CHUYÊN ĐỀ : Bài tâp nhận biết các chất ở trườngTHCS

Nhận biết các chất trong môn Hóa ở trường THCS ĐẶNG HỒNG VÂN
PHÒNG GD - ĐT AN NHƠN
TRƯỜNG THCS NHƠN KHÁNH
==========


Chuyên đề
NHẬN BIẾT CÁC CHẤT TRONG MÔN
HÓA Ở TRƯỜNG THCS

1
Nhận biết các chất trong môn Hóa ở trường THCS ĐẶNG HỒNG VÂN
Giaùo vieân : Đặng Hồng Vân
Chuyên đề
  
BÀI TẬP NHẬN BIẾT CÁC CHẤT TRONG
MÔN HÓA Ở TRƯỜNG THCS
I. Lí do chọn đề tài :
• Lứa tuổi học sinh ở trường Trung học cơ sở có nhiều ý tưởng , thích tìm tòi nghiên
cứu các môn khoa học tự nhiên trong đó có môn Hóa học .
• Trước đây , điều kiện hóa chất dụng cụ còn thiếu thốn , chúng ta - những người giảng
dạy môn hóa học – chưa phát huy được hết vai trò của dạng bài tập định tính
"NHẬN BIẾT CÁC CHẤT" trong môn Hóa của trường Trung học cơ sở vào việc
ôn tập , hệ thống hóa những kiến thức cơ bản của nội dung chương trình đồng thời
chưa phát huy tính sáng tạo bồi dưỡng năng lực tư duy của học sinh.
• Bài tập định tính " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " trong môn hóa của trường Trung
học cơ sở trong các đề kiểm tra chỉ ở dạng đơn giản vì thời gian của tiết kiểm tra có
giới hạn . Do đó chưa tìm tòi , phát huy hết những năng lực đặc biệt của học sinh mà
có kế hoạch bồi dưỡng nhằm phát triển những học sinh có năng khiếu hóa học sau
này .
Xuất phát từ thực tế đó , tôi mạnh dạn đưa ra đề tài "BÀI TẬP NHẬN BIẾT CÁC

CHẤT TRONG MÔN HÓA Ở TRƯỜNG THCS" để cùng trao đổi bàn bạc cùng các đồng
nghiệp về vai trò , yêu cầu , hình thức và các dạng bài tập về nhận biết các chất nhằm góp
một phần nhỏ vào việc giảng dạy bài tập này được tốt hơn
II. Vai trò của dạng bài tập định tính " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " trong
môn hóa của trường THCS :
• Ôn tập những kiến thức đã học .
• Rèn luyện tư duy , tính nhạy bén và khả năng nắm vững kiến thức của học sinh .
• Giúp học sinh vận dụng những kiến thức của mình về tính chất vật lí cũng như về
tính chất hóa học của các chất để nhận biết .
• Gắn kết giữa lí thuyết và thực hành , giáp cho học sinh khỏi lúng túng khi giải quyết
vấn đề nào đó trong cuộc sống liên quan đến việc nhận biết các chất .
III. Yêu cầu của dạng bài tập định tính " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " trong
môn hóa của trường THCS :
Để đánh giá đúng kết quả học tập về lí thuyết cũng như rèn luyện kĩ năng thực hành cho
học sinh , các dạng bài tập định tính " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " trong môn hóa của
trường THCS cần phải đạt được những yêu cầu sau :
• Đáp ứng yêu cầu đổi mới trong phương pháp dạy và học hóa học ở trường THCS là
trang bị cho học sinh những kiến thức cơ bản phù hợp với xu hướng phát triển của
2
Naêm hoïc : 2005 - 2006
Naêm hoïc : 2005 - 2006
Nhận biết các chất trong môn Hóa ở trường THCS ĐẶNG HỒNG VÂN
thời đại , tiếp cận với kiến thức hiện đại để có vốn hiểu biết làm tiền đề cho việc
học bộ môn hóa phân tích sau này và cũng nhằm giúp cho học sinh làm quen với
việc nghiên cứu các chất trong đời sống hàng ngày để các em có thể góp phần vào
việc bảo vệ môi trường .
Ví dụ : Giáo viên có thể cho học sinh nhân biết tính axit hoặc kiềm trong một mẫu
nước tự nhiên (nước thải công nghiệp , nước ao hồ bị ô nhiễm …) và đề ra biện
pháp xử lí thích hợp (lớp 9).
• Bám sát vào nội dung chương trình để có những bài tập phù hợp với trình độ học

