THIẾT kế TIẾN TRÌNH dạy học nội DUNG KIẾN THỨC “sự CHUYỂN THỂ” vật lí 10 gắn với THỰC TIỄN

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
------a&b-----

PHẠM THỊ PHƯƠNG

THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
NỘI DUNG KIẾN THỨC “SỰ CHUYỂN THỂ”
VẬT LÍ 10 GẮN VỚI THỰC TIỄN

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Vật lí
Mã số: 601410

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đỗ Hương Trà


Hà Nội – 2014

2


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Đỗ Hương Trà, bộ môn
Phương pháp giảng dạy khoa vật lí trường Đại Học Sư Phạm Hà Nội đã tận tình
hướng dẫn, luôn khuyến khích tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo trong khoa vật lí và
các thầy cô trong tổ bộ môn Phương pháp giảng dạy vật lí trường ĐHSP Hà Nội,
những người đã dạy dỗ và chỉ bảo cho tôi rất nhiều trong suốt thời gian học tập vừa
qua, đã trang bị cho tôi vốn kiến thức quý báu để tôi có thể thực hiện thành công đề
tài này.

Tôi xin cảm ơn Ban Giám Hiệu, Phòng Quản lý Đào tạo - Khoa học và các
thầy cô trong Trường Đại học Sư Phạm Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi
trong thời gian học tập và nghiên cứu tại Trường.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu và giáo viên, học sinh trường
THPT Uông Bí, trường THPT Công Thành, trường THPT Hồng Đức, THPT
Nguyễn Tất Thành (Quảng Ninh) đã cộng tác và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong
quá trình thực hiện luận văn.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã
luôn khích lệ, động viên và giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và hoàn thành luận văn.
Hà Nội, tháng 10 năm 2014
Tác giả

Phạm Thị Phương


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13

14
15

Chữ viết tắt
DHDA
ĐHSP
GD
GD - ĐT
GV
HS
NXB
PGS
PPDH
SGK
SGV
THCS
THPT
TNSP
TS

Chữ viết đủ
Dạy học dự án
Đại Học Sư Phạm
Giáo dục
Giáo dục và đào tạo
Giáo viên
Học sinh
Nhà xuất bản
Phó giáo sư
Phương pháp dạy học

Sách giáo khoa
Sách giáo viên
Trung học cơ sở
Trung học phổ thông
Thực nghiệm sư phạm
Tiến sĩ


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN..........................................................................................................3
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.....................................................................4
STT........................................................................................................................... 4
Chữ viết tắt..............................................................................................................4
Chữ viết đủ............................................................................................................... 4
1................................................................................................................................. 4
DHDA....................................................................................................................... 4
Dạy học dự án..........................................................................................................4
2................................................................................................................................. 4
ĐHSP........................................................................................................................ 4
Đại Học Sư Phạm....................................................................................................4
3................................................................................................................................. 4
GD............................................................................................................................. 4
Giáo dục...................................................................................................................4
4................................................................................................................................. 4
GD - ĐT.................................................................................................................... 4
Giáo dục và đào tạo.................................................................................................4
5................................................................................................................................. 4
GV............................................................................................................................. 4
Giáo viên..................................................................................................................4
6................................................................................................................................. 4

HS............................................................................................................................. 4
Học sinh.................................................................................................................... 4
7................................................................................................................................. 4
NXB.......................................................................................................................... 4
Nhà xuất bản............................................................................................................4
8................................................................................................................................. 4
PGS........................................................................................................................... 4


Phó giáo sư...............................................................................................................4
9................................................................................................................................. 4
PPDH........................................................................................................................ 4
Phương pháp dạy học..............................................................................................4
10............................................................................................................................... 4
SGK.......................................................................................................................... 4
Sách giáo khoa.........................................................................................................4
11............................................................................................................................... 4
SGV.......................................................................................................................... 4
Sách giáo viên..........................................................................................................4
12............................................................................................................................... 4
THCS........................................................................................................................ 4
Trung học cơ sở.......................................................................................................4
13............................................................................................................................... 4
THPT........................................................................................................................ 4
Trung học phổ thông...............................................................................................4
14............................................................................................................................... 4
TNSP........................................................................................................................ 4
Thực nghiệm sư phạm.............................................................................................4
15............................................................................................................................... 4
TS.............................................................................................................................. 4

Tiến sĩ....................................................................................................................... 4
MỤC LỤC ............................................................................................................... 5
1.5.1.2. Kết quả điều tra - phân tích kết quả............................................33
3.1. Mục đích TN.............................................................................................113
3.2. Nội dung TN.............................................................................................113
3.3. Phương pháp TN.......................................................................................113
3.3.1. Chọn trường TN.................................................................................113
3.3.3. Chọn GV dạy TN...............................................................................114
3.3.4. Phương án TN....................................................................................114
3.4.2. Phân tích định tính............................................................................120
Kết luận chương 3:..............................................................................................121
KẾT LUẬN CHUNG .........................................................................................122

6


PHẦN I: MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong những năm gần đây nền khoa khoa học công nghệ, nền kinh tế tri
thức phát triển như vũ bão trên thế giới và xu hướng toàn cầu hóa mở ra nhiều triển
vọng phát triển nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cho mọi quốc gia. Hòa nhập
theo xu thế đó thì bất cứ một đất nước nào nếu không bắt kịp nhịp độ phát triển của
thế giới sẽ bị tụt hậu. Thách thức này đang là một gánh nặng đặt lên đôi vai của
ngành giáo dục đó là phải đào tạo ra những con người khi vào đời phải có năng lực
tư duy sáng tạo, có năng lực độc lập giải quyết vấn đề, có thái độ tích cực, có năng
lực tự học để nâng cao trình độ nhận thức sẵn sàng tham gia lao động sản xuất và
các hoạt động thực tiễn đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của xã hội.
Bên cạnh đó, Luật giáo dục cũng đã quy định: “Hoạt động giáo dục phải
được thực hiện theo nguyên lí học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động
sản xuất, lí luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục

gia đình và giáo dục xã hội”, “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực,
tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng năng lực tự học, lòng
say mê học tập và ý chí vươn lên”.
Trong dạy học nói chung và dạy học môn Vật lí với đặc điểm và phương
pháp riêng có vai trò nhất định trong việc giáo dục học sinh. Dạy học Vật lí không
chỉ truyền thụ kiến thức cơ bản mà điều quan trọng hơn là xây dựng cho học sinh
tiềm lực, bản lĩnh thể hiện ở phương pháp suy nghĩ và làm việc, trong cách tiếp cận,
giải quyết các vấn đề thực tiễn. Đồng thời, giúp họ có khả năng phát triển vốn hiểu
biết đã có, thấy rõ năng lực sở trường của mình để lựa chọn nghề nghiệp, vươn lên
trong sự nghiệp khoa học thích ứng với sự phát triển của xã hội. Kiến thức Vật lí
được hình thành, phát triển và ứng dụng vào thực tiễn luôn luôn gắn liền với hoạt
động tư duy và sáng tạo của con người trong hoàn cảnh xác định. Vì vậy việc đổi
mới PPDH đã đang và sẽ tiếp tục được tiến hành một cách sâu rộng.
Tuy vậy, tình hình đổi mới PPDH không phải một sớm một chiều, Bộ trưởng
Phạm Vũ Luận cho rằng, cả ba lần cải cách giáo dục đều có mục tiêu và định hướng rõ

