luận văn thạc sĩ Khảo sát địa danh ở thành phố Thái Nguyên

Header Page 1 of 166.

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Hoàng Thị Đường

KHẢO SÁT ĐỊA DANH
Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN - NĂM 2008

Footer Page 1 of 166.


Header Page 2 of 166.

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Hoàng Thị Đường

KHẢO SÁT ĐỊA DANH
Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN
Chuyên ngành: Lý luận Ngôn ngữ
Mã số: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. PHẠM HÙNG VIỆT

THÁI NGUYÊN - NĂM 2008

Footer Page 2 of 166.


Header Page 3 of 166.

1

MỤC LỤC
Mục lục ................................................................................................................................................................................. 1
Lời nói đầu ...................................................................................................................................................................... 4
Danh mục qui ƣớc chữ viết tắt ................................................................................................................ 5
Danh mục bảng biểu ............................................................................................................................................ 6
Bản đồ hành chính thành phố Thái Nguyên

.........................................................................

7

MỞ ĐẦU......................................................................................................................................................................................... 8

1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................................................................... 8
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................................... 9
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................................................... 9
4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu ............................................................................. 9
5. Lịch sử vấn đề ........................................................................................................................................................... 10

6. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của đề tài ................................................................................... 14
7. Cấu trúc của luận văn .........................................................................................................................................15
CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG ...................................................................................................... 16

1.1. Khái niệm địa danh và địa danh học.............................................................................................16
1.1.1. Khái niệm địa danh ..........................................................................................................................16
1.1.2. Khái niệm địa danh học ............................................................................................................... 18
1.2. Chức năng và phân loại địa danh .................................................................................................... 18
1.2.1. Chức năng của địa danh ...............................................................................................................18
1.2.2. Phân loại địa danh...............................................................................................................................19
1.2.3. Vấn đề đồng đại và lịch đại trong nghiên cứu địa danh ............................24
1.3. Địa danh thành phố Thái Nguyên - những vấn đề liên quan ..............................25
1.3.1.Vị trí địa lí .....................................................................................................................................................25
1.3.2. Lịch sử .............................................................................................................................................................26
1.3.3. Dân cư, dân tộc ......................................................................................................................................29
1.3.4. Ngôn ngữ, chữ viết, văn hoá ...................................................................................................30
1.4. Địa danh thành phố Thái Nguyên - kết quả thu thập và phân loại ............. 32

Footer Page
166.
Số hóa3
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 4 of 166.

2

1.4.1. Kết quả thu thập ....................................................................................................................................32
1.4.2. Phân loại ........................................................................................................................................................33
Tiểu kết .................................................................................................................................................................................. 40
CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC VÀ Ý NGHĨA ĐỊA DANH THÀNH PHỐ
THÁI NGUYÊN.................................................................................................................................. 42

2.1. Đặc điểm cấu trúc ............................................................................................................................................ 42
2.1.1. Khái niệm cấu trúc .............................................................................................................................42
2.1.2. Mô hình cấu trúc địa danh ở thành phố Thái Nguyên .................................42
2.1.2.1. Về mô hình cấu trúc phức thể địa danh .............................................................42
2.1.2.2. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh ở thành phố Thái Nguyên.... 44
2.1.3. Về thành tố chung

.............................................................................................................................

46

2.1.3.1. Khái niệm thành tố chung.................................................................................................46
2.1.3.2. Thành tố chung trong địa danh thành phố Thái Nguyên .................47
2.1.4. Về tên riêng............................................................................................................................................... 57
2.1.4.1. Khái niệm tên riêng ............................................................................................................... 57
2.1.4.2. Đặc điểm tên riêng trong phức thể địa danh ở thành phố Thái
Nguyên ..................................................................................................................................................57
2.2. Ý nghĩa địa danh thành phố Thái Nguyên ............................................................................ 70
2.2.1. Vấn đề ý nghĩa được phản ánh trong địa danh ....................................................70
2.2.2. Các nhóm ý nghĩa được phản ánh trong địa danh ............................................71
2.2.2.1. Địa danh chỉ hình dáng, kích thước đối tượng ...........................................71
2.2.2.2. Địa danh chỉ phương hướng, vị trí đối tượng ..............................................72

2.2.2.3. Địa danh chỉ nghề nghiệp và sản phẩm kinh tế đặc trưng của
địa phương

.......................................................................................................................................

72

2.2.2.4. Địa danh mang tên người ..................................................................................................72
2.2.2.5. Địa danh chỉ số .............................................................................................................................73
2.2.2.6. Địa danh chỉ đặc trưng, tính chất đối tượng..................................................73

Footer Page
166.
Số hóa4
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 5 of 166.

3

2.2.2.7. Địa danh chỉ tâm lí, nguyện vọng ............................................................................73
2.2.2.8. Địa danh phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo và đời sống văn hoá
tâm linh .................................................................................................................................................74
Tiểu kết ..........................................................................................................................................................................75
CHƢƠNG 3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ - VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG

ĐỊA DANH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN ............................................................... 76

3.1. Một số vấn đề về ngôn ngữ - văn hóa .........................................................................................76
3.1.1. Khái niệm văn hoá .............................................................................................................................76
3.1.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ - văn hoá ..........................................................................77
3.2. Một số đặc điểm văn hoá thể hiện trong địa danh .........................................................79
3.2.1. Các dạng tồn tại của văn hoá được thể hiện trong địa danh ..................79
3.2.1.1. Đặc điểm văn hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên
qua hiện tượng phản ánh sự tồn tại của các di sản vật thể ..................79
3.2.1.2. Đặc điểm văn hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên qua
hiện tượng phản ánh sự tồn tại của các di sản phi vật thể ..................79
3.2.2. Sự thể hiện các phương diện văn hoá trong địa danh thành phố
Thái Nguyên.........................................................................................................................................83
3.2.2.1. Sự thể hiện các phương diện văn hoá sinh hoạt ........................................83
3.2.2.2. Sự thể hiện các phương diện văn hoá sản xuất ..........................................84
3.2.2.3. Sự thể hiện các phương diện văn hoá vũ trang ..........................................84
Tiểu kết ..........................................................................................................................................................................86
KẾT LUẬN ................................................................................................................................................................................. 87

Danh mục công trình đã công bố có liên quan đến đề tài luận văn

...........