sinh , tạo điều kiên cho học sinh nắm bắt vấn đề một cách nhanh chóng nhằm giúp
cho học sinh hiểu rõ nà nhớ sâu hơn những kiến thức đã học . đồng thời cũng có
những bài tập khó dành cho học sinh khá và giỏi để phát triển , nâng cao kiến thức
của học sinh .
Ví dụ : Với học sinh trung bình ở lớp 8 khi học chương 5 có thể cho bài tập "Nhận
biết dung dịch các chất sau đựng trong các lọ mất nhãn : NaCl , HCl , H
2
O"
Để phát hiện học sinh khá và giỏi có khả năng tư duy quan sát , tổng hợp tốt , từ
bài tập trên ta có thể phát triển thành bài tập sau : "Nhận biết dung dịch các chất
sau đựng trong các lọ mất nhãn : NaCl , HCl , H
2
O , NaCl"
• Bài tập cần có nhiều hình thức , nhiều dạng để kích thích học sinh tìm tòi , nghiên
cứu nhằm phát triển năng lực tư duy và tạo hứng thú trong quá trình học tập của học
sinh (xem phần các dạng bài tập và hình thức thực hiện các bài tập)
• Khi trình bày bài tập " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " bằng phương pháp thực hành
cần giáo dục cho học sinh ý thức tiết kiệm , không gây lãng phí và làm hỏng hóa
chất cũng như phải bảo đẩm vệ sinh nơi thực hành và an toàn cho con người khi sử
dụng hóa chất .
IV. Các dạng bài tập định tính " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT " trong môn hóa
của trường THCS :
Xét về hình thức ra đề , bài tập định tính tập " NHẬN BIẾT CÁC CHẤT "trong môn hóa
ở trường THCS có hai dạng
1. Dạng bài tập trắc nghiệm khách quan :
Hình thức được sử dụng phổ biến nhất là chon phương án đúng , sai từ các phương án
đã cho của đề bài . Dạng này lại có 2 kiểu :
- Kiểu 1 : Khoanh tròn vào chữ cái đầu câu của câu trả lời đúng nhất
Ví dụ 1: Có 3 lọ đựng 3 dung dịch HCl , H
2

SO
4
và Na
2
SO
4
, có thể nhận biết dung dịch
trong mỗi lọ bằng cách nào sau đây :
a. Dùng quì tím .
b. Dùng dung dịch AgNO
3
.
c. Dùng dung dịch BaCl
2

d. Dùng quì tím và dung dịch BaCl
2
.
Ví dụ 2 : Dùng thuốc thử nào sau đây để nhận biết các chất chứa trong các ống nghiệm
bị mất nhãn sau : NaOH , NaCl , H
2
SO
4
và NaNO
3
a. Dùng quì tím và dung dịch BaCl
2
.
b. Dùng dung dịch phenolphtalein và dung dịch AgNO
3

c. Dùng quì tím và dung dịch AgNO
3
( Trích đề thi chọn học sinh giỏi Huyên An Nhơn – Tỉnh Bình Định năm học 2005 –
2006)
Ví dụ 3 : Nhận biết các chất chứa trong các lọ mất nhãn sau bằng phương pháp hóa học
nào : MgCl
2
, BaCl
2
, K
2
CO
3
và H
2
SO
4
a. Dùng quì tím và dung dịch HCl .
3
Nhận biết các chất trong môn Hóa ở trường THCS ĐẶNG HỒNG VÂN
b. Dùng dung dịch phenolphtalein và dung dịch AgNO
3

c. Lập bảng và cho các chất phản ứng với nhau .
- Kiểu 2: Điền chữ Đ (đúng) hoặc S (sai) vào ô trống ở sau mỗi câu mà em cho là đúng
Ví dụ : Dung dịch NaOH có thể dùng để phân biệt hai muối có trong mỗi cặp dung dịch
sau :
a. FeSO
4

