵ phân huӹ không theo kӏp so vӟi lѭӧng chҩt
thҧi tҥo ra. Hay ngѭӡi ta thѭӡng gӑi lѭӧng chҩt thҧi vѭӧt quá mӭc chӏu tҧi cӫa môi
trѭӡng. Ĉây là nguyên nhân cѫ bҧn gây ra nhӳng biӃn ÿәi vӅ môi trѭӡng.
Bҧng 1.2: Mӭc thҧi Các bon, Lѭu huǤnh và Ni tѫ ÿã tӯ năm 1950 ÿӃn năm


24


1994.

Tài nguyên

Năm
1950

1960

1970

1980

1990

1994

1620

2543

4006

5172

5941

5925

Ni tѫ (106 tҩn)

6,8

11,8

18,1

22,3

26,3

26,5

Lѭu huǤnh (106 tҩn)

30,1

46,2

57,0

62,9

68,7

68,7

42

150

640

880

820

295

Các bon (106 tҩn)

CFC (103 tҩn)

Nguӗn: ““Tín hiӋu sӕng còn”” - 1995 - ViӋn Tҫm nhìn thӃ giӟi
NXB Khoa hӑc kӻ thuұt
4.3 Môi tr˱ͥng vͣi chͱc năng là không gian s͙ng và cung c̭p các d͓ch vͭ c̫nh
quan
Con ngѭӡi chӍ có thӇ tӗn tҥi và phát triӇn trong không gian môi trѭӡng, môi trѭӡng
là nѫi duy nhҩt cho con ngѭӡi ÿѭӧc hѭӣng các cҧnh ÿҽp thiên nhiên, thѭ thái vӅ
tinh thҫn, thoҧ mãn các nhu cҫu tâm lý.
Không gian môi trѭӡng mà con ngѭӡi tӗn tҥi trҧi qua hàng tӹ năm nay không hӅ
thay ÿәi vӅ ÿӝ lӟn, có nghƭa không gian môi trѭӡng là hӳu hҥn. Trong khi ÿó dân
sӕ loài ngѭӡi trên trái ÿҩt ÿã và ÿang tăng lên theo cҩp sӕ nhân. Nhѭ vұy vô hình
chung không gian môi trѭӡng mӛi ngѭӡi ÿѭӧc hѭӣng sӁ giҧm xuӕng và chҩt lѭӧng
suy giҧm nhanh chóng. Sӵ thoҧ mãn các nhu cҫu dӏch vө cӫa con ngѭӡi cNJng giҧm
theo dҫn.
Bҧng 1.3: Dân sӕ thӃ giӟi và diӋn tích trên ÿҫu ngѭӡi qua các năm
Năm

-106

Dân
sӕ 0,125
6
(10 ngѭӡi)

-105

-104

0

1650

1840

1930

1994

2010

1,0

5,0

200

545

1000

2000

5000

7000

3000

75

27,55 15

7,5

3,0

1,88

DiӋn tích 120.000 15000
(ha/ngѭӡi)

Nguӗn: Cѫ sӣ khoa hӑc môi trѭӡng ––1995 - Lê Thҥc Cán
Vӟi ÿà tăng dân sӕ nhѭ hiӋn nay thì dân sӕ thӃ giӟi sӁ ÿҥt 8 tӹ vào năm 2020. Dân
sӕ tăng nhanh là thách thӭc to lӟn, nó kéo theo nhiӅu vҩn ÿӅ môi trѭӡng phӭc tҥp.



25


5. Quan hӋ tѭѫng tác giӳa kinh tӃ và môi trѭӡng
Mӕi quan hӋ tѭѫng tác giӳa kinh tӃ và môi trѭӡng là mӝt biӇu hiӋn cө thӇ cӫa mӕi
quan hӋ tѭѫng tác rӝng lӟn hѫn, bao trùm hѫn, thѭӡng xuyên hѫn và xuyên suӕt
mӑi thӡi ÿҥi kӇ tӯ khi xuҩt hiӋn xã hӝi con ngѭӡi trên hành tinh chúng ta. Ĉó là mӕi
quan hӋ tѭѫng tác giӳa con ngѭӡi, xã hӝi và tӵ nhiên. Mӕi quan hӋ tѭѫng tác ÿó là
mӝt trong nhӳng hiӋn tѭӧng chӫ yӃu cӫa lӏch sӱ thӃ giӟi vұt chҩt cӫa hành tinh Trái