89

Tài liệu tham khảo ....................................................................................................................................................90
Phụ lục ảnh ........................................................................................................................................................................94
Phụ lục các địa danh sắp xếp theo tần số từ cao xuống thấp theo tiêu chí
tự nhiên, không tự nhiên .............................................................................................................................96

Footer Page
166.
Số hóa5
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 6 of 166.

4

LỜI CẢM ƠN
Được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Thái Nguyên anh hùng là niềm tự
hào lớn của chúng tôi. Nay lại được tìm hiểu đôi nét về hệ thống địa danh trên
địa bàn, chúng tôi như có dịp may để bày tỏ tấm lòng biết ơn, sự thành kính
của mình đối với quê hương.
Để hoàn thành luận văn, chúng tôi xin chân thành cảm ơn PGS. TS Phạm
Hùng Việt, người đã trực tiếp hướng dẫn chúng tôi thực hiện đề tài khoa học
này, cảm ơn sự giúp đỡ của các Thầy, Cô giáo trong tổ Ngôn ngữ, Khoa Sau
đại học, trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và các thầy cô giáo
ở Viện Ngôn ngữ học, Viện Khoa học xã hội Việt Nam.
Chúng tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của UBND,
Thành uỷ, các cơ quan thuộc Sở văn hoá Thông tin, Uỷ ban Nhân dân các
Phường, Xã, các bạn đồng nghiệp đã giúp đỡ chúng tôi có những tư liệu để
hoàn thành Luận văn này.
Tác giả

Footer Page
166.
Số hóa6
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 7 of 166.

5

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
C. G

Phường Cam Giá

Đ. Q

Phường Đồng Quang

G. S

Phường Gia Sàng

H. S

Phường Hương Sơn

H. V. T

Phường Hoàng Văn Thụ

L. S

Xã Lương Sơn

P. Đ. P

Phường Phan Đình Phùng

P. H

Xã Phúc Hà

P. Trìu

Xã Phúc Trìu

P. Xá

Phường Phú Xá

P. Xuân

Xã Phúc Xuân

Q. Thắng

Xã Quyết Thắng

Q. Triều

Phường Quan Triều

Q. Trung

Phường Quang Trung

Q. V

Phường Quang Vinh

T. Cương

Xã Tân Cương

T. D

Phường Túc Duyên

T. Đán

Phường Thịnh Đán

T. Đức

Xã Thịnh Đức

T. Lập

Phường Tân Lập

T. Long

Phường Tân Long

T. Lương

Xã Tích Lương

T. Thành

Phường Tân Thành

T. Thịnh

Phường Tân Thịnh

T.V

Phường Trưng Vương

Tr.Thành

Phường Trung Thành

Footer Page

166.
Số hóa7
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 8 of 166.

6

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 1.1. Thống kê phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên – không tự
nhiên.....................................................................................................................................................33
Bảng 1.2. Thống kê phân loại địa danh theo tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ .......39
Bảng 2.1. Thống kê số lượng âm tiết trong thành tố chung của phức thể địa
danh thành phố Thái Nguyên ...........................................................................................47
Bảng 2.2. Thống kê các loại đối tượng chuyển hoá trong địa danh thành
phố Thái Nguyên .......................................................................................................................50
Bảng 2.3. Thống kê số lượng các yếu tố( âm tiết ) trong địa danh thành phố
Thái Nguyên..................................................................................................................................57

Footer Page
166.
Số hóa8
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Header Page 9 of 166.

7

BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

Footer Page
166.
Số hóa9
bởiof
Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 10 of 166.

8

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Nghiên cứu địa danh là một trong những lĩnh vực rất quan trọng và
cần thiết trong ngôn ngữ học truyền thống cũng như ngôn ngữ học hiện đại.
Nó không chỉ làm sáng tỏ những đặc điểm, những qui luật nội bộ của địa
danh, góp phần vào nghiên cứu ngôn ngữ ở một vùng miền, một đất nước mà