và Fe
2
(SO
4
)
3

b. Na
2
SO
4
và CuSO
4
.
c. NaCl và CaCl
2
2. Dạng bài tập tự luận :
Bài tập nhận biết các chất ra theo kiểu tự luận thường được tập trung vào 2 dạng chính sau
đây :
a. Dạng bài tập không hạn chế thuốc thử hoặc phương pháp sử dụng :
Học sinh được quyền sử dụng bất kì phương pháp nào và bao nhiêu loại thuốc thử cũng
được , miễn là giải quyết được vấn đề mà đề bài yêu cầu .
Ví dụ 1 : Hãy nhận biết 5 lọ mất nhãn đựng 5 dung dịch sau : NaCl , NaOH , Na
2
CO
3
,
Na
2
SO

4
, NaNO
3
( lớp 9 )
Ví dụ 2: Hãy nhận biết 3 lọ mất nhãn đựng 3 chất khí sau : CH
4
, C
2
H
4
, CO
2
(bài tập
dành cho HS trung bình lớp 9 ) .
Ví dụ 3 : Hãy nhận biết 5 lọ mất nhãn đựng 5 chất khí sau : CH
4
, C
2
H
4
, CO
2
, H
2
và
C
2
H
2
(bài tập dành cho HS khá giỏi lớp 9 ) .

Ví dụ 4 : Có 3 chất rắn màu trắng đựng trong 3 lọ mất nhãn riêng biệt là NaCl ,
Na
2
CO
3
, và hỗn hợp NaCl với Na
2
CO
3
.
b. Dạng bài tập hạn chế thuốc thử hoặc phương pháp sử dụng :
Đây là dạng bài tập yêu cầu HS phải giải quyết vấn đề của bài tập theo một điều kiện
nhất định .
Ví dụ 1 : Dựa vào tính chất vật lí , hãy nhận biết 3 lọ mất nhãn đựng 3 chất bột sau : bột
sắt , bột lưu huỳnh , bột than (lớp 8)
Ví dụ 2 : Dựa vào tính chất vật lí , nhận biết 3 lọ mất nhãn đựng 3 chất khí sau : khí Clo ,
khí cacbonddioxxit và khí hiđrosunfua (lớp 9)
Ví dụ 3 : Chỉ dùng thêm quì tím , hãy nhận biết 4 dung dịch đựng trong các lọ mất nhãn
sau : NaOH , Ba(OH)
2
, KCl và K
2
SO
4
(lớp 9) .
Ví dụ 4 : Chỉ dùng thêm một chất thử duy nhất (tự chọn) hãy nhận biết 4 dung dịch đựng
trong các lọ mất nhãn sau : Na
2
CO
3

, Na
2
SO
4
, H
2
SO
4
và BaCl
2
.
Ví dụ 5 : Không dùng thêm thuốc thử nào khác hãy nhận biết các lọ mất nhãn đựng các
dung dịch sau : HCl , NaCl , Na
2
CO
3
và MgCl
2
.
Ví dụ 6 : Không dùng thêm thuốc thử nào khác hãy nhận biết các lọ mất nhãn đựng các
dung dịch sau : HCl , NaCl , NaOH và phenol phtalein . (bài tập dành cho HS khá giỏi
lớp 9) .
Ví dụ 7: Chỉ dùng thêm dung dịch HCl , hãy nêu cách nhận ra từng chất rắn sau đựng
trong các lọ mất nhãn sau : Na
2
CO
3
, NaCl , BaSO
4
và CaCO

3
. (bài tập dành cho HS khá
giỏi lớp 9) .
 Ngoài các ví dụ trên đây , dạng bài tập định tính nhận biết các chất còn ở mức độ khó
hơn dành cho HS khá giỏi . Đó là dạng bài nhận biết sự có mặt của các chất có trong
hỗn hợp .
Ví dụ 1 : Có một hỗn hợp gồm 3 khí Cl2 , CO CO2 . bằng phương pháp hóa học hãy
chứng minh sự có mặt của 3 chất khí trên trong hỗn hợp .
Ví dụ 2: Có một hỗn hợp gồm 3 axit HCl , HNO
3
, H
2
SO
4
. Hãy chứng minh sự có mặt
của 3 axit trên có trong hỗn hợp . (trích đề thi vào trường chuyên Lê Quí Đôn – Bình
Định – năm học 2005 – 2006 )
4
Nhận biết các chất trong môn Hóa ở trường THCS ĐẶNG HỒNG VÂN
V. Phương pháp chung :
Với loại bài tập phân biệt và nhận biết các chất ta sử dụng phương pháp chung là dùng
các phản ứng đặc trưng của các chất để nhận ra chúng . cụ thể là những phản ứng gây
ra các hiện tương mà ta thấy được như kết tủa đặc trưng , màu đặc trưng , khí sinh ra có
mùi đặc trưng .
Ví dụ : - Cu(OH)
2
: kết tủa xanh lam
- NH
3
: mùi khai .