ÿҩt, là hiӋn tѭӧng có ý nghƭa vô cùng vƭ ÿҥi, mang tính vNJ trө mà nhӳng kӃt quҧ
cuӕi cùng cӫa nó chúng ta còn chѭa thӇ nào nhìn thҩy và tiên ÿoán ÿѭӧc. HiӋn
tѭӧng này ÿã tӯng ÿѭӧc các thӃ hӋ tiӅn bӕi nghiên cӭu, ÿang ÿѭӧc thӃ hӋ ÿѭѫng ÿҥi
nghiên cӭu nhiӅu và sӁ ÿѭӧc các thӃ hӋ tѭѫng lai nghiên cӭu sâu hѫn ÿӇ hiӇu biӃt
thҩu ÿáo hѫn. Vҩn ÿӅ này sӁ tӗn tҥi mãi mãi, không bao giӡ kӃt thúc, bӣi vì chúng
ta chӍ tiӋm cұn ÿӃn chân lý mà thôi.
Mӕi quan hӋ tѭѫng tác giӳa con ngѭӡi, xã hӝi và tӵ nhiên là ÿӅ tài nghiên cӭu cӫa
hàng loҥt khoa hӑc: triӃt hӑc, lӏch sӱ, ÿӏa lý, ÿӏa chҩt, sinh hӑc, kinh tӃ hӑc, kinh tӃ
chính trӏ và rҩt nhiӅu khoa hӑc khác. Có thӇ nói rҵng, ÿây là mӝt trong nhӳng ÿӅ tài
ÿa diӋn và ÿa chiӅu nhҩt cӫa khoa hӑc hiӋn ÿҥi. VӅ mһt triӃt hӑc, ÿӅ tài này ÿã ÿѭӧc
các nhà kinh ÿiӇn cӫa chӫ nghƭa Mác - Lênin ÿһt ra nghiên cӭu. Và mһc dù cho ÿӃn
nay ÿã trҧi qua nhiӅu giai ÿoҥn lӏch sӱ, song nhӳng tiӅn ÿӅ, nhӳng giҧi pháp có tính
nguyên tҳc cho vҩn ÿӅ cӵc kǤ rӝng lӟn và phӭc tҥp này cӫa các nhà kinh tӃ cӫa chӫ
nghƭa Mác - Lênin vүn giӳ nguyên giá trӏ khoa hӑc và thӵc tiӉn. Sӵ phát triӇn
nhanh chóng cӫa xã hӝi, cӫa cách mҥng khoa hӑc và công nghӋ hiӋn ÿҥi, quá trình
quӕc tӃ hoá kinh tӃ và ÿӡi sӕng xã hӝi, v.v…… ÿã ÿem lҥi rҩt nhiӅu mӟi lҥ cho mӕi
quan hӋ tѭѫng tác giӳa con ngѭӡi , xã hӝi và tӵ nhiên. ĈiӅu ÿó, tҩt yӃu dүn ÿӃn
viӋc xem xét lҥi vҩn ÿӅ này ӣ mӝt trình ÿӝ khoa hӑc, kӻ thuұt và công nghӋ cao
hѫn, cұp nhұt hѫn nhҵm làm phong phú thêm nhӳng nguyên tҳc, nguyên lý khoa
hӑc mӟi bҵng nhӳng hiӇu biӃt sâu sҳc hѫn, nhӳng ý tѭӣng táo bҥo và thú vӏ hѫn.
ӣ ÿây, chúng ta không cҫn thiӃt phҧi phân tích toàn bӝ các khía cҥnh cӫa vҩn ÿӅ
quan hӋ tѭѫng tác giӳa con ngѭӡi, xã hӝi và tӵ nhiên, mà chӍ dӯng lҥi ӣ sӵ phân
tích mӕi quan hӋ tѭѫng tác kinh tӃ và môi trѭӡng - phҫn cӕt lõi nhҩt cӫa mӕi quan
hӋ tѭѫng tác rӝng lӟn và phӭc tҥp nêu trên.
HӋ thӕng môi trѭӡng bao gӗm các thành phҫn môi trѭӡng vӟi chӭc năng cѫ bҧn là
nguӗn cung cҩp tài nguyên cho con ngѭӡi, là nѫi chӭa ÿӵng phӃ thҧi, là không gian
sӕng cho con ngѭӡi. Các khҧ năng này cӫa hӋ thӕng môi trѭӡng là hӳu hҥn. HӋ
thӕng kinh tӃ luôn luôn diӉn ra các quá trình khai thác tài nguyên (R-Resourse), chӃ
biӃn nguyên liӋu (P-Production), và phân phӕi ÿӇ tiêu dùng. (C-Consumer).
Nhѭ vұy hoҥt ÿӝng cӫa hӋ thӕng kinh tӃ tuân theo chu trình sau:

R

p

c



26


Tài nguyên (R) ÿѭӧc con ngѭӡi khai thác tӯ môi trѭӡng nhѭ khoáng sҧn, dҫu mӓ,
than, gӛ cӫi…… nhѭ vұy tài nguyên là nguyên liӋu và năng lѭӧng ÿҫu vào cho hӋ
thӕng kinh tӃ.
Tài nguyên sau khi khai thác ÿѭӧc chӃ biӃn thành các sҧn phҭm phù hӧp vӟi mөc
tiêu cӫa con ngѭӡi, quá trình này ÿѭӧc gӑi là quá trình sҧn xuҩt (P).
Các sҧn phҭm sӁ ÿѭӧc phân phӕi ÿӇ tiêu dùng (C). Trong quá trình chuyӇn ÿәi
năng lѭӧng này ÿӅu kèm theo các chҩt thҧi vào môi trѭӡng. Các chҩt thҧi tӯ quá
trình khai thác (WR), ÿó là các dҥng tài nguyên khai thác nhѭng không ÿѭӧc ÿѭa
vào hӋ thӕng kinh tӃ.
Các chҩt thҧi tӯ quá trình sҧn xuҩt, chӃ biӃn tài nguyên (WP), là không tránh khӓi vì
trên thӵc tӃ chѭa có công nghӋ chӃ biӃn nào ÿҥt hiӋu suҩt sӱ dөng nguyên liӋu
100%.
Các chҩt thҧi tӯ quá trình tiêu dùng các sҧn phҭm (WC), chҩt thҧi bao gӗm các dҥng
lӓng, khí và rҳn.
R
WR

p

c

Wp

Wc

Tәng lѭӧng thҧi tӯ hӋ thӕng kinh tӃ sӁ là W
W = WR + WP + WC

Hoҥt ÿӝng cӫa hӋ thӕng kinh tӃ tuân theo ÿӏnh luұt thӭ nhҩt nhiӋt ÿӝng hӑc, ÿó là
năng lѭӧng và vұt chҩt không mҩt ÿi và không tӵ sinh ra, chӍ chuyӇn tӯ dҥng này
sang dҥng khác. CNJng chính tӯ quy luұt ÿó cho thҩy tài nguyên mà con ngѭӡi khai
thác càng nhiӅu thì chҩt thҧi càng tăng.
Trên cѫ sӣ phân tích ÿó cho chúng ta nhұn xét vӅ mӕi quan hӋ giӳa môi trѭӡng và
phát triӇn kinh tӃ. HӋ thӕng kinh tӃ lҩy tài nguyên (R) tӯ hӋ thӕng môi trѭӡng càng
nhiӅu thì chҩt thҧi (W) tӯ hӋ thӕng kinh tӃ ÿѭa vào môi trѭӡng càng lӟn.
R = W = WR + WP + WC
Tóm lҥi chӭc năng cѫ bҧn cӫa bҩt kǤ mӝt hӋ thӕng kinh tӃ nào nhѭ sҧn xuҩt, phân
phӕi và tiêu thө cNJng ÿӅu diӉn ra trong lòng thӃ giӟi tӵ nhiên bao quanh. ThӃ giӟi
tӵ nhiên ÿóng vai trò cung cҩp nguyên liӋu và năng lѭӧng. Không có nguyên liӋu
và năng lѭӧng thì không thӇ có sҧn xuҩt và tiêu thө. Do ÿó, hӋ thӕng kinh tӃ tác
ÿӝng lên thӃ giӟi tӵ nhiên trѭӟc hӃt thông qua viӋc khai thác và sӱ dөng nguӗn
nguyên liӋu và năng lѭӧng sҹn có trong tӵ nhiên. Mһt khác, các hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt


27


và tiêu thө cNJng thѭӡng xuyên sҧn sinh ra các chҩt thҧi, mà sӟm hay muӝn, chúng
sӁ "tìm ÿѭӡng trӣ vӅ" vӟi thӃ giӟi tӵ nhiên bao quanh. Xem sѫ ÿӗ 1.1.

28