còn có ý nghĩa liên quan đến một số vấn đề khác, đặc biệt là mối quan hệ giữa
ngôn ngữ và văn hoá. Nghiên cứu cấu tạo, phương thức định danh và ý nghĩa
của các yếu tố cũng như những qui luật biến đổi trong sự tương tác với văn
hoá của địa danh nói chung và của địa danh thành phố Thái Nguyên nói riêng
là hướng đến những ý nghĩa, những giá trị trên.
1.2. Nghiên cứu địa danh giúp ta thấy được sự biểu đạt khác nhau của
ngôn ngữ về vốn từ. Hiểu biết một cách thoả đáng vốn từ về nhiều mặt nhất là
về phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa, từ đó có được nguồn tư liệu quý cho việc
nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ và văn hoá của dân tộc. Mặt khác nghiên cứu sâu
vốn từ về địa danh sẽ góp phần tìm hiểu sâu hơn về địa phương trên nhiều
lĩnh vực, đặc biệt là về sự phát triển của ngôn ngữ và văn hoá.
1.3. Thành phố Thái Nguyên là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hoá, xã
hội của tỉnh Thái Nguyên. Nơi đây đã ghi biết bao dấu ấn văn hoá, lịch sử của
đất nước. Là người bản địa, được sinh ra, lớn lên và hiện đang làm việc tại địa
phương, chúng tôi mong muốn tìm hiểu các địa danh vùng đất quê hương
mình về các các mặt: cấu tạo, ý nghĩa, phương thức đặt tên và chỉ ra những
đặc trưng văn hoá, lịch sử, địa lí, dân cư của vùng, do vậy chúng tôi chọn đề
tài: "Khảo sát địa danh ở thành phố Thái Nguyên" làm đề tài để thực hiện
luận văn của mình.

Footer Page
of 166.
Số hóa10
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 11 of 166.

9

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích
Qua việc nghiên cứu hệ thống địa danh của người Việt trên địa bàn thành
phố Thái Nguyên, luận văn hướng tới việc tìm ra quy luật cơ bản cũng như
những nét đặc thù về cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc, phương thức định danh, và
mối quan hệ với các nhân tố lịch sử, địa lí, văn hoá... của hệ thống địa danh
thành phố Thái Nguyên.
2.2. Nhiệm vụ
2.2.1. Tìm hiểu các vấn đề lý thuyết về địa danh.
2.2.2. Điều tra, khảo sát các địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên
2.2.3. Phân tích, miêu tả hệ thống địa danh về các mặt: cấu tạo, ý nghĩa,
phương thức định danh, v.v.
2.2.4. Chỉ ra đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá qua hệ thống địa danh trên địa
bàn thành phố Thái Nguyên.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là hệ thống địa danh trên địa bàn
thành phố Thái Nguyên.
3.2. Với nhiệm vụ trọng tâm là khảo sát địa danh trên địa bàn thành phố
Thái Nguyên, chúng tôi tập trung khảo sát các địa danh đang tồn tại trên địa
bàn (có chú ý đến một số địa danh đã có trước đây). Riêng lớp từ ngữ chỉ tên
gọi: công ty, xí nghiệp, cơ quan... không được chúng tôi đưa vào đối tượng
khảo sát vì xuất phát từ quan niệm và hướng nghiên cứu của luận văn.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu
4.1. Phương pháp
Để thực hiện được mục đích đã nêu, luận văn vận dụng các phương pháp:
4.1.1. Điều tra, điền dã, khảo sát các địa danh đang tồn tại.
4.1.2. Thống kê định lượng, so sánh - đối chiếu.

Footer Page
of 166.
Số hóa11
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 12 of 166.

10

4.1.3. Phân tích, miêu tả hệ thống địa danh về các mặt cấu tạo, ý nghĩa,
phương thức định danh.
Trong đó phương pháp sử dụng chủ yếu là phân tích tổng hợp tư liệu,
miêu tả để lí giải những vấn đề có liên quan, đưa ra nhận định đánh giá và kết
luận theo mục đích nghiên cứu đã xác định.
4.2. Nguồn ngữ liệu
Hệ thống địa danh mà chúng tôi đã tập hợp, gồm 1072 địa danh, được
lấy từ:
- Tư liệu điều tra điền dã ở thành phố Thái Nguyên. Đây là tư liệu chủ
yếu và quan trọng để chúng tôi hoàn thành luận văn của mình.
- Các số liệu thống kê của một số cơ quan nhà nước như: Thành uỷ, Hội
đồng Nhân dân - Uỷ ban Nhân dân thành phố Thái Nguyên, Sở Giao thông
Vận tải, Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Văn hoá Thông tin...
- Bản đồ, tranh, ảnh các loại khi cần để so sánh đối chiếu với các địa
danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên.
Sau khi khảo sát, thu thập tư liệu, chúng tôi tiến hành sắp xếp, thống kê,

phân loại địa danh theo những hệ thống khác nhau (cấu tạo, ý nghĩa, nguồn
gốc và phương thức định danh) để phục vụ cho mục đích, nhiệm vụ của đề tài.
Khi cần thiết, có đối chiếu, so sánh với địa danh ở Hải Phòng, Quảng Trị,
Nghệ An để làm nổi bật những nét đặc trưng riêng của địa danh thành phố
Thái Nguyên.
5. Lịch sử vấn đề
5.1. Trên thế giới
Là một bộ môn của ngôn ngữ học, địa danh học chuyên nghiên cứu các
vấn đề liên quan đến địa danh như: lịch sử, cấu tạo, ý nghĩa, cách thức đặt tên
và sự biến đổi của các địa danh. Việc nghiên cứu địa danh đã có từ rất lâu ở
cả phương Đông và phương Tây. Tuy nhiên, địa danh học được coi là một bộ

Footer Page
of 166.
Số hóa12
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 13 of 166.

11

môn khoa học thực sự, có đối tượng nghiên cứu riêng, có hệ phương pháp,
nguyên tắc nghiên cứu riêng, có hệ thống lí thuyết riêng, theo các nhà nghiên
cứu, chỉ thực sự bắt đầu vào thế kỉ 19 ở Tây Âu.
Vấn đề nguồn gốc, ngữ nghĩa của các địa danh thường được các nhà khoa
học quan tâm nghiên cứu và họ coi đây là những vấn đề trung tâm, quan trọng.