- H
2
S : mùi trứng thối .
- Clo : màu vàng lục .
- NO
2
: màu nâu , mùi hắc .
Sử dụng các bảng nhận biết mà tôi sẽ trình bày ở phần phụ lục để làm các dạng bài tập
nhận biết thường gặp như nhận biết riêng rẽ từng chất va nhận biết hỗn hợp ; nhân biết
với số hóa chất làm thuốc thử hạn chế , nhận biết các chất mà không được dùng thêm
thuốc thử bên ngoài …
o Với dạng bài tập hạn chế thuốc thử phải tuân theo nguyên tắc : dùng thuốc thử mà
đề bài đã choddeer nhận biết ít nhất một trong các chất cần nhận biết . Sau đó dùng
hóa chất vừa mới nhận biết được để nhân biết ít nhất một trong các chất còn lại …
Ví dụ : Chỉ được dùng thêm một chất thử là kim loại , hãy nhận biết 4 lọ mất nhãn
chứa 4 dung dịch : Na
2
SO
4
, HCl , Na
2
CO
3
và Ba(NO
3
)
2
Học sinh có thể sử dụng sắt để nhận biết HCl (có bọt khí thoát ra) , sau đó dùng
HCl nhận biết Na
2

CO
3
( có bọt khí thoát ra) , rồi dùng Na
2
CO
3
nhận biết Ba(NO
3
)
2
(
có kết tủa trắng) , chất còn lại là Na
2
SO
4
o Với dạng bài tập không dùng bất kì thuốc thử nào ta phải lập bảng để nhận biết .
Ví dụ : Không dùng hóa chất nào khác , hãy nhận biết 3 lọ mất nhãn chứa riêng biệt
3 dung dịch : HCl , Na
2
CO
3
và BaCl
2
Học sinh có thể kẻ bảng sau :
HCl Na
2
CO
3
BaCl
2

HCl -  -
Na
2
CO
3
 - 
BaCl
2
-  -
Dựa vào kết quả của bảng ta có thể nhận biết HCl (1 dấu hiệu sủi bọt khí )
Na
2
CO
3
(1 dấu hiệu sủi bọt khí và một dấu hiệu kết tủa) và BaCl
2
(1 dấu hiệu kết tủa)
VI. Các hình thức thực hiện yêu cầu của bài tập định tính "Nhận biết các
chất ":
1. Trình bày yêu cầu của bài tập bằng lí thuyết : Có thể cho HS làm bài bằng cách :
• Trả lời miệng : Khi có ít thời gian trong quá trình kiểm tra hoặc trước khi thực hành
cần ôn lại kiến thức cũ
Ví dụ : Trước khi tiến hành thực hành thí nghiệm 3 của bài "Tính chất hóa học của
oxit và axit" (lớp 9) : Có 3 lọ không nhãn , mỗi lọ đựng một trong 3 dung dịch
Na
2
SO
4
, H
2

SO
4
loãng và HCl . Hãy tiến hành những thí nghiệm nhận biết dung dịch
các chất đựng trong mỗi lọ .
Giáo viên có thể đặt câu hỏi trước cho HS trả lời miệng : "Em hãy nêu cách nhận biết
3 dung dịch là Na
2
SO
4
, H
2
SO
4
loãng và HCl đựng trong 3 lọ mất nhãn " để ôn lại
kiến thức cho HS trước khi tiến hành thực hành .
• Làm bằng giấy : Cho HS thực hiện yêu cầu của bài tập trên giấy khi kiểm tra 15 phút
, 45 phút hoặc thi học kì …
5