7


ràng song không giải quyết được các yếu kém của ngành giáo dục do nặng về đổi mới
chương trình giáo dục mà chưa chú trọng đến đổi mới phương pháp dạy và học.
Một trong những xu hướng dạy học ngày nay là gắn dạy học trong nhà
trường với thực tiễn trong môi trường mà người học sống, giáo dục Việt nam cũng
không nằm ngoài xu hướng này. Hình thức DH gắn với thực tiễn sẽ một phần đóng
góp hữu hiệu trong việc đổi mới PPDH, kiểu DH này đã được nhiều nước phát triển
trên thế giới áp dụng và đạt kết quả to lớn cho sự phát triển ngành GD nói riêng, sự
phát triển khoa học - kỹ thuật nước nhà nói chung như Thụy Sĩ, Mỹ, ...
Dạy học gắn với bối cảnh thực tế làm tăng hứng thú của người học với các
môn học trong nhà trường, đặc biệt là các môn khoa học tự nhiên khi mà thực tế dạy
học cho thấy học sinh ngày càng không mặn mà với các môn học này.

Trong xu hướng này, DH gắn với thực tiễn có vai trò đặc biệt quan trọng khi
nó đặt các hoạt động học tập của người học vượt ra “ngoài khuôn khổ” lớp học để
kết nối với thực tế đa dạng của cuộc sống nhằm đem đến cho học sinh ý nghĩa của
việc học. Các bài học, không diễn ra tuần tự theo qui định trong chương trình học
đã định sẵn, mà nó gắn trực tiếp với bối cảnh thực tế trong cuộc sống, ở đó người
học sẽ phải thể hiện được các năng lực và các kinh nghiệm sống của mình nhiều
hơn việc ngồi “giải các bài tập” trong lớp học. Dạy học gắn với thực tiễn tạo sự liên
kết chặt chẽ giữa các nội dung học trong nhà trường với cuộc sống thực tế của HS
bằng cách gắn những vấn đề học trong nhà trường với bối cảnh thực tế nơi học
sinh sống; đưa những vấn đề của cuộc sống thực tế xung quanh HS vào nhà trường
để HS nghiên cứu và tìm các giải pháp phù hợp. Với kiểu dạy học này đảm bảo hoạt
động học có giá trị với học sinh và với cộng đồng nơi học sinh đang sống. Dạy học
gắn với thực tiễn không nhấn mạnh trọng tâm vào mục đích trang bị kiến thức mới
cho người học, mà là GD hành vi, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, kích thích hứng
thú học tập, tạo điền kiện tăng khả năng tự học, tạo các mối liên kết giữa các kiến
thức môn học với nhau và phát triển toàn diện các kĩ năng của người học. Điều đặc
biệt trong DH gắn với thực tiễn là có thể đưa học sinh vào trong các hoạt động tập
thể, tạo môi trường cho họ làm quen với giải quyết các vấn đề cuộc sống thực tế khi
phải tham gia vào cộng đồng, thuyết phục được cộng đồng đưa ra các quyết định
mang tính tập thể đảm bảo lợi ích chung cho họ.

8


Mặt khác, qua tìm hiểu thực tế ở các trường phổ thông, việc đổi mới PPDH
chưa thật sự hiệu quả, người học chưa thật hứng thú, chưa hiểu rõ bản chất và ý
nghĩa thực tiễn của chúng. Nguyên nhân là do GV có thói quen dạy học theo kiểu
truyền thống, chưa được trang bị đầy đủ các kiến thức về PPDH theo hướng tích
cực (mới chỉ dừng lại ở phần lí luận), người học còn thụ động trong việc tiếp thu tri
thức, điều kiện và phương tiện dạy học còn thiếu thốn. Vì vậy, để thực hiện việc đổi

mới PPDH đòi hỏi phải có sự nghiên cứu công phu và mất rất nhiều thời gian. Đồng
thời nó còn đòi hỏi người GV không chỉ có kiến thức chuyên môn sâu mà còn phải
có hiểu biết rộng, đặc biệt là các kiến thức liên môn, các ứng dụng trong thực tiễn.
Mặt khác, những nội dung kiến thức ở chương cuối của chương trình năm
học thường không được sự quan tâm, đầu tư đúng mức của cả GV và HS vì nó
không nằm trong nội dung ôn thi. GV dạy qua loa đại khái, HS thì không chú tâm
vào bài học nên khi rời khỏi ghế nhà trường khả năng vận dụng kiến thức Vật lí vào
thực tiễn của học sinh còn nhiều hạn chế, khả năng giải thích các hiện tượng trong
cuộc sống, môi trường xung quanh còn non yếu; dẫn đến các em không hiểu và biết
được trách nhiệm của mình trước những vấn đề đó. Nội dung kiến thức "Sự chuyển
thể" (Vật lí 10) là một trong số những bài học nằm ở cuối chương trình lớp 10.
Thực tế cho thấy nội dung kiến thức này lại rất bổ ích, có nhiều ứng dụng trong
nhiều lĩnh vực như khoa học, kỹ thuật, xây dựng, môi trường, biến đổi khí hậu, kỹ
năng sống, dân số, sức khỏe sinh sản..., nắm vững được kiến thức và tầm quan trọng
của nội dung này thì HS có thể làm chủ được trước mọi tình huống trong cuộc sống,
hiểu và biết được trách nhiệm của mình trước những vấn đề chung của toàn nhân
loại, của chính bản thân mình...
Xuất phát từ cơ sở lí luận và thực tiễn trên nên tôi chọn đề tài nghiên cứu:
Thiết kế tiến trình dạy học gắn với thực tiễn nội dung kiến thức ”Sự chuyển thể”
– Vật lí 10.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
- Nghiên cứu vận dụng Dh gắn với thực tiễn để tổ chức hoạt động DH nội
dung kiến thức phần Sự chuyển thể - Vật lí 10.
- Để đạt được mục đích trên, các bước sau đây sẽ được thực hiện:

9


+ Nghiên cứu các cơ sở lí luận gắn với thực tiễn để thiết kế tiến trình dạy học
nội dung kiến thức phần “Sự chuyển thể” SGK Vật lí 10 theo hướng phát huy hoạt

động nhận thức tích cực, tự chủ và sáng tạo của HS trong học tập, phát triển năng
lực giải quyết vấn đề thực tiễn, đồng thời nâng cao hiệu quả của việc dạy học, hứng
thú học tập cho học sinh.
+ Nghiên cứu thực tiễn dạy học.
+ TNSP.
3. Giả thuyết khoa học của đề tài
Nếu tổ chức dạy học Vật lí gắn với thực tiễn phần “Sự chuyển thể” thì sẽ
góp phần phát triển, rèn luyện năng lực vận dụng kiến thức khoa học vào thực tiễn
của học sinh, tăng cường tích tích cực, tự chủ trong học tập, gây hứng thú khi học
môn Vật lí.
4. Đối tượng nghiên cứu của đề tài
- Hoạt động dạy và học kiến thức phần Sự chuyển thể - Vật lí 10
- Các ứng dụng khoa học, kỹ thuật, môi trường, sức khỏe, các hiện tượng tự
nhiên về kiến thức Sự chuyển thể.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
Để đạt được các mục đích nghiên cứu ở trên, cần thực hiện các nhiệm vụ cụ
thể như sau:
- Nghiên cứu các quan điểm DH hiện đại, DH tích cực và làm rõ cơ sở lí luận
của DH gắn với thực tiễn.
- Nghiên cứu lí luận về tâm lí dạy học làm cơ sở cho các biện pháp sư phạm
nhằm phát huy tính tích cực, tự chủ và sáng tạo của học sinh. Nghiên cứu chương
trình SGK hiện hành, sách GV và các tài liệu tham khảo liên quan đến nội dụng
kiến thức “Sự chuyển thể” để phân tích nội dung khoa học của kiến thức và những
khó khăn của HS khi học những nội dung kiến thức này.
- Thiết kế tiến trình DH gắn với thực tiễn nội dung kiến thức “Sự chuyển thể”.
- Tìm hiểu thực tế dạy và học môn Vật lí đặc biệt là nội dung kiến thức phần
“Sự chuyển thể”.

10

- Vận dụng cơ sở lí luận của DH gắn với thực tiễn tổ chức DH một số nội
dụng kiến thức phần “Sự chuyển thể” theo hướng phát huy tính tích cực, tự chủ,
sáng tạo của HS.
- Tiến hành TNSP theo nội dung và tiến trình DH đã soạn thảo. Phân
tích kết quả TN thu được để đánh giá tính khả thi của đề tài, sơ bộ đánh giá
hiệu quả DH kiến thức phần “Sự chuyển thể” với việc phát huy tính tích cực, tự
chủ, sáng tạo của HS trong học tập. Từ đó, nhận xét, rút kinh nghiệm, sửa đổi, bổ
sung và hoàn thiện để có thể vận dụng linh hoạt PP này vào thực tiễn DH các nội
dung kiến thức khác trong chương trình Vật lí THPT.
6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài
- Phương pháp nghiên cứu lí luận: nghiên cứu các tài liệu: về các quan điểm,
sự định hướng việc dạy học tích cực cũng như đổi mới phương pháp dạy học, về lí
luận nói chung và lí luận dạy học môn Vật lí nói riêng; sách giáo khoa, sách giáo
viên và các tài liệu khác liên quan.
- Phương pháp điều tra, quan sát thực tiễn:
+ Tìm hiểu việc dạy (thông qua phiếu điều tra, nghiên cứu giáo án, dự giờ,
phỏng vấn, trao đổi với giáo viên) và việc học (thông qua trao đổi với học sinh,
phiếu điều tra cơ bản, phân tích các sản phẩm của học sinh) nhằm sơ bộ đánh giá
tình hình dạy học nội dung kiến thức phần “Sự chuyển thể”.
+ Đề xuất giải pháp giúp giáo viên khắc phục những khó khăn gặp phải khi
dạy học phần “Sự chuyển thể” và giúp học sinh vượt qua những khó khăn trong khi
học.
- Phương pháp thực nghiệm khoa học giáo dục
+ Tiến hành thực nghiệm sư phạm với tiến trình dạy học đã soạn thảo theo kế
hoạch.
+ Phân tích kết quả thu được trong quá trình thực nghiệm sư phạm, đối chiếu
mục đích nghiên cứu và rút ra kết luận của đề tài.
- Phương pháp thống kê toán học:
+ Tổng hợp các dữ liệu điều tra để có những thông tin về thực trạng dạy và

học kiến thức phần “Sự chuyển thể” – Vật lí 10.

11


+ Tổng hợp, phân tích các dữ liệu thực nghiệm để đánh giá được tính khả thi
của đề tài.
7. Dự kiến đóng góp của đề tài
- Làm sáng rõ cơ sở lí luận về dạy học gắn với thực tiễn trong dạy học Vật lí.
- Vận dụng cơ sở lí luận của dạy học gắn với thực tiễn vào thiết kế tiến trình
dạy học nội dung kiến thức phần “Sự chuyển thể” – Vật lí 10.
- Bổ sung tài liệu tham khảo cho các giáo viên THPT và HS trong quá trình
dạy và học. Góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lí ở trường THPT.
8. Cấu trúc của luận văn gồm các phần sau:
Ngoài phần mở đầu, kết luận chung, các phụ lục và tài liệu tham khảo, phần
nội dung chính của luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của DH gắn với thực tiễn.
Chương 2: Thiết kế tiến trình dạy học gắn với thực tiễn nội dung kiến thức
"Sự chuyển thể" - Vật lí 10 gắn với thực tiễn.
Chương 3: TNSP.

12


CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN
1.1. Quan điểm hiện đại về dạy học
1.1.1. Bản chất của hoạt động dạy
Có nhiều quan điểm cho rằng: “Dạy học là một quá trình gồm toàn bộ các
thao tác có tổ chức và có định hướng giúp người học từng bước có năng lực tư duy
và năng lực hành động với mục đích chiếm lĩnh các giá trị tinh thần, các hiểu biết,

các kỹ năng, các giá trị văn hóa mà nhân loại đã đạt được trên cơ sở đó có khả năng
giải quyết được các bài toán thực tế đặt ra trong cuộc sống của mỗi người học.
1.1.2. Bản chất của hoạt động học.
Theo tâm lí học, hoạt động nhận thức là hoạt động đặc thù của con người
được điều khiển bởi mục đích tự giác là lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo mới,
những hành vi và những hoạt động nhất định, những giá trị.
Như vậy hoạt động học là nhằm tiếp thu những vấn đề mà hoạt động dạy
truyền thụ và biến những vấn đề đó thành những năng lực của bản thân. Hoạt động
dạy học chịu sự chi phối, điều khiển của hoạt động dạy và hoạt động dạy cũng chịu
sự tác động trở lại của hoạt động học. Nghĩa là, hoạt động dạy và hoạt động học gắn
bó mật thiết với nhau, cùng thực hiện mục đích của hoạt động dạy học: hình thành
và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ.
1.1.3. Mối quan hệ giữa dạy và học
Theo quan điểm dạy học hiện đại thì dạy học là giải quyết vấn đề, quá trình
dạy – học bao gồm “một hệ thống các hành động có mục đích của giáo viên cho học
sinh chiếm lĩnh được nội dung dạy học, đạt được mục tiêu xác định”. Trong quá
trình dạy học, giáo viên tổ chức định hướng hành động chiếm lĩnh tri thức vật lí của
học sinh phỏng theo tiến trình của chu trình sáng tạo khoa học.
1.2. Cơ sở lí luận của DH gắn với thực tiễn
1.2.1. Khái niệm thực tiễn
“Thực tiễn” là những hoạt động của con người, trước hết là lao động sản
xuất, nhằm tạo điều kiện cần thiết cho sự tồn tại của xã hội.
Còn theo phạm trù triết học cho rằng nói đến thực tiễn là nói đến hoạt động
vật chất mang tính lịch sử xã hội của con người nhằm biến đổi tự nhiên và xã hội.

13


Nó gắn liền với tính tích cực, năng động sáng tạo của con người, gắn liền với các
nhu cầu, mục đích của con người.

Chủ nghĩa Mác – Lênin cho rằng thực tiễn là cơ sở của nhận thức, cơ sở của
sự phát triển những kiến thức khoa học trong quá trình kinh nghiệm xã hội – lịch sử
của loài người. Thực tiễn là cơ sở, động lực, mục đích của lý luận và là tiêu chuẩn
của chân lý; sự hình thành và phát triển của lý luận xuất phát từ thực tiễn, đáp ứng
yêu cầu của thực tiễn; lý luận phải được kiểm nghiệm, được bổ sung và phát triển
trong thực tiễn.
- Thực tiễn phải được chỉ đạo bởi lý luận khoa học; lý luận đề ra mục tiêu,
phương hướng, biện pháp cho thực tiễn.
Ở đây chúng ta có thể hiểu “thực tiễn” chính là hoạt động GV và HS, những
kiến thức được cụ thể hóa bằng những hiện tượng, vận dụng những kiến thức được
học để giải thích hiện tượng, những số liệu mang tính thực tiễn, ứng dụng của kiến
thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn, nhằm tạo điều kiện cho HS học tốt môn học,
thích thú với môn học.
Trong quá trình dạy học, thực tiễn là điều kiện tất yếu để hình thành ở HS kỹ
năng và kỹ xảo, thông qua việc tham gia vào hoạt động sáng tạo dưới những hình
thức vừa sức, HS tiếp thu kinh nghiệm xã hội, góp phần vào sự tiến bộ của xã hội.
1.2.2. Dạy học gắn với thực tiễn
- Nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu đi sát
thực tiễn, coi trọng việc tổng kết thực tiễn, dạy học phải liên hệ với thực tiễn, học
đôi với hành.
- Dạy học gắn với thực tiễn nghĩa là việc dạy học cần được tổ chức theo
những chủ đề phức hợp gần với các tình huống thực của cuộc sống và nghề nghiệp.
Quá trình học tập được tổ chức trong một môi trường học tập tạo điều kiện kiến tạo
tri thức theo cá nhân và trong mối quan hệ xã hội của việc học tập.
1.2.3. Vai trò của dạy học gắn với thực tiễn
Với hình thức dạy học gắn thực tiễn có vai trò rất to lớn trong việc hình
thành cả năng lực và nhân cách của HS. Quá trình học tập sẽ giúp HS
- Giải thích được các hiện tượng xung quanh cuộc sống chúng ta.

14

- Hiểu rõ hơn các vấn đề, thông tin mang tính thời sự một cách khá hệ thống
về vấn đề đó.
- Nội dung dạy học thiết thực với địa phương nơi học sinh sống, người học
có thể đã được thực hiện hoặc trải nghiệm một phần của vấn đề đó; phù hợp với khả
năng của học sinh, nghĩa là khi vận dụng các kiến thức trong nhà trường học sinh có
thể giải quyết được chúng.
- Dạy học gắn với thực tiễn giáo dục hành vi, vận dụng kiến thức vào thực
tiễn, kích thích hứng thú học tập, tạo điều kiện tăng khả năng tự học, tạo các mối
liên kết giữa các kiến thức môn học với nhau và phát triển toàn diện các kĩ năng của
HS.
Ví dụ: Dạy học gắn với thực tiễn thông qua dự án có nhiều điều kiện thuận
lợi trong việc liên kết các kiến thức có được trong nhà trường vào thực tế cuộc
sống.
- Trong quá trình dạy học gắn với thực tiễn, giáo viên định hướng học sinh
suy nghĩ đến các vấn đề của xã hội, của thực tiễn mà nhân loại đang phải đối mặt,
từ đó đặt ra các tình huống, dự án học tập phù hợp với việc dạy và học đồng thời
cũng phải thể hiện sự cấp bách phải giải quyết vấn đề đó để có thể sống tốt hơn, bền
vững hơn. Và trong tất cả các dự án đó, tính thực tiễn của xã hội đã thể hiện rất cao,
ví dụ: trong cùng một tình huống của bài học là: Thể hiện thái độ của bản thân
trước vấn đề ô nhiễm môi trường của địa phương, có nhóm học sinh thể hiện theo
hình thức văn hùng biện; có nhóm học sinh trưng bày một bức tranh phiếm họa; có
nhóm học sinh trình chiếu các slide về hậu quả của ô nhiễm môi trường ở địa
phương (các sản phẩm được học sinh chuẩn bị ở nhà theo phương pháp dạy học
dự án); vấn đề tiết kiệm điện, vấn đề sử dụng nguồn năng lượng hóa thạch … Đây
chính là động cơ để học sinh có cơ hội vận dụng kiến thức vào thực tiễn, hình thành
nên ý thức và thái độ tích cực đối với sự phát triển của xã hội.
- Dạy học gắn thực tiễn đảm bảo mục tiêu giáo dục nhận thức, hành vi đối
với môi trường tự nhiên và tính hiệu quả kinh tế cao.

Ví dụ: Khi dạy kiến thức sự nóng chảy- sự đông đặc, HS có thể nghĩ đến việc
tái chế các vật liệu đã bị hỏng trong gia đình (sắt vụn, vỏ bia, đồ nhựa, …), chính
suy nghĩ đó vừa đảm bảo sạch môi trường, vừa có tính hiệu quả kinh tế.

15


- Dạy học gắn với thực tiễn, HS hào hứng và đoàn kết, thúc đẩy bình đẳng
giữa các HS học tập theo nhóm, nam và nữ đều có nhiệm vụ học tập, điều đó thực
hiện được mục tiêu "xã hội" của giáo dục như: giáo dục bình đẳng giới, tiêu chí học
tập suốt đời, tính công bằng xã hội, liên kết xã hội, phát triển văn hóa bản địa…
Việc tổ chức cho học sinh tranh luận, tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau trên
cơ sở các tiêu chí đã xây dựng đã giúp cho học sinh có được năng lực tự điều chỉnh
hành vi, thái độ của mình đối với tập thể, đối với mọi người xung quanh tạo nên
một xã hội học tập thực sự.
1.2.4. Các biện pháp tổ chức dạy học gắn với thực tiễn
1.2.4.1. Sử dụng tình huống thực tiễn
1.2.4.1.1. Nguyên tắc thiết kế hệ thống tình huống gắn với thực tiễn trong
dạy học Vật lý THPT
- Đảm bảo tính chính xác, khoa học: Kiến thức được đưa vào các tình huống
phải đảm bảo tính chính xác, khoa học.
- Đảm bảo tính thực tiễn: Các kiến thức dùng để thiết kế các tình huống phải
gắn liền với thực tiễn cuộc sống và có tính ứng dụng cao.
- Đảm bảo tính trọng tâm: Việc đưa ra những tình huống có nội dung ít liên
quan đến bài học sẽ gây tốn thời gian và khiến cho học sinh nhầm tưởng tính quan
trọng của vấn đề.
- Đảm bảo tính logic, ngắn gọn: Một trong những nguyên tắc quan trọng
trong việc thiết kế tình huống gắn liền với thực tiễn là tính logic và tính ngắn gọn
của tình huống.
- Đảm bảo tính giáo dục: việc thiết kế tình huống cũng phải đảm bảo về mặt

nội dung và tư tưởng nhằm giáo dục học sinh có tư tưởng chính trị rõ ràng, có thế
giới quan, nhân sinh quan đúng đắn.
- Đảm bảo tính sư phạm: Nguyên tắc đảm bảo tính sư phạm khi thiết kế tình
huống thể hiện ở tính vừa sức và tính phù hợp với tâm sinh lí của học sinh.
- Kích thích hứng thú, khả năng sáng tạo của người học: mục đích của dạy học
tình huống nhằm kích thích hứng thú học tập và khả năng sáng tạo của học sinh.
1.2.4.1.2. Quy trình thiết kế hệ thống tình huống gắn với thực tiễn trong dạy
học Vật lý THPT

16


* Bước 1: Xác định mục tiêu và nội dung chính của bài học, đó là căn cứ để
thiết kế tình huống. Việc xác định đúng mục tiêu cần đạt được của bài học là bước
đầu tiên của quá trình thiết kế, có tác dụng định hướng nội dung cho giáo viên.
* Bước 2: Thiết lập hệ thống câu hỏi cần phải trả lời, thông qua việc trả lời
những câu hỏi dạng này sẽ giúp cho học sinh có được kiến thức cơ bản về nội dung
bài học một cách cần thiết nhất. Hầu hết các loại câu hỏi có dạng như:
+ Vì sao như thế ? / có tác dụng gì ?/ giải thích thế nào ?
+ Sẽ thế nào nếu… ?
+ Phải thế nào để… ?
- Làm thế nào tạo ra được… trong thực tế ?
* Bước 3: Lựa chọn chính xác vấn đề để xây dựng tình huống, đây là bước
quan trọng trong quá trình thiết kế tình huống. Những căn cứ để giáo viên lựa chọn
vấn đề như:
- Tính cần thiết và lợi ích mà vấn đề đem lại sau khi giải quyết.
- Tính đơn giản hay phức tạp của vấn đề; vấn đề có quá khó hay quá dễ.
- Thời gian giải quyết vấn đề bao lâu ?
- Có phù hợp với trình độ và tâm sinh lí của học sinh hay không?
- Vấn đề có dễ thiết kế tình huống không…?

* Bước 4: Thu thập dữ liệu để thiết kế tình huống bằng cách tìm kiếm từ các
nguồn như:
- Từ những mẩu chuyện ngắn trong sách báo, tài liệu tham khảo.
- Từ các website, các báo điện tử, từ Internet…
- Từ những tin tức, vấn đề, sự kiện nóng hổi đang diễn ra có liên quan đến
bài học.
- Từ những tình huống bắt gặp trong cuộc sống hoặc kinh nghiệm bản thân.
- Từ những kinh nghiệm dân gian trong ca dao, tục ngữ.
- Từ tranh ảnh minh họa, phim ảnh…
* Bước 5: Đánh giá và phân tích dữ liệu. Trong quá trình thu thập, khi có
những vấn đề chứa đựng nhiều thông tin liên quan thì giáo viên phải biết lựa chọn
những thông tin nào là quan trọng. Nếu đưa quá nhiều hay quá ít thông tin sẽ gây
khó khăn cho học sinh trong việc xác định trọng tâm của vấn đề. Tính chính xác và

17


tính thực tiễn là những tiêu chí hàng đầu trong việc thiết kế tình huống gắn với thực
tiễn. Những thông tin mà giáo viên chọn lựa phải đủ thuyết phục và có chất lượng.
* Bước 6: Lựa chọn hình thức và kĩ thuật thiết kế nhằm khai thác tối đa giá
trị của tình huống đem lại. Tùy theo nội dung và điều kiện cụ thể, giáo viên có thể
thiết kế tình huống dưới các hình thức sau:
- Mô tả tình huống bằng câu chuyện kể.
- Mô tả tình huống thông qua các câu thơ, ca dao, tục ngữ…
- Mô tả tình huống thông qua những đoạn phim ngắn, trích đoạn clip, các
đoạn âm thanh ngắn…
- Mô tả tình huống thông qua các thí nghiệm nhỏ…
- Sử dụng các tranh ảnh, hình ảnh, mẫu vật… làm gia tăng thêm tính chân
thực và thực tiễn của tình huống.
* Bước 7: Thiết kế tình huống. Nhiệm vụ của giáo viên là phác họa được

vấn đề có tính phức tạp nhưng được cấu trúc một cách logic để người học suy nghĩ
và giải quyết. Giáo viên cần đặc biệt chú ý khi đưa ra các chứng cứ hiệu quả để giúp
người học khám phá vấn đề.
* Bước 8: Hoàn thiện tình huống, là khâu cuối cùng trong quá trình thiết kế
tình huống. Trong quá trình hoàn thiện tình huống, giáo viên có thể tham khảo thêm
ý kiến của đồng nghiệp hay những người có cùng chuyên môn sẽ giúp giáo viên có
thêm kinh nghiệm để thực hiện tốt khâu này. Việc chăm chút cho tình huống ở khâu
trình bày, chỉnh sửa các lỗi chính tả hoặc các chi tiết chưa hợp lí sẽ làm tăng giá trị
của tình huống khi sử dụng.
1.2.4.2. Các phương tiện dạy học
Khi dạy các môn học, đặc biệt là các môn khoa học tự nhiên, tính trực quan
là tính chất có tính qui luật của quá trình nhận thức khoa học.
- Dùng dụng cụ trực quan: tranh ảnh, hình vẽ, các đoạn phim video clip ngắn
mang tính thực tiễn giúp làm sinh động nội dung học tập, nâng cao hứng thú học tập
bộ môn, nâng cao lòng tin của học sinh vào khoa học, đặc biệt là khả năng quan sát,
tư duy (phân tích, tổng hợp các hiện tượng, rút ra những kết luận có độ tin cậy...)
1.2.4.3. Liên hệ kiến thức vật lí qua bài tập định tính hay bài tập câu hỏi lí
thuyết mang tính thực tiễn

18


Việc sử dụng cũng như giảng dạy bài tập vật lí trong trường phổ thông hiện
nay thường các GV sử dụng 2 loại bài tập: bài tập định lượng và bài tập định tính.
* Với loại bài tập định lượng: là bài tập mà muốn giải quyết nó HS vận dụng
một loạt các phép tính toán học để giải bài tập.
VD1: Tính nhiệt lượng cần phải cung cấp để làm nóng chảy hoàn toàn một
cực nước đá có khối lượng 100g ở 0 0C. Nhiệt nóng chảy riêng của nước đá là
3,4.105 J/kg ?
- Mục đích bài tập: Củng cố công thức tính nhiệt nóng chảy chất rắn:

Q = λ .m
- Để giải bài tập trên, HS cần:
+ Đọc đề bài, tìm hiểu đề bài.
+ Xác lập mối liên hệ: Q = λ .m
+ Thay các giá trị của m, λ vào công thức trên, tính toán có đáp án của bài toán.
Như vậy, nhiệm vụ của HS đối với các bài tập định lượng là ngồi “giải các
bài tập", chính điều này đã làm cho môn Vật lí trở nên khô khan, "chết" dần, và
thực tế dạy cho thấy học sinh ngày càng không mặn mà với các môn học này.
* Trái với bài tập định lượng, bài tập định tính hay bài tập câu hỏi lí thuyết
mang tính thực tiễn có vai trò hết sức quan trọng trong quá trình dạy học vật lí, gây
hứng thú cho HS, làm cho môn học trở nên ý nghĩa hơn.
- Đây là loại bài tập mà HS không cần phải tính toán (hay chỉ có các phép
tính toán đơn giản), chỉ vận dụng các định luật, định lí, quy luật để giải thích hiện
tượng thông qua các lập luận có căn cứ, có logic.
Việc sử dụng cũng như giảng dạy bài tập định tính và câu hỏi thực tế trong
trường phổ thông có tác dụng giúp HS hiểu và vận dụng một cách sâu sắc những
kiến thức đã học, đồng thời là một trong những phương tiện giúp cho HS phát huy
tính tích cực, sáng tạo, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo vận dụng lí thuyết vào thực tiễn,
rèn luyện thói quen vận dụng kiến thức, để giải quyết các vấn đề thực tiễn.
Thông qua bài tập vật lí định tính và câu hỏi thực tế HS nắm được quy luật
vận động của thế giới vật chất, nó còn giúp HS hiểu rõ những quy luật, biết phân
tích và vận dụng những quy luật ấy vào thực tiễn.
* Phương pháp giải đối với bài tập định tính
Bước 1: Đọc đề bài. Tìm hiểu đề bài

19


Trên cơ sở phân tích các giả thiết có trong bài, tìm hiểu các hiện tượng vật lí,
nếu cần thì xây dựng các sơ đồ hoặc hình vẽ. Ghi tóm tắt đầu bài.

- Bước 2 và bước 3: Phân tích hiện tượng của bài toán để xây dựng chuỗi
lập luận lôgic, từ đó đi đến kết quả (câu trả lời phải tìm).
Trên cơ sở phân tích hiện tượng trong bài, HS phải xây dựng chuỗi lập luận
phân tích - tổng hợp (đây là nét đặc trưng cơ bản đối với việc giải các bài tập định
tính) mà không cần phải tính toán.
Bài tập định tính có thể là các bài tập định tính đơn giản thường gọi là các
câu hỏi - bài tập. Cách giải các bài tập này thường chỉ dựa trên một đinh luật vật lí
và chuỗi suy luận ở đây tương đối đơn giản.
VD: Tại sao khi trời mới trở lạnh thì mặt hồ nước hồ ao thường có khói bốc
lên ? Em hãy kể một số hiện tượng tương tự trong thực tế mà em biết ?
Khi giải những bài tập này, trên cơ sở tìm hiểu giả thiết của bài, HS có thể
thấy chỉ cần áp dụng kiến thức về hiện tượng sự bay hơi, sự ngưng tụ cho mỗi
trường hợp cụ thể.
Trong trường hợp giải thích hiện tượng có khói bốc lên của mặt hồ nước hồ
ao khi trời mới trở lạnh, rõ ràng có hiện tượng bay hơi và ngưng tụ, do đó cấu trúc
của chuỗi suy lí phải dựa vào kiến thức về sự bay hơi, sự ngưng tụ để mô tả hiện
tượng đó. Từ đó HS có thể kể một số hiện tượng về sự bay hơi, sự ngưng tụ xảy ra
xung quanh cuộc sống của các em: khi trời rét, hơi của ta thở ra trông cũng như
khói; mở nồi cơm, nồi canh nóng, hay để bát cơm, bát canh nóng, hơi nước bốc lên
gặp không khí lạnh hơn cũng ngưng tụ thành sương mù trông như khói.
Các bài tập định tính phức tạp được coi như là tổng hợp hoặc phối hợp nhiều
bài tập đơn giản. Khi làm những bài tập này phải xây dựng những chuỗi suy lí phức
tạp, dài và phải phân tích vài định luật vật lí.
- Bước 4: Nhận xét kết quả.
Sau khi đã xây dựng được chuỗi lập luận logic cần phân tích kết quả thu
được theo quan điểm vật lí, phân tích sự phù hợp với giả thiết và thực tiễn.
Ví dụ: Chiếc giày trượt băng được gắn một thanh kim loại, bản thanh kim
loại (dao giày) phải như thế nào để các vận động viên có thể trượt nhẹ nhàng và
không nguy hiểm trên mặt băng ?

20


• Bước 1: Tìm hiểu đề bài:
- Đế giày trượt băng được gắn một dao giày.
- Các vận động viên có thể trượt nhẹ nhàng, không nguy hiểm trên mặt băng.
- Hỏi dao giày đó phải như thế nào ?
• Bước 2, 3: Xây dựng chuỗi logic để tìm câu trả lời:
Phân tích đầu bài ta thấy:
- Bài tập hỏi điều kiện diện tích của dao giày như thế nào để vận động viên
có thể trượt nhẹ nhàng trên mặt băng. Mà vận động viên trượt nhẹ nhàng trên mặt
băng, ta nghĩ rằng băng trơn. Băng trơn không phải chỉ vì băng nhẵn và bằng
phẳng, mà còn vì nhiệt độ nóng chảy của băng phụ thuộc vào áp suất trên mặt
băng.
- Muốn băng trơn tức là giảm ma sát giữa mặt tiếp xúc của dao giày và mặt
băng, mà nếu giữa mặt tiếp xúc của hai vật có một lớp chất lỏng như nước hay dầu,
… thì hệ số ma sát trượt giữa hai vật giảm đi rõ rệt. Từ đó phải tìm cách làm cho
băng dưới dao giày tan ra thành nước.
- Mặt khác, áp suất càng cao thì nước đá nóng chảy ở nhiệt độ càng thấp. Khi
áp suất do giày trượt băng ép lên phiến băng thì phiến băng bên dưới sẽ tan ra thành
nước (nhiệt độ nóng chảy nhỏ hơn 0 0C) và làm giảm ma sát nên ta có trượt trên
băng dễ dàng. Khi người vận động viên trượt qua sẽ để lại một rãnh nước. Áp suất
trên mặt nước lúc này là áp suất khí quyển nên rảnh nước sẽ đông lại thành băng
(nhiệt độ đông đặc là 0oC).
- Để không nguy hiểm đến vận động viên thì việc đóng băng của các rảnh
nước phải nhanh chóng. Vì vậy người ta gắn vào dày trượt một thanh kim loại mảnh
để rảnh nước xuất hiện nhỏ, mau đóng băng.
• Bước 4: Nhận xét kết quả
Việc gắn vào dày trượt một thanh kim loại mảnh có thể thực hiện được, phù
hợp với thực tiễn.

Tuy nhận thức được vai trò của bài tập định tính nhưng trong dạy học giáo
viên thường ngại sử dụng loại bài tập này với lí do: bài tập định tính tưởng là dễ
nhưng lại rất khó. Nếu kiến thức vật lí không vững vàng thì không dễ gì giải thích
được một cách đúng đắn hiện tượng vật lí. Một hiện tượng tự nhiên bao gồm nhiều

21


yếu tố tác động lên nó. Để giải thích được các hiện tượng này, GV cần có kiến thức
sâu, rộng và phải biết liên kết các hiện tượng, sự kiện lại với nhau.
1.2.4.4. Dạy học gắn với thực tiễn thông qua thực hiện các dự án
1.2.4.4.1. Khái niệm phương pháp dạy học dự án (DHDA)
DHDA là một PPDH tích cực trong đó GV hướng dẫn HS thực hiện một
nhiệm vụ học tập phức hợp gắn với thực tiễn, kết hợp lí thuyết và thực hành, tự lực
lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá kết quả.
a. Đặc điểm của dạy học dự án:
● Định hướng vào học sinh, thể hiện ở:
Chú ý đến hứng thú của người học, tính tự lực cao: học sinh được trực tiếp
tham gia chọn đề tài, nội dung học tập phù hợp khả năng và hứng thú của cá nhân,
khuyến khích tính tích cực, tự lực, tính trách nhiệm, sự sáng tạo của người học.
Giáo viên đóng vai trò là người tư vấn, hướng dẫn và giúp đỡ.
Người học được cộng tác làm việc, lựa chọn nhiệm vụ phù hợp: Các dự án
được thực hiện theo nhóm, có sự cộng tác và phân công công việc giữa các thành
viên trong nhóm, rèn luyện tính sẵn sàng và kĩ năng cộng tác làm việc giữa các
thành viên tham gia, giữa giảng viên và học sinh cũng như các lực lượng xã hội
tham gia vào dự án.
● Định hướng vào thực tiễn
Gắn liền với hoàn cảnh: Chủ đề dự án xuất phát từ tình huống của thực tiễn
nghề nghiệp, đời sống xã hội, phù hợp trình độ người học.
Có ý nghĩa thực tiễn xã hội: Các dự án gắn việc học tập trong nhà trường với

thực tiễn đời sống xã hội, địa phương.
Kết hợp giữa lý thuyết và thực hành;
Dự án mang nội dung tích hợp: Kết hợp kiến thức và kĩ năng của nhiều môn
học hay lĩnh vực khác nhau để giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp.
● Định hướng vào sản phẩm:
Các sản phẩm được tạo ra, không giới hạn trong những thu hoạch lý thuyết,
mà còn tạo ra sản phẩm vật chất của hoạt động thực tiễn, thực hành. Những sản
phẩm này có thể sử dụng, công bố, giới thiệu.
b. Các giai đoạn của dạy học dự án:

22


● Giai đoạn 1: Chọn đề tài và xác định mục đích của dự án
Giáo viên và học sinh cùng đề xuất, xác định đề tài và mục đích dự án, chú ý
liên hệ thực tiễn xã hội và đời sống, chú ý đến hứng thú người học cũng như ý nghĩa
xã hội của đề tài. Đề tài dự án cũng có thể do học sinh đề xuất.
● Giai đoạn 2: Xác định đề cương, kế hoạch thực hiện
Xác định các công việc cần làm, dự kiến: thời gian, vật liệu, kinh phí,
phương pháp tiến hành và phân công cho mỗi thành viên trong nhóm.
● Giai đoạn 3: Thực hiện dự án, chú ý đến sản phẩm
Thực hiện phối hợp các hoạt động trí tuệ và hoạt động thực tiễn, thực hành.
Kiến thức lý thuyết, các phương án giải quyết vấn đề được thử nghiệm qua thực tiễn.
● Giai đoạn 4: Thu thập kết quả và công bố sản phẩm
Kết quả thực hiện dự án có thể viết dưới dạng thu hoạch, báo cáo, … và
được giới thiệu công bố. Sản phẩm có thể là một thành quả vật chất và những kiến
thức mà học sinh thu được.
● Giai đoạn 5: Đánh giá dự án
Giáo viên và học sinh đánh giá quá trình thực hiện kết quả cũng như kinh
nghiệm đạt được. Từ đó rút ra những kinh nghiệm cho việc thực hiện các dự án tiếp

theo. Kết quả dự án có thể được đánh giá từ bên ngoài.
Việc đánh giá cũng được thực hiện ở tất cả các giai đoạn của dạy học dự án.
1.2.4.4.2. Tác dụng của dạy học dự án
* Dạy học dự án làm cho nội dung học tập trở nên có ý nghĩa hơn
* Dạy học dự án góp phần đổi mới phương pháp dạy học, thay đổi phương
thức đào tạo
* Dạy học dự án tạo ra môi trường thuận lợi cho người học rèn luyện và
phát triển
* Dạy học dự án phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của người học
* Dạy học dự án giúp người học phát triển khả năng giao tiếp
1.3. Dạy học gắn với thực tiễn theo hướng phát triển năng lực
1.3.1. Khái niệm năng lực
a) Khái niệm

23


Khái niệm năng lực gắn liền với khả năng hành động. Năng lực hành động là
một loại năng lực, nhưng khi nói phát triển năng lực người ta cũng hiểu đồng thời là
phát triển năng lực hành động. Chính vì vậy trong lĩnh vực sư phạm nghề, năng lực
còn được hiểu là: khả năng thực hiện có trách nhiệm và hiệu quả các hành động,
giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề trong những tình huống khác nhau thuộc các lĩnh
vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trên cơ sở hiểu biết, kỹ năng, kỹ xảo và kinh
nghiệm cũng như sự sẵn sàng hành động.
1.3.2. Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn
Vấn đề được hiểu như một tình huống, bao gồm các dữ kiện và các yêu cầu
có tính thực tiễn. Trong dạy học HS tìm tòi kiến thức mới thì vấn đề phải có tính
thách thức – nhưng không quá khó đối với HS. Lúc này nảy sinh mâu thuẫn 2 giữa
một bên chủ thể có nhu cầu GQVĐ với một bên là những tri thức, kĩ năng, phương
pháp hiện có của chủ thể chưa đủ để giải quyết. Từ đó chủ thể muốn giải quyết, phải

khám phá để tạo ra cho mình hiểu biết về nó và hiểu cách giải quyết tình huống đó.
Một vấn đề có thể có nhiều hơn một giải pháp. GQVĐ là quá trình gồm các hoạt
động của người GQVĐ để vượt qua các trở ngại giữa tình trạng đã có với tình trạng
đích mong muốn. Trong quá trình GQVĐ, các kiến thức, kĩ năng, thái độ, … được
“huy động tham gia”.
Năng lực GQVĐ thực tiễn bao gồm: Phát hiện/ xác định rõ vấn đề cần giải
quyết; chuyển vấn đề thực tiễn thành dạng có thể khám phá, giải quyết; Thu
thập thông tin và phân tích; Đưa ra (các) phương án giải quyết; Chọn phương án tối
ưu và đưa ra ý kiến cá nhân về phương án lựa chọn; Hành động theo phương án đã
chọn để giải quyết vấn đề; Khám phá các giải pháp mới mà có thể thực hiện được
và điều chỉnh hành động của mình; Đánh giá cách làm của mình và đề xuất những
cải tiến mong muốn.
1.3.3. Các biện pháp phát triển năng lực GQVĐ thực tiễn của học sinh
trong dạy học
* Biện pháp 1. Xác lập rõ yêu cầu, nội dung phát triển năng lực GQVĐ thực
tiễn của HS trong chương trình môn học.
* Biện pháp 2. Xây dựng các câu hỏi, bài tập, tình huống có nội dung thực
tiễn trong các tài liệu dạy học. Các câu hỏi, bài tập, tình huống có thể được thể hiện

24


trong các hoạt động dạy học khác nhau như nghiên cứu xây dựng kiến thức mới;
củng cố, vận dụng kiến thức; ôn tập; hoặc kiểm tra đánh giá.
* Biện pháp 3. Sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học nhằm
tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh; tăng cường sự tham gia hiệu quả của
học sinh trong giải quyết các vấn đề thực tiễn.
1.3.4. Dạy học gắn với thực tiễn với phát triển năng lực giải quyết vấn đề
Dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn giúp HS :
- Nắm vững kiến thức, liên hệ giữa các kiến thức.

- Có khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng vào cuộc sống, công việc.
- Có ý thức trách nhiệm đối với gia đình, xã hội; ý thức nâng cao chất lượng,
hiệu quả công việc.
1.4.Tổ chức hoạt động học Vật lí ở trường phổ thông theo hướng phát
huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo của HS
1.4.1. Tính tích cực của HS trong học tập
* Khái niệm tính tích cực của HS trong học tập
Tính tích cực học tập là một hiện tượng sư phạm biểu hiện ở sự cố gắng cao
về nhiều mặt trong học tập (L.V.Rebrova, 1975). Học tập là một trường hợp riêng
của nhận thức " Một nhận thức đã đực làm cho dễ dàng đi và được thực hiện dưới
sự chỉ đạo của GV" (P.N.Erđơnive, 1974). Vì vậy nói tới tích cực học tập thực chất
là nói tới tích cực nhận thức của HS đặc trưng ở khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ
và nghị lực cao trong quá trình học tập.
* Các biểu hiện tính tích cực của học sinh trong học tập
Tính tích cực trong hoạt động nhận thức là trạng thái hoạt động của HS,
được đặc trưng bởi khát vọng học tập, sự cố gắng trí tuệ với nghị lực cao trong quá
trình nắm vững kiến thức cho chính mình. Tính tích cực học tập ở HS biểu hiện ở
những dấu hiệu:
- Biểu hiện bên ngoài, qua thái độ, hành vi và hứng thú: HS chú ý lắng nghe,
quan sát, theo dõi thầy cô giáo, khao khát tự nguyện tham gia trả lời các câu hỏi của
giáo viên, bổ sung các câu trả lời của bạn, phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề
nêu ra, nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa đủ rõ.

25