Khi nghiên cứu về địa danh lịch sử văn hoá du lịch và thương mại Hoà
Bình, các nhà nghiên cứu đã viết: “Cuộc tranh luận của họ thường xoay quanh
hai nội dung: một là, địa danh cũng như tên riêng, có nghĩa hay không có
nghĩa, nếu có thì biểu hiện ngữ nghĩa của nó ra sao, liên quan đến những
thành tố nào; hai là, địa danh được hình thành do ai, thần thánh hay con người
là chủ thể của nó. Tuy nhiên, sự bàn luận của họ thường được nhìn nhận và
xem xét từ góc độ bản thể luận (ontology) nhưng đã có một số điều chỉnh, họ
thường hướng đến góc độ quy chiếu trong lí thuyết quy chiếu (reference
theory), ví dụ như John R. Searle, Keith Dounellan. Những bàn luận như vậy
xuất hiện nhiều ở các nhà triết học cổ đại như Socrates, Platon. Ngoài ra, ở
Trung Quốc có rất nhiều người đã tiến hành công tác ghi chép, sưu tập, tổng
hợp và phần nào đó giải thích cách đọc, ngữ nghĩa của địa danh. Ví dụ như:
Ban Cố đời Đông Hán (32- 92) đã sưu tập và ghi chép đến 4000 địa danh
trong Hán Thư ; sách Thuỷ kinh chú đời Bắc Ngụy (380- 535) đã đề cập đến
hơn 2 vạn địa danh...
Các công trình về địa danh và liên quan đến địa danh sau đó thường là
những công trình sưu tầm, tập hợp các địa danh lại với tư cách là những cuốn
sổ tay, những cuốn từ điển địa danh.
Đến cuối thế kỉ 19, ngành địa danh học chính thức ra đời ở Châu Âu. Các
công trình thời kì này đi sâu nghiên cứu nhiều vấn đề lí thuyết, nguồn gốc,
diễn biến, sự lan toả và sản sinh của địa danh. Cũng vào cuối thế kỉ 19, đầu
thế kỉ 20 đã xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu về địa danh có tính chất lí

Footer Page
of 166.
Số hóa13
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Header Page 14 of 166.

12

luận cao, có giá trị như: Từ và các địa điểm, hay, sự minh hoạ có tính nguyên
lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí học của Issac Taylor (1864); Địa danh học
của J.J. Eghi (1872); Địa danh học của J.W. Nagh (1903)...
Vào đầu thế kỉ 20, hàng loạt công trình nghiên cứu địa danh theo hướng
lí thuyết, thực hành hoặc cả hai hướng đã ra đời. Càng về sau, trong các công
trình nghiên cứu, các tác giả càng cố gắng xây dựng một hệ thống lí thuyết địa
danh học. Ví dụ: Atlat ngôn ngữ Pháp của J. Gilenon; Nguồn gốc và sự phát
triển của địa danh của tác giả A. Dauzat; Địa danh học, kho trí thức, các qui
tắc và ngôn ngữ của các tên địa lí của Naftali Kadmon... Nhiều cuộc hội thảo
được tổ chức ở Mỹ, Anh... và các tổ chức nghiên cứu về địa danh có tính chất
quốc gia, quốc tế được thành lập. Năm 1890, 1902, lần lượt thành lập Uỷ ban
địa danh Mỹ, Uỷ ban địa danh Thuỵ Điển và ở Đức năm 1925 đã có tạp chí
chuyên ngành Nghiên cứu địa danh...”[47, tr.16-17].
Bên cạnh đó, trong công trình nghiên cứu của mình, Từ Thu Mai đưa ra
nhận định: “Các nhà khoa học Xô Viết như N. I. Niconov; E. M. Muraev;
A. V. Superanskaja là những người tiên phong trong lĩnh vực xây dựng một
hệ thống lí luận về lí thuyết địa danh. Trong đó, đáng chú ý là A. V.
Superanskaja với Địa danh là gì ?, tác phẩm đã đi sâu vào vấn đề nhận diện
và phân tích địa danh. Ngoài việc đưa ra cách hiểu về khái niệm địa danh, tác
giả này còn đề cập đến tính liên tục của tên gọi, không gian tên riêng và các
loại địa danh cũng như tên gọi các đối tượng địa lí theo loại hình... Có thể nói,
đây là công trình lớn có giá trị tổng kết những kết quả nghiên cứu mới, làm cơ
sở vững chắc cho việc nghiên cứu địa danh tiếp theo ở Liên bang Xô Viết
trước đây” [27, tr.11-12].

Ngày nay, địa danh học ngày càng thu hút mạnh mẽ các nhà nghiên cứu
thuộc nhiều ngành khác nhau, nhất là các nhà ngôn ngữ học, đặc biệt là những
người làm công tác chính sách ngôn ngữ, những người làm công tác bản đồ,

Footer Page
of 166.
Số hóa14
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 15 of 166.

13

những người nghiên cứu về ngôn ngữ dân tộc, nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ.
Các tổ chức nghiên cứu về địa danh ngày càng được thành lập nhiều hơn. Mặt
khác, đối tượng, tính chất, phương pháp nghiên cứu của ngành địa danh học
cũng ngày càng được mở rộng cả về hệ thống lí thuyết và thực tiễn.
5.2. Ở Việt Nam
Cùng với xu hướng phát triển của ngôn ngữ học, đặc biệt là của địa danh
học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam cũng đã có từ lâu
nhưng mới chỉ đề cập tới góc độ địa lí - lịch sử, địa chí... nhằm tìm hiểu đất
nước, con người. Phải đến những năm 60 của thế kỉ trước, các vấn đề nghiên cứu
địa danh và lí luận về địa danh học mới được quan tâm một cách đích thực.
Một số tác giả như Đào Duy Anh, Hoàng Thị Châu, Phạm Đức Dương,
Trần Trí Dõi, Lê trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai... đã vận dụng
nhiều tri thức, phương pháp của ngôn ngữ học so sánh lịch sử vào trong

nghiên cứu địa danh. Nhiều kết luận của họ rút ra có tính chất liên ngành cao,
được nhiều ngành sử dụng, tham chiếu.
Hoàng Thị Châu được xem là người đầu tiên nghiên cứu địa danh dưới
góc nhìn của ngôn ngữ học với bài viết Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở
Đông Nam Á qua một vài tên sông (1964). Lê Trung Hoa khi nghiên cứu Địa
danh ở Thành phố Hồ Chí Minh (1991) đã đưa ra những cơ sở lí thuyết để
phân tích và chỉ ra những đặc điểm cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa và sự biến đổi
của địa danh. Đến năm 1996, với luận án Những đặc điểm chính của địa
danh Hải Phòng, Nguyễn Kiên Trường đã bổ sung một số vấn đề lí thuyết
địa danh mà Lê Trung Hoa đã đưa ra trước đó. Đặc biệt, luận án khái quát
được những đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa và sự biến đổi của địa
danh Hải Phòng trong sự so sánh với địa danh các vùng khác ở Việt Nam.
Tiếp đó, nhằm góp phần cho sự đa dạng của các khuynh hướng, các
phương pháp nghiên cứu địa danh, tác giả Trần Trí Dõi đã công bố một số bài

Footer Page
of 166.
Số hóa15
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 16 of 166.

14

viết về địa danh theo khuynh hướng so sánh - lịch sử. Đó là các bài viết Về
địa danh Cửa Lò (2000); Về một vài địa danh, tên riêng gốc Nam Đảo trong

vùng Hà Nội xưa (2000); Không gian ngôn ngữ và tính kế thừa đa chiều
của địa danh (qua phân tích một vài địa danh ở Việt Nam) (2001) và Vấn đề
địa danh biên giới Tây Nam: một vài nhận xét và những kiến nghị (2001).
Nếu như các tác giả trên nghiên cứu địa danh theo kiểu tiếp cận ngôn
ngữ học xuất phát từ chính bản thân đối tượng địa danh thì công trình nghiên
cứu Một số vấn đề địa danh học Việt Nam (2000) của Nguyễn Văn Âu lại
theo hướng tiếp cận địa lí - lịch sử - văn hoá. Gần đây nhất là hai luận án Tiến
sĩ tìm hiểu địa danh dưới góc độ ngôn ngữ của Từ Thu Mai với Nghiên cứu
địa danh Quảng Trị (2004) và Phan Xuân Đạm với Khảo sát các địa danh ở
Nghệ An (2005). Ngoài ra, còn có khá nhiều luận văn Thạc sĩ của các học viên
ở các trường Đại học khi tìm hiểu địa danh ở các huyện, thị xã, thành phố.
Như vậy, có thể thấy rằng các khuynh hướng nghiên cứu địa danh ở Việt
Nam là rất phong phú và đa dạng. Chính vì thế mà chúng ta có thể nhìn nhận
địa danh ở những khía cạnh khác nhau. Và điều quan trọng là để làm sáng tỏ
vấn đề địa danh, sự tiếp cận liên ngành là rất cần thiết
5.3. Ở Thái Nguyên
Cho đến nay, chưa có một công trình thật sự chuyên sâu nào nghiên cứu
địa danh thành phố Thái Nguyên dưới góc độ ngôn ngữ. Hiện nay, ở Thái
Nguyên mới chỉ có công trình Địa chí Thái Nguyên đang dần hoàn chỉnh và
đi vào in ấn. Do đó, nghiên cứu địa danh thành phố Thái Nguyên dưới góc độ
ngôn ngữ là hướng tiếp cận mới, cũng qua đó cho phép ta nhận diện được đặc
trưng văn hoá, yếu tố lịch sử, địa lí của địa phương.
6. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của đề tài
6.1. Trước đây đã có những luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ khảo cứu địa
danh ở những vùng khác nhau như TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Nghệ An,

Footer Page
of 166.
Số hóa16
bởi Trung

tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 17 of 166.

15

Quảng Trị và các vùng khác. Luận văn của chúng tôi tập trung khảo sát địa
danh thành phố Thái Nguyên về cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc, phương thức
định danh và sự biến đổi của nó cũng như mối quan hệ của địa danh với văn hoá.
6.2. Luận văn mô tả bức tranh tổng thể về hệ thống địa danh ở thành phố
Thái Nguyên. Những tư liệu và kết quả có được trong luận văn có thể sẽ là sự
chuẩn bị để xây dựng Từ điển địa danh thành phố Thái Nguyên.
6.3. Luận văn thống kê và trình bày hệ thống địa danh ở 26 xã, phường
thuộc thành phố Thái Nguyên. Tìm, phân tích những địa danh tiêu biểu cho
các đối tượng địa lí, tự nhiên và nhân văn ở địa bàn.
6.4. Từ góc độ địa danh học, đề tài góp phần tìm hiểu các mặt địa lí, lịch
sử, văn hoá của thành phố Thái Nguyên.
7. Cấu trúc của luận văn
Theo mục đích, nhiệm vụ đã được xác lập, ngoài phần mở đầu, kết luận,
luận văn gồm có ba chương:
Chương 1: Một số vấn đề chung.
Chương 2: Đặc điểm cấu trúc và ý nghĩa địa danh thành phố Thái Nguyên.
Chương 3: Đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá thể hiện qua địa danh thành phố
Thái Nguyên.

Footer Page
of 166.

Số hóa17
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 18 of 166.

16

Chương 1:
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Khái niệm địa danh và địa danh học
1.1.1. Khái niệm địa danh
Tuỳ theo mục đích, qui ước nhất định trong từng hoàn cảnh, không gian
cụ thể mà con người khi đã nhận thức, nhận diện về bất kì một thực thể nào
trong thế giới thực tại cũng đều gọi tên và đặt tên. Do đó, có thể nói nhu cầu đặt
tên, gọi tên là một nhu cầu thường trực, tất yếu và quan trọng của con người.
Tên đất, tên sông, tên núi, tên biển, tên suối, tên đường phố... đều là
những địa danh. Một địa danh, xét về mặt lôgíc học, tương đương với một
khái niệm; xét về mặt ngôn ngữ, địa danh được cấu tạo là từ hoặc cụm từ.
Thuật ngữ địa danh có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, có cấu tạo gồm hai bộ
phận topos (địa điểm, vị trí) và omoma/ onyma (tên gọi) [18, tr.11]. Như vậy,
ý nghĩa chung nhất của thuật ngữ này là "tên gọi điểm địa lí".
Khái niệm địa danh cần được hiểu theo đúng phạm vi xuất hiện của nó.
Nếu hiểu theo lối chiết tự thì địa là đất, danh là tên, vậy địa danh tức là tên
đất. Tuy nhiên, khái niêm này cần phải được hiểu ở mức độ rộng hơn, khái
quát hơn vì đây là đối tượng nghiên cứu của một ngành khoa học. Cụ thể, địa
danh không chỉ là tên gọi của các đối tượng địa lí gắn với từng vùng đất cụ

thể mà là tên gọi của tất cả các đối tượng địa lí tồn tại trên trái đất. Nó có thể
là tên gọi của các đối tượng địa hình thiên nhiên, đối tượng địa lí cư trú hay là
công trình do con người xây dựng, tạo lập nên.
Địa danh là lớp từ ngữ nằm trong từ vựng của một ngôn ngữ, được dùng
để đặt tên, gọi tên các đối tượng địa lí. Vì vậy, nó hoạt động và chịu sự tác
động, sự chi phối của các qui luật ngôn ngữ nói chung về mặt ngữ âm, từ
vựng - ngữ nghĩa và ngữ pháp.

Footer Page
of 166.
Số hóa18
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 19 of 166.

17

Hiện nay có rất nhiều nhà nghiên cứu đã dựa vào cách lập luận và hướng
tiếp cận của mình để đưa ra cách định nghĩa khác nhau về địa danh. Ở Việt
Nam, các nhà nghiên cứu xem xét địa danh theo hai hướng là: nghiên cứu địa
danh theo góc độ ngôn ngữ và nghiên cứu địa danh theo góc độ địa lí - văn hoá.
Với cách tiếp cận địa danh theo góc độ ngôn ngữ, Lê Trung Hoa đưa ra
cách hiểu "Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng
của các địa hình thiên nhiên, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ
(không có ranh giới rõ ràng) và các công trình xây dựng thiên về không gian
hai chiều" [23, tr.21]. Nguyễn Kiên Trường quan niệm "Địa danh là tên riêng

của các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn xác định trên bề mặt trái đất"
[44, tr.16]. Phan Xuân Đạm xem "Địa danh là lớp từ đặc biệt được sinh ra để
đánh dấu vị trí, xác lập các tên gọi đối tượng địa lí và nhân văn" [18, tr.16].
Từ Thu Mai lại cho rằng "Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối
tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất" [27, tr.22].
Từ góc độ địa lí - văn hoá, Nguyễn Văn Âu quan niệm "Địa danh là tên
đất, gồm tên sông, núi, làng mạc,... hay là tên các địa phương, các dân tộc"
[3,tr.5]. Tác giả Đào Duy Anh cho rằng "Địa danh là tên gọi các miền đất"
[1, tr.220].
Theo chúng tôi, sự khác biệt trong các quan niệm trên chủ yếu là xuất
phát từ phương diện, góc nhìn không giống nhau. Vì thế, để tiện cho thao tác
làm việc, chúng tôi chấp nhận cách hiểu chung nhất về địa danh như sau: Địa
danh là những từ, cụm từ dùng để gọi tên các đối tượng, không gian địa lí,
các đặc trưng địa hình, địa vật; có tác dụng khu biệt, định vị những đối
tượng, không gian địa lí, các đặc trưng địa hình, địa vật này với các đối
tượng, không gian địa lí, các đặc trưng địa hình, địa vật khác.

Footer Page
of 166.
Số hóa19
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 20 of 166.

18

1.1.2 Khái niệm địa danh học
Địa danh học (toponymy, toponomasiology, toponomastics), theo các
nhà nghiên cứu, là một trong những bộ môn của danh học (onomastics). Đặt
trong khung cảnh của ngôn ngữ học, địa danh học nằm trong lòng bộ môn từ
vựng học, vì đối tượng nghiên cứu của địa danh học chính là các từ ngữ được
sử dụng để gọi tên, đặt tên. Địa danh học là một bộ môn khoa học có tính chất
liên ngành, đa ngành, nó sử dụng nhiều phương pháp, thao tác nghiên cứu, kết
quả nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau như lịch sử, dân tộc học,
địa lí học, văn hoá học... Mỗi địa danh đều gắn chặt với những chủ thể nhất
định ở những thời điểm nhất định, tương ứng với nó là một lịch sử, văn hoá,
tôn giáo, tín ngưỡng, ngôn ngữ, tư duy... Qua mỗi địa danh nào đó, ta có thể
thấy được quá trình lịch sử - xã hội của một dân tộc. Bộ môn khoa học này,
nói chung, có nhiệm vụ nghiên cứu về hai mặt nội dung ngữ nghĩa và hình
thức ngữ âm góp phần làm nên tín hiệu địa danh, khi đặt nó trong cách nhìn
của tín hiệu học. Chính vì thế, việc xem xét một tín hiệu địa danh chủ yếu trên
phương diện của tín hiệu ngôn ngữ là một việc làm hết sức cần thiết và quan
trọng. Địa danh học là một bộ môn ngôn ngữ học chuyên nghiên cứu nguồn
gốc, ngữ nghĩa, cấu tạo, sự biến đổi, lan toả, phân bố địa danh.
1.2. Chức năng và phân loại địa danh
1.2.1. Chức năng của địa danh
Thừa nhận địa danh là tên gọi đối tượng địa lí (tự nhiên hay nhân văn) thì
cũng như các danh từ chung, địa danh có chức năng định danh sự vật. Tuy
nhiên, địa danh lại đối lập với danh từ chung ở chỗ: địa danh mang chức năng
của danh từ riêng là phân biệt và cá thể hoá đối tượng. Nói khác đi, ngay từ
đầu, địa danh là tên riêng và nó có tác dụng đánh dấu, cá thể hoá đối tượng
tương ứng với những cái xung quanh và lân cận nó. Ví dụ: dòng sông, con
suối có đặc điểm chung là có một dòng chảy; ngọn núi, quả đồi có đặc điểm

Footer Page
of 166.

Số hóa20
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 21 of 166.

19

chung là có một khu đất, đá nhô lên cao khỏi mặt đất. Nhưng lại được đặt tên
bởi dòng sông này, con suối kia, ngọn núi nọ... vì chúng mang hai đặc trưng:
một là, đặc trưng chung, phổ quát, lặp lại ở nhiều đối tượng trong một loại
hình; hai là, đặc trưng khu biệt không lặp lại các đối tượng trong cùng một
loại hình. Do vậy, chức năng định danh và cá thể hoá đối tượng là một chức
năng quan trọng và thường trực của địa danh. Nó là kết quả của quá trình
khám phá, nhận thức của con người về thế giới thực tại khách quan và được
con người đặt tên cho chúng. Với đặc trưng như vậy, địa danh cũng đồng thời
giúp con người thực hiện tốt quá trình giao tiếp, tư duy.
Mỗi địa danh hay một lớp địa danh đều gắn với văn hoá của từng cộng
đồng, từng khu vực địa lí cụ thể. Vì thế, phản ánh đặc điểm văn hoá cũng là
một chức năng của địa danh.
Ngoài ra, địa danh hay một lớp địa danh đều ra đời trong những bối cảnh
lịch sử xã hội nên chúng còn có chức năng phản ánh lịch sử địa phương. Trên
thực tế có những địa danh đã trở thành tấm bia ghi lại những biến cố, những
sự kiện lịch sử đã xảy ra ở địa phương. Địa danh cầu Gia Bẩy, chùa Đán, đồi
Cao Xạ đã để lại những chứng tích về cuộc đấu tranh hào hùng và oanh liệt
của quân và dân Thái Nguyên trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược.
1.2.2. Phân loại địa danh

1.2.2.1. Cách phân loại của các nhà địa danh học Phương Tây
Phân loại địa danh là một vấn đề hết sức phức tạp. Hiện nay vẫn chưa có
mô hình phân loại khái quát tối ưu nào để có thể áp dụng phổ biến cho mọi
công trình nghiên cứu. Vì vậy, tuỳ từng đối tượng nghiên cứu, tuỳ từng cách
tiếp cận và tuỳ mục đích mà người nghiên cứu cần đưa ra cách phân loại địa
danh sao cho phù hợp.

Footer Page
of 166.
Số hóa21
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 22 of 166.

20

Theo Phan Xuân Đạm trong luận án "Địa danh Nghệ An" [18, tr.103] thì:
A. Dauzat trong "La toponymie Francaise" (1948) đã chia địa danh làm bốn
phần và mỗi phần đều gắn với vấn đề nguồn gốc ngôn ngữ:
1- Vấn đề những cơ sở tiền Ấn - Âu.
2 - Các danh từ tiền La tinh về nước trong thuỷ danh học.
3 - Các từ nguyên Gô Loa - La Mã.
4 - Địa danh học Gô Loa - La Mã của người Auvergne và Velary.
Nếu như A. Dauzat thiên về phân chia địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ
thì Ch. Rostaing trong "Les noms de lieux" (1963) lại lấy tiêu chí của sự hỗn
hợp giữa nguồn gốc ngôn ngữ và đối tượng để chia địa danh thành 11 loại.

Các địa danh theo sự phân chia của Ch. Rostaing như sau:
1 - Những cơ sở tiền Ấn - Âu.
2 - Các lớp tiền Xêntich.
3 - Lớp Gô Loa.
4 - Những phạm vi Gô Loa - La Mã.
5 - Các sự hình thành La Mã.
6 - Những đóng góp của tiếng Giecmanh.
7 - Các hình thức của thời phong kiến.
8 - Những danh từ có nguồn gốc tôn giáo.
9 - Những hình thái hiện đại.
10 - Các địa danh và tên đường phố.
11 - Tên sông và tên núi.
Nếu như cách phân loại của A.Dauzat còn chưa cụ thể thì cách phân loại
của Ch. Rostaing lại quá chi tiết, chưa có tính khái quát cao.
Với mức độ sâu hơn, rõ ràng và khái quát hơn, A. V. Superanskaja trong
"Địa danh là gì" đã chia địa danh thành 8 loại:
1 - Điểm dân cư.

Footer Page
of 166.
Số hóa22
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 23 of 166.

21

2 - Điểm phi dân cư.
3 - Tên gọi sông.
4 - Tên gọi núi.
5 - Tên đường phố.
6 - Tên mạng lưới giao thông.
7 - Tên quảng trường.
8 - Tên các công trình bên trong thành phố.
Tuy nhiên, cách phân loại này không chú ý đến địa danh chỉ công trình
xây dựng: cầu, cống, đường...vốn rất quen thuộc và gần gũi với con người.
1.2.2.2. Cách phân loại của các nhà địa danh học Việt Nam
Các nhà địa danh học Việt Nam, trong quá trình nghiên cứu cũng đã đưa
ra những tiêu chí cho riêng mình để phân loại địa danh.
Theo Từ Thu Mai trong “Địa danh Quảng Trị”[27,tr.22-23] thì: Nguyễn
Văn Âu đã dựa vào tiêu chí địa lí - lịch sử để đưa ra cách phân chia theo:
-

Loại địa danh

-

Kiểu địa danh

-

Dạng địa danh.

Theo ông, có hai loại địa danh là:
-

Địa danh tự nhiên

-

Địa danh kinh tế - xã hội.

Trong hai loại địa danh này lại có 7 kiểu địa danh là:
-

Sơn danh

-

Thuỷ danh

-

Lâm danh

-

Làng xã

-

Huyện thị

-

Tỉnh - thành phố

Footer Page
of 166.
Số hóa23
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 24 of 166.

-

22

Quốc gia.

Trong các kiểu địa danh đó, tác giả đưa ra 11 dạng nhỏ hơn là:
-

Sông ngòi

-

Hồ đầm

-

Hải đảo

-

Đồi núi

-

Rừng rú

-

Truông trảng

-

Làng xã

-

Huyện quận

-

Tỉnh

-

Thành phố

-

Quốc gia.

Có thể thấy rằng cách phân loại địa danh của Nguyễn Văn Âu là không
dựa vào tiêu chí ngôn ngữ học mà dựa vào đặc điểm địa lí - xã hội. Vì vậy
không thể áp dụng để nghiên cứu địa danh dưới góc độ ngôn ngữ.
Lê Trung Hoa dựa vào đối tượng và căn cứ vào tiêu chí tự nhiên - không
tự nhiên để chia địa danh thành phố Hồ Chí Minh thành hai loại lớn là:
- Địa danh tự nhiên
- Địa danh không tự nhiên.
Địa danh tự nhiên là địa danh gọi tên các đối tượng địa hình thiên nhiên
còn địa danh không tự nhiên là địa danh gọi tên các đối tượng nhân tạo.
Loại địa danh không tự nhiên bao gồm:
- Địa danh gọi tên các công trình xây dựng
- Các đơn vị hành chính
- Tên vùng.

Footer Page
of 166.
Số hóa24
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Header Page 25 of 166.

23

Từ phương diện khác, căn cứ vào nguồn gốc ngôn ngữ (ngữ nguyên), tác
giả phân loại địa danh thành hai nhóm lớn là:
- Địa danh thuần Việt
- Địa danh không thuần Việt (gốc Hán, gốc Pháp...).
Nguyễn Kiên Trường trong "Những đặc điểm chính của địa danh Hải
Phòng" đã đưa ra 3 tiêu chí để phân loại địa danh:
- Dựa vào thuộc tính của đối tượng, có thể phân chia địa danh thành hai nhóm:
+ Địa danh tự nhiên
+ Địa danh chỉ đối tượng nhân văn.
Trong đó, nhóm địa danh chỉ đối tượng địa lí nhân văn lại gồm hai tiểu
nhóm là:
. Các địa danh chỉ đơn vị dân cư - hành chính và địa danh gắn với hoạt
động của con người
. Địa danh đường phố và địa danh chỉ công trình xây dựng.
- Căn cứ tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ, có thể chia địa danh thành 5 nhóm:
+ Địa danh có nguồn gốc Hán - Việt
+ Địa danh có nguồn gốc thuần Việt
+ Địa danh có nguồn gốc Pháp
+ Địa danh có nguồn gốc Tày - Thái, Việt Mường, Môn - Khơme
+ Địa danh có nguồn gốc hỗn hợp
+ Địa danh chưa xác định được nguồn gốc.
- Căn cứ vào tiêu chí chức năng giao tiếp, có thể phân chia địa danh
thành các loại:
+ Tên chính thức
+ Tên gọi dân gian
+ Tên cổ, cũ
+ Tên khác.

Footer Page
of 166.

Số hóa25
bởi Trung
tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên