Sinh lý trẻ Lứa tuổi Tiểu học

U

BÀI M
1. N i dung bài gi ng

Sinh lý tr l a tu i Ti u h c là môn h c cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c
v c u t o và nh ng đ c đi m sinh lý c a tr em v các h c quan bên trong c th tr
em; nh ng bi n pháp gi gìn v sinh các h c quan, đ ng th i rèn luy n cho sinh viên
có nh ng k n ng v n d ng nh ng ki n th c đã h c đ h c t t các môn h c: tâm lý
h c, giáo d c h c, T nhiên – Xã h i và ph

ng pháp d y h c T nhiên – Xã h i…

Môn h c còn trang b cho sinh viên các ph

ng pháp nghiên c u c b n c a

sinh lý h c tr em.
2. M c tiêu bài gi ng
H c xong h c ph n này sinh viên có đ

c:

* V ki n th c
Mô t đ

c c u t o và trình bày đ

c đ c đi m sinh lý tr em: h th n kinh và

ho t đ ng th n kinh c p cao; ho t đ ng c a các c quan phân tích, các tuy n n i ti t,

h sinh d c, h v n đ ng, h tu n hoàn, h tiêu hóa, h bài ti t và trao đ i ch t.
* V k n ng
V n d ng nh ng ki n th c v sinh lý tr em vào vi c tìm hi u và ng d ng các
đ c đi m tâm lý c a tr , vào vi c t ch c d y h c và ph
d y h c b môn T nhiên – Xã h i và Khoa h c

ng pháp giáo d c, vào vi c

b c Ti u h c.

* V thái đ
Coi tr ng h c ph n này vì nó là c s đ h c các môn h c khác (Tâm lý h c,
Giáo d c h c, T nhiên – Xã h i), có thái đô khuy n khích t o đi u ki n cho s t ng
tr

ng và phát tri n c a tr m t cách h p lý.

1


Ch

ng 1. KHÁI QUÁT V SINH LÍ H C TR EM (2 TI T)

M c tiêu:
Sinh viên hi u đ

c các khái ni m: quá trình đ ng hóa, d hóa; s th ng nh t gi a

c u t o và ch c ph n; s th ng nh t gi a các c quan trong c th và n m b t đ

qui lu t t ng tr

ng và phát tri n

c các

tr em. V n d ng nh ng ki n th c trên vào vi c

ch m sóc và giáo d c tr .
1.1. Nghiên c u khái ni m t ng tr

ng, phát tri n và các quy lu t c a chúng

1.1.1. Thông tin
S t ng tr

ng và phát tri n c a c th tr em

1.1.1.1. C th tr em là m t th th ng nh t
C th tr em không ph i là m t phép c ng c a các c quan hay t bào riêng l .
M i c quan, mô và t bào đ u đ
c th . S th ng nh t y đ

c liên k t v i nhau thành m t kh i th ng nh t trong

c th hi n

nh ng m t sau:

- S th ng nh t gi a đ ng hoá và d hoá: trong c th luôn luôn ti n hành hai quá

trình liên h m t thi t v i nhau: đ ng hoá và d hoá.
Quá trình đ ng hoá là quá trình xây d ng các ch t ph c t p m i t các ch t l y
bên ngoài vào.
Quá trình d hoá là quá trình phân hu các ch t ph c t p c a nguyên sinh ch t
thành các ch t đ n gi n.
Quá trình d hoá t o ra n ng l

ng. N ng l

ng này m t m t đ

c dùng vào quá

trình đ ng hoá, m t khác dùng đ th c hi n các quá trình s ng trong các b ph n c a
c th .
Khi c th còn tr , đ ng hoá m nh h n d hoá. Khi c th đã già, d hoá l i m nh
h n đ ng hoá.

2


S s ng ch gi đ

c n u môi tr

ng bên ngoài luôn luôn cung c p cho c th

oxi và th c n và nh n c a c th nh ng s n ph m phân hu .
ch t c a c th và môi tr

ó là quá trình trao đ i

ng.

- S th ng nh t gi a c u t o và ch c ph n: chính s trao đ i ch t quy t đ nh ho t
đ ng và c u t o hình thái c th nói chung, và c a t ng b ph n nói riêng. Ch c ph n
và c u t o c a c th là k t qu c a s phát tri n cá th và ch ng lo i c a c th . Gi a
ch c ph n và hình thái c u t o có m i liên h kh ng khít và ph thu c l n nhau. Trong
hai m t đó, ch c ph n gi vai trò quy t đ nh, vì ch c ph n tr c ti p liên h v i trao đ i
ch t. Ch ng h n, lao đ ng và ngôn ng đã quy t đ nh c u t o c a con ng
kh hình ng

i khác v i

i.

S th ng nh t gi a các c quan trong c th : s th ng nh t gi a các c quan
trong c th đ

c di n ra theo 3 h

M t b ph n này nh h

ng:

ng đ n các b ph n khác. Ví d : khi ta lao đ ng, c làm

vi c, tim đ p nhanh h n, nh p th g p h n. Sau khi lao đ ng, ta n ngon h n, m hôi ra
nhi u h n, n

c ti u c ng thay đ i thành ph n.

Toàn b c th

nh h

ng đ n m t b ph n. Ví d : hi n t

ng đói là nh h

ng

c a toàn b c th đ n c quan tiêu hoá.
Trong t ng c quan có s ph i h p gi a các thành ph n c u t o v i nhau. Ví d :
tay co là do s ph i h p gi a hai c nh đ u và tam đ u; đ ng t co dãn đ

c là do s

ph i h p c a c phóng x và c đ ng tâm.
- S th ng nh t gi a c th v i môi tr

ng: khi môi tr

ng thay đ i thì c th

c ng ph i có nh ng thay đ i bên trong, nh ng ph n ng cho phù h p v i s thay đ i
c a môi tr
đ

ng. N u không, c th s không t n t i đ

c. Kh n ng này c a c th

c g i là tính thích nghi, m t đ c tính chung c a sinh h c. Ví d : khi tr i l nh, ta

“n i da gà”.

ó chính là m t s thích nghi c a c th đ i v i th i ti t: các c d ng

lông co l i đ gi cho nhi t trong c th đ thoát ra ngoài. ó là lo i thích nghi nhanh.
Nh ng đ ng v t ki m n ban đêm thì có t bào g y (c a võng m c) phát tri n, còn t
3


bào nón kém phát tri n. L
so v i ng

i

ng h ng c u c a ng

đ ng b ng vì

i s ng

các vùng r o cao nhi u h n

trên đ cao thì không khí ít oxi h n, kh n ng k t h p

oxi c a h ng c u kém h n. Lo i thích nghi này là lo i thích nghi ch m. Tính thích nghi

con ng
m, lò s

i mang tính ch đ ng, không nh

i, ch không th đ ng b ng cách “n i da gà”.

1.1.1.2. Các quy lu t chung c a s t ng tr
S phát tri n c a con ng
đ i.

đ ng v t khác: Ta ch ng rét b ng áo

ng và phát tri n

i là m t quá trình liên t c, di n ra trong su t c cu c

m i m t giai đo n phát tri n c th , c th đ a tr là m t ch nh th hài hoà v i

nh ng đ c đi m v n có đ i v i giai đo n tu i đó.
M i m t giai đo n tu i đ u ch a đ ng các v t tích c a giai đo n tr

c, nh ng cái

hi n có c a giai đo n này và nh ng m m m ng c a giai đo n sau. Nh v y, m i m t
l a tu i là m t h th ng c đ ng đ c đáo,
xoá b , cái hi n t i và t

ng lai đ

kh và m m m ng c a cái t
l iđ

đó v t tích c a giai đo n tr

cd nd nb

c phát tri n, r i cái hi n t i l i tr thành cái quá

ng lai l i tr thành cái hi n t i, r i nh ng ph m ch t m i

c sinh, nh ng m m m ng c a cái t

hi n có và d a trên m m m ng c a cái t

ng lai. Giáo d c ph i xác đ nh đ

c cái

ng lai mà t ch c vi c d y h c và giáo d c

cho th h tr .
S phát tri n tr
các c quan riêng l và
S t ng tr

ch tđ

c th hi n

s t ng c

s t ng tr

ng hay l n lên c a c th , c a

ng các ch c n ng c a chúng.

ng c a các c quan khác nhau di n ra không đ ng đ u và không đ ng

th i, vì v y mà t l c th b thay đ i.
Nh p đ t ng tr

ng c a c th c ng không đ ng đ u. Ch ng h n,

tu i d y thì

c th l n nhanh, nh ng sau đó thì ch m l i.
c tr ng c a s t ng tr

ng là s thay đ i v s l

c a c th , v s t ng lên hay gi m đi nh ng d u hi u đó.

4

ng nh ng d u hi u v n có


c tr ng c a s phát tri n là nh ng bi n đ i v ch t c a c th , là s xu t hi n

nh ng d u hi u và thu c tính đ

c hình thành ngay trong quá trình t ng tr

ng. Quá

trình phát tri n này di n ra m t cách t t , liên t c nh ng đ ng th i c ng có nh ng
b

c nh y v t, nh ng “ng t quãng c a s liên t c”. Nh ng giai đo n đ u tiên c a quá

trình này di n ra khi còn là bào thai trong b ng m . Quá trình phát tri n c a c th đi
t đ n gi n đ n ph c t p, t ch ch a phân hoá đ n phân hoá. Nó phân chia các b
ph n, các c quan, các y u t và h p nh t chúng l i thành m t toàn b m i, m t c c u
m i. S hình thành nh ng c c u m i là s xu t hi n nh ng ph m ch t m i c a con
ng

i đang phát tri n, nó di n ra

c m t hình thái l n c m t ch c n ng, sinh hoá,

sinh lí và tâm lí.
S phát tri n c th con ng

iđ

c bi u hi n qua các ch s đo ng

i: chi u cao,

cân n ng, vòng ng c, chi u r ng c a vai...Trong đó, chi u cao và cân n ng là hai ch s
c b n.
Chi u cao t ng lên rõ r t trong th i kì bú m và trong th i kì đ u c a tu i nhà tr .
Sau đó nó l i ch m l i ít nhi u. Lúc 6 – 7 tu i, chi u cao l i t ng nhanh và đ t t i 7 –
10 cm trong 1 n m.
tr

ó là th i kì v

n dài ng

i ra. Sau đó, lúc 8 – 10 tu i thì s t ng

ng b ch m l i, h ng n m ch đ t 3 – 5 cm (th i kì tròn ng

thì (11 – 15 tu i) l i đ
c as v

n dài ng

i), đ n lúc b t đ u d y

c ti p t c t ng nhanh, t 5 – 8 cm trong 1 n m (th i kì th hai

i ra).

Cân n ng: gi a chi u cao và cân n ng không có s ph thu c theo m t t l
nghiêm ng t nào, nh ng thông th

ng trong cùng m t l a tu i thì nh ng tr cao h n có

cân n ng l n h n. Nh p đ t ng tr ng l n nh t
th nh t thì cân n ng đ

n m đ u c a đ i s ng. T i cu i n m

c t ng lên 3 l n. Sau đó cân n ng t ng thêm trung bình m i

n m 2 kg.
1.1.1.3. Các giai đo n phát tri n sinh lí theo l a tu i
Có nhi u cách phân lo i các th i kì (giai đo n) phát tri n khác nhau c a c th .
Cách phân lo i c a A.F. Tua, đã đ

c s d ng r ng rãi
5

n

c ta, nh sau:


Th i kì phát tri n trong b ng m (270 – 280 ngày), g m:
- Giai đo n phôi thai (3 tháng đ u);
- Giai đo n nhau thai nhi (t tháng 4 đ n khi sinh).
Th i kì s sinh (t lúc l t lòng đ n 1 tháng).
Th i kì bú m (nh nhi): kéo dài đ n h t n m đ u.
Th i kì r ng s a (12 đ n 60 tháng), g m 2 giai đo n nh :
- Giai đo n nhà tr : 1 – 3 tu i;
- Giai đo n m u giáo: 4 – 6 tu i.
Th i kì thi u niên (7 – 15 tu i), g m 2 giai đo n nh :

- Giai đo n h c sinh nh : 7 – 12 tu i;
- Giai đo n h c sinh l n: 12 – 15 tu i.
Th i kì d y thì (tu i h c sinh Trung h c Ph thông).
Tr càng nh thì đi u ki n s ng nh h

ng càng l n đ n s phát tri n th ch t c a

tr .
1.1.1.4. M i quan h gi a sinh lí và tâm lí trong ho t đ ng c a c th
S phát tri n tâm lí c a tr em di n ra trên c s phát tri n gi i ph u – sinh lí c a
nó, đ c bi t là s phát tri n c a h th n kinh và các giác quan. Ng
“m t tâm h n lành m nh trong m t c th c
t t não nh thì th

i ta th

ng nói:

ng tráng” là vì v y. Ví d : các em bé b

ng b thi u n ng trí tu (ch m phát tri n trí tu ); các em b thi u bán

c u đ i não thì không có kh n ng h c nói, h c đi và các v n đ ng có ph i h p khác.
S kém phát tri n và ch c n ng suy y u c a tuy n giáp tr ng d n đ n s trì tr c a trí
tu . nh h

ng thu n l i c a các bi n đ i sinh lí đ n kh n ng làm vi c trí óc đ

hi n sau nh ng đ ng tác th d c gi a gi . T t c nh ng ví d trên đã nói lên nh h
c a s phát tri n c th đ n s phát tri n tâm lí c a tr .

6

c th
ng


M t khác, b n thân s phát tri n tâm lí c ng l i có nh h

ng nh t đ nh đ n s

phát tri n c th c a tr . Ch ng h n, s phát tri n c a ho t đ ng ngôn ng đã làm phát
tri n cái tai âm v c a tr ; nh ng luy n t p có đ ng c , có m c đích có th làm t ng
tính nh y c m c a các c quan phân tích, ho c ph c h i đ

c các ch c n ng đã b phá

hu c a c th . Trong m i quan h qua l i gi a s phát tri n c th và s phát tri n tâm
lí c a đ a tr thì s phát tri n c th là ti n đ cho s phát tri n tâm lí.
1.1.2. Nhi m v và đánh giá
1.1.2.1. Nhi m v
Nhi m v 1: đ c các thông tin và tài li u tham kh o trên.
Nhi m v 2: th o lu n theo nhóm các câu h i:
Th nào là t ng tr

ng? Cho ví d .

Th nào là phát tri n? Cho ví d .
Chúng gi ng và khác nhau nh th nào?
Nhi m v 3: th o lu n câu h i: “có nh ng quy lu t chung nào c a s t ng tr

và phát tri n? Cho ví d minh ho ”.
1.1.2.2. ánh giá
Câu h i 1: nêu các bi u hi n c a s t ng tr

ng.

Câu h i 2: nêu các bi u hi n c a s phát tri n.
Câu h i 3: có nh ng quy lu t chung nào c a s t ng tr
1.2. Phân tích hình v đ rút ra quy lu t v s t ng tr
1.2.1. Thông tin
Hình 1.1, 1.2 và 1.3.

7

ng và phát tri n.

ng và phát tri n

ng


Hình 1.1. S bi n đ i t l c a thân th theo tu i

Hình 1.2.

t ng thêm v chi u dài c a thân th

em trai và em gái

Hình 1.3.

t ng thêm v cân n ng c a thân th

em trai và em gái

1.2.2. Nhi m v và đánh giá
1.2.2.1. Nhi m v
Nhi m v 1: xem k 3 hình 1.1, 1.2 và 1.3.
Nhi m v 2: phân tích n i dung, ý ngh a c a 3 hình đó.
Nhi m v 3: rút ra k t lu n v quy lu t t ng tr
ph n thân th , v chi u cao và cân n ng c a tr em.

8

ng và phát tri n v t l gi a các


1.2.2.2. ánh giá
Câu h i 1: d a vào các quy lu t t ng tr

ng và phát tri n, hãy gi i thích t i sao

tr em cu i b c Ti u h c hay “lóng ngóng”, “đ ng đâu v đ y”?
Câu h i 2: c n có thái đ x s ra sao tr

c nh ng hành vi, c ch v ng v đó c a

tr ?
1.3. Gi i thi u các ph

ng pháp nghiên c u sinh lí h c tr em

1.3.1. Thông tin
1.3.1.1.
+

it

it

ng, nhi m v và ph

ng pháp c a Sinh lí h c tr em

ng nghiên c u c a Sinh lí h c tr em

Sinh lí h c tr em là m t ngành c a Sinh lí h c ng

i và đ ng v t, có nhi m v

nghiên c u nh ng quy lu t hình thành và phát tri n c a các ch c n ng sinh lí c a c
th tr em. Tr ng tâm c a giáo trình này là nh ng v n đ có ý ngh a nh t đ i v i ho t
đ ng th c ti n c a ng

i giáo viên và nhà giáo d c nói chung.

+ Nhi m v nghiên c u c a Sinh lí h c tr em
Sinh lí h c tr em có nh ng nhi m v c b n sau đây:
Cung c p nh ng ki n th c v các đ c đi m gi i ph u và sinh lí c a tr em và
thi u niên c n thi t cho công tác c a các nhà giáo d c.

Hình thành s hi u bi t bi n ch ng đúng đ n v nh ng quy lu t sinh h c c b n
c a s phát tri n c th tr em và thi u niên.
Làm quen v i nh ng c s ph n x có đi u ki n c a các quá trình d y h c và giáo
d c tr em và thi u niên.
Làm quen v i các c ch sinh lí c a các quá trình tâm lí ph c t p nh c m giác,
tri giác, chú ý, trí nh , t duy nh ng c s sinh lí c a ngôn ng và các ph n ng xúc
c m.

9


Phát tri n

ng

i giáo viên t

ng lai k n ng s d ng các ki n th c v đ c đi m

hình thái – ch c n ng c a c th tr em và thi u niên và v sinh lí ho t đ ng th n kinh
c p cao (TKCC) c a chúng khi t ch c ho t đ ng d y h c và giáo d c, khi phân tích
các quá trình và hi n t
+ Các ph

ng s ph m.

ng pháp nghiên c u c b n c a Sinh lí h c tr em

Có 3 ph

ng pháp c b n đ

c dùng trong các nghiên c u v Sinh lí h c l a tu i:

quan sát, th c nghi m t nhiên và th c nghi m trong phòng thí nghi m.
* Ph
ghi chép đ
con ng

ng pháp quan sát: là ph

ng pháp mà nh nó nhà nghiên c u tri giác và

c m t cách có m c đích, có k ho ch nh ng bi u hi n đa d ng c a c th

i (tr em) và s phát tri n c a nó, cùng v i nh ng đi u ki n di n bi n c a

chúng.
-

u đi m c a ph

ng pháp: đ n gi n, không t n kém, l i có th thu th p đ

nh ng tài li u th c t , phong phú, tr c ti p t đ i s ng và ho t đ ng c a ng

c

i mà ta

nghiên c u.
- Nh

c đi m c a ph

ng pháp: ng

vào di n bi n t nhiên c a hi n t

i nghiên c u không th tr c ti p can thi p

ng mà mình nghiên c u, vì v y không th làm thay

đ i, làm t ng nhanh hay ch m l i ho c l p l i m t s l n c n thi t đ i v i nó đ

c. I.P.

Pavlov đã vi t: “quan sát thu th p nh ng cái mà thiên nhiên phô bày ra, còn thí nghi m
l y c a thiên nhiên cái ta mu n”.
* Ph

ng pháp th c nghi m: là ph

gây nên hi n t

ng pháp mà nhà nghiên c u có th ch đ ng

ng mà mình c n nghiên c u, sau khi đã t o ra nh ng đi u ki n c n

thi t; đ ng th i có th ch đ ng lo i tr nh ng y u t ng u nhiên, ch đ ng thay đ i,

làm nhanh lên hay ch m l i ho c l p l i di n bi n c a hi n t

ng đó nhi u l n.

Có hai lo i th c nghi m: t nhiên và trong phòng thí nghi m.

10


- Th c nghi m t nhiên đ
v i ng

iđ

c ti n hành trong đi u ki n t nhiên, quen thu c

c nghiên c u nh trong nhà tr , trong l p h c và ng

iđ

c nghiên c u

không bi t r ng mình đang b th c nghi m.
- Th c nghi m trong phòng thí nghi m đ
nghi m đ c bi t, có trang b nh ng ph

c ti n hành trong nh ng phòng thí

ng ti n k thu t c n thi t. Nó cung c p cho

chúng ta nh ng s li u chính xác, tinh vi. Song nó c ng có nh

c đi m là ng

nghiên c u luôn luôn bi t mình đang b th c nghi m, đi u này có th gây nên

iđ

c

h m t

s c ng th ng th n kinh không c n thi t; m t khác, b n thân các đi u ki n th c nghi m
ng, là nhân t o.

là không bình th
T t c các ph
v i cái g i là ph
Ph

ng pháp nghiên c u c a Sinh lí h c tr em đ

c s d ng đ u g n

ng pháp “c t ngang” và “b d c”.

ng pháp “c t ngang” c n thi t cho nhà nghiên c u trong vi c xây d ng các

“tiêu chu n theo l a tu i” đ i v i các ch c n ng này khác c a tr em và thi u niên.
i u này liên quan đ n vi c nghiên c u các nhóm l n nh ng nghi m th thu c l a tu i

và gi i tính khác nhau và đ n vi c xác l p m c đ phát tri n ch c n ng đi n hình nh t,
ngh a là trung bình, đ i v i m i nhóm (ví d , xác đ nh t n s nh p đ p c a tim

em

trai và em gái thu c các nhóm tu i khác nhau).
Ph

ng pháp “b d c”, kh c ph c thi u sót c a ph

ch n đoán và d báo đ

ng pháp “c t ngang” (không

c s phát tri n cá th c a các ch c n ng): nó th c hi n vi c

nghiên c u trên cùng nh ng nghi m th nh t đ nh trong quá trình phát tri n cá th c a
chúng.
1.3.1.2. Ý ngh a c a Sinh lí h c tr em
Môn Sinh lí h c tr em có ý ngh a lí lu n và th c ti n to l n và là m t trong
nh ng thành t c n thi t và quan tr ng nh t c a h c v n s ph m.
1.3.2. Nhi m v và đánh giá
1.3.2.1. Nhi m v

11


Nhi m v 1: đ c k các thông tin trên.
Nhi m v 2: nêu tên các ph
u, khuy t đi m c a m i ph

Các ph

ng pháp c b n c a Sinh lí h c tr em. Phân tích

ng pháp và đi n vào b ng sau:

ng pháp

u đi m

Nh

c đi m

1. ....................................

................................

...........................

2. ....................................

................................

...........................

3. ....................................

................................

...........................

Nhi m v 3: t s phân tích trên (nhi m v 2), hãy rút ra k t lu n c n thi t v
vi c s d ng các ph

ng pháp Sinh lí h c l a tu i.

1.3.2.2 ánh giá
Câu h i 1: hãy bình lu n câu nói c a I. P. Pavlov đ i v i thanh niên “s ki n là
không khí c a nhà khoa h c. Loài chim dù có đôi cánh kho c ng không th bay cao
n u không có đi m t a là không khí. M i lí thuy t n u thi u s ki n s gi ng nh ng
bong bóng xà phòng, hào nhoáng nh ng tr ng r ng”.
Câu h i 2: trong nh ng tr

ng h p nào thì dùng ph

“b d c”?

12

ng pháp “c t ngang” hay


Ch

ng 2. SINH LÍ H TH N KINH VÀ CÁC C

QUAN PHÂN TÍCH C A

TR EM (10 TI T)

M c tiêu:
Tìm hi u đ c đi m c u t o và s phát tri n h th n kinh c a con ng
th n kinh c p cao c a tr em ti u h c; nêu và gi i thích đ

i; ho t đ ng

c các quy lu t c b n c a

ho t đ ng th n kinh c p cao. V n d ng nh ng ki n th c trên vào vi c giáo d c nh ng
đ a tr có nh ng lo i hình th n kinh khác nhau m t cách linh ho t; ti p thu t t h c
ph n tâm lý h c đ i c

ng, giáo d c h c.

Tìm hi u chung v các c quan phân tích (th giác, thích giác, kh u giác). V n
d ng nh ng ki n th c trên đ d y các bài v phòng b nh

môn T nhiên – Xã h i và

Khoa h c.
2.1. Tìm hi u đ c đi m c u t o và s phát tri n c a h th n kinh

con ng

i

2.1.1. Thông tin
2.1.1.1. C u t o và ch c ph n c a h th n kinh ng

i

H th n kinh c a ng

i g m 2 ph n: trung

ng và ngo i biên (xem hình 2.1).

H th n kinh trung

ng g m: não b và tu s ng.

H th n kinh ngo i biên g m các c quan th c m và các dây th n kinh.
Dây th n kinh h

ng tâm: g m các s i th n kinh d n truy n xung đ ng t c

quan th c m v trung
t trung

ng. Dây th n kinh li tâm g m các s i d n truy n xung đ ng

ng đ n các c quan tr l i kích thích. Dây th n kinh pha g m c hai lo i s i

(li tâm và h

ng tâm). Các s i th n kinh c m giác liên h v i các c quan th c m.

H th n kinh đ

c c u t o t nh ng đ n v c u trúc và ch c n ng c b n là các t

bào th n kinh hay n ron. Nh kh n ng ti p nh n, x lí và chuy n giao thông tin vô
cùng ph c t p c a n ron mà c th có đ

c nh ng ph n ng thích h p v i các kích

thích tác đ ng vào c th .

13


Não b g m các ph n: hành tu , ti u não, não gi a, não trung gian và bán c u đ i
não. Bán c u đ i não là b ph n phát tri n nh t, chi m 80% kh i l

ng c a não b

(xem hình 2.2). Bán c u đ i não g m hai n a ph i và trái. B m t bán c u đ i não có
nhi u n p nh n, chia bán c u thành các thu và h i não. M i bán c u có 3 n p nh n
l n: rãnh Sylvius, rãnh Rolando và rãnh th ng góc. Ba rãnh này chia bán c u não thành
4 thu : trán, đ nh, ch m và thái d

ng.

Hình 2.1. H th n kinh
1. Não b ; 2. T y s ng; 3. H th n kinh ngo i biên

14


C u t o bên trong c a bán c u đ i não g m có ch t tr ng và ch t xám. Ch t tr ng

là các s i th n kinh g m 3 lo i: s i liên h p, s i liên bán c u và s i liên l c. Ch t xám
g m các nhân n ron n m

bên trong bán c u (nhân d

i v ) và v não. V não là b

ph n phát tri n mu n h n các ph n khác nên có c u t o và ch c n ng ph c t p h n;
n i đây di n ra ho t đ ng th n kinh c p cao, ho t đ ng tâm lí c a con ng
não ng

i. Trên v

i có các trung khu ngôn ng : trung khu v n đ ng nói, trung khu v n đ ng

vi t, trung khu hi u ti ng nói, trung khu hi u ch vi t. Các trung khu này không có
v não c a đ ng v t.

Hình 2.2. Não b c t d c theo chi u tr
Tu s ng là ph n c x a nh t c a h th n kinh

c sau

đ ng v t có x

ng s ng, có

ch c ph n b o đ m nh ng m i liên h đ n gi n nh t c a c th v i th gi i bên ngoài.
Tu s ng c a ng

i là m t kh i hình tr dài, có màng bao b c n m trong c t s ng. N u

c t ngang tu s ng, ta s phân bi t r t rõ ch t xám và ch t tr ng. Ch t xám có hình con
b

m đang m cánh, hay gi ng hình ch H n m

s ng sau. S ng tr

gi a tu s ng, nó có s ng tr

c là n i xu t phát c a r v n đ ng, đ

c và

c t o nên b i tr c c a nhi u

t bào th n kinh. S ng sau là n i đi vào c a tr c các t bào c m giác, nh ng t bào này
n m

trong các h ch gian đ t s ng c a r sau. Ch t tr ng bao quanh ch t xám và đ

c

t o nên b i vô s nh ng bó s i th n kinh ch y d c theo chi u c t s ng; các bó này t o
thành c t tr

c, c t bên và c t sau c a não.
15

T tu s ng phát đi 31 đôi dây th n kinh tu . M i dây th n kinh tu là do các s i
tr c liên quan đ n r tr

c và r sau nh p vào nhau mà thành. Ph n tu s ng ng v i

m i đôi dây th n kinh tu g i là đ t tu . M i m t dây th n kinh xu t phát t tu s ng
g m các s i dây c m giác và s i dây v n đ ng, chúng đi đ n các c quan khác nhau
(c , da, tuy n…). Tu s ng là m t trung khu ph n x quan tr ng, b o đ m cho các c
đ ng máy móc, tr l i các kích thích muôn v .
2.1.1.2. Vai trò c a h th n kinh ng

i

Nh có h th n kinh nói chung và b ph n trung
s ng – mà c th ti p nh n đ

ng nói riêng – não b và tu

c t t c m i bi n đ i x y ra trong môi tr

ng bên trong

và bên ngoài, và ph n ng l i m t cách tích c c đ i v i nh ng bi n đ i đó, làm thay
đ i quan h c a mình đ i v i chúng.
H th n kinh b o đ m ho t đ ng th ng nh t c a các mô và c quan v i nhau, đi u
ch nh s ho t đ ng c a chúng làm cho ho t đ ng c a các c quan thích nghi v i nh ng
đi u ki n luôn thay đ i c a môi tr

ng bên ngoài trong t ng th i đi m riêng l c ng

nh trong su t cu c đ i c a c th .
Nh có ph n cao c p c a h th n kinh – bán c u đ i não và đ c bi t là v não –
mà con ng

i có t duy và tâm lí. V não là c s v t ch t c a toàn b ho t đ ng tâm lí

c a con ng

i.

H th n kinh chính là c quan đi u khi n, đi u hoà và ph i h p các ho t đ ng c a
c th nh là m t kh i th ng nh t.
2.1.1.3. S phát tri n c a h th n kinh

tr em ti u h c

Cho t i lúc ra đ i, não b c a đ a tr v n ch a đ
c u t o và hình thái không khác v i não c a ng
h n và tr ng l

ng kho ng 370 – 392 g. Tr ng l

9 n m đ u tiên. T i tháng th 6, tr ng l

c phát tri n đ y đ , m c dù có

i l n là m y. Nó có kích th

c nh

ng c a não t ng lên m nh m trong

ng c a não đã t ng g p đôi; t i 3 tu i – t ng

g p ba; lúc 3 tu i thì trung bình là 1300 g – ch kém não ng

16

i l n có 100g mà thôi!


tu i d y thì, tr ng l

ng não h u nh không thay đ i. Nh ng s th t thì có nh ng bi n

đ i v t bào h c và v ch c n ng r t tinh vi trong t t c các giai đo n phát tri n, bao
g m c tu i d y thì.
S phát tri n c a các đ
đ

ng d n truy n di n ra r t m nh m , t ng lên theo tu i và

c ti p t c đ n 14 – 15 tu i, do đó c u t o t bào c a v não c a tr em 7 tu i v c

b n gi ng v i ng

i l n. S myelin hóa s i th n kinh là m t giai đo n phát tri n quan

tr ng c a não b , làm cho h ng ph n đ

c truy n đi m t cách riêng bi t theo các s i

th n kinh, do đó h ng ph n đi đ n v não m t cách chính xác, có đ nh khu, làm cho
ho t đ ng c a tr hoàn thi n h n. G n t i 2 tu i thì quá trình myelin hoá đ

c hoàn t t

v c b n.
Kho ng gi a 7 – 14 tu i, các rãnh và h i não đã có hình dáng gi ng c a ng

i

l n.
Sau khi sinh, ti u não b t đ u t ng tr

ng m nh, t 3 tháng đã có s phân hoá

trong c u trúc t bào c a ti u não. Trong kho ng t 1 đ n 2 tu i thì ti u não c a tr có
kh i l

ng và kích th

ct

ng đ i g n v i ti u não c a ng

i l n.

T i 5 – 6 tu i thì hành tu và não gi a gi v trí gi ng nh v trí có đ

c

ng

i

l n xét v m t ch c n ng.
Sau n m đ u, kh i l

ng c a tu s ng đ

c t ng g p đôi, t i 5 tu i – g p ba và

lúc 14 – 15 tu i t ng g p 4 – 5 l n.
Ho t đ ng TKCC c a tr phát tri n cùng v i s tr

ng thành v hình thái c a não

b . Nh ng n m đ u tiên c a tr là giai đo n phát tri n đ c bi t m nh m c a ho t đ ng
TKCC. C ng trong giai đo n đó, các c quan c m giác và các ph n v não c a c quan
phân tích đ

c phát tri n. H v n đ ng đ

c phát tri n v i nh p đ nhanh. Cu i cùng,

h th ng tín hi u th hai – ngôn ng c a tr – b t đ u phát tri n.
2.1.2. Nhi m v và đánh giá
2.1.2.1. Nhi m v

17


Nhi m v 1: nêu khái quát c u t o c a h th n kinh ng

i (k t h p ch trên tranh

v – hình 2.1).
Nhi m v 2: nêu s phát tri n c a h th n kinh

l a tu i tr em ti u h c.

Nhi m v 3: th o lu n nhóm v vai trò c a h th n kinh.
2.1.2.2. ánh giá
Câu h i 1: hãy ch trên tranh các thành ph n c a h th n kinh ng

i và nói ch c

ph n c a chúng (hình 2.1 và hình 2.2).
Câu h i 2: hãy tóm t t nh ng nét c b n c a s phát tri n c a h th n kinh

tr

em l a tu i ti u h c.
Câu h i 3: c u t o c a v não ng

i có gì khác v i v não c a đ ng v t?

2.2. Tìm hi u ho t đ ng th n kinh c p cao

tr em Ti u h c

2.2.1. Thông tin
2.2.1.1. H c thuy t ho t đ ng th n kinh c p cao c a I.P. Pavlov
Theo I.P. Pavlov, ph n x có đi u ki n là đ n v ch c n ng c a ho t đ ng TKCC,
đ

c t o ra trên c s hình thành đ

ng liên h th n kinh t m th i gi a các nhóm t

bào th n kinh khác nhau c a v não. Toàn b h c thuy t đ
t cd

c xây d ng theo 3 nguyên

i đây:
Nguyên t c quy t đ nh lu n: m i ph n x đ u là ph n ng c a c th đ i v i

nh ng tác đ ng t môi tr

ng bên ngoài ho c bên trong c th . M i ph n x đ u có

nguyên nhân gây ra nó. Pavlov đã ch ra r ng: ph n x là các ph n ng do ho t đ ng
c a não b t o ra.
Nguyên t c c u trúc: c ch sinh lí c a ph n x có đi u ki n là các đ
th n kinh t m th i. B n thân các đ

ng liên h

ng liên h th n kinh t m th i bao gi c ng do c u

trúc nh t đ nh th c hi n, t o thành các m i t
phát tri n cá th .

18

ng quan ch c n ng m i trong quá trình


Nguyên t c phân tích và t ng h p: trong ho t đ ng th n kinh luôn luôn t n t i hai
quá trình – phân tích và t ng h p. Quá trình phân tích x y ra ngay t i các c quan th
c m. V bán c u đ i não đ m nhi m ch c n ng phân tích và t ng h p cao c p. V bán
c u đ i não đi u khi n m i ho t đ ng. Các đ
các hi n t

ng tâm lí đ

ng liên h th n kinh t m th i c ng nh

c hình thành trên v não.

2.2.1.2. Ph n x không và có đi u ki n
Các ph n x c a ng

i và đ ng v t g m 2 nhóm: ph n x không đi u ki n và

ph n x có đi u ki n.
Ph n x không đi u ki n là ph n ng b m sinh c a c th . Ph n x có đi u ki n là

ph n ng đ

c hình thành trong quá trình s ng c a cá th .

Hai lo i ph n x này có nh ng đ c đi m khác nhau nh sau:
c đi m c a ph n x có đi u ki n

c đi m c a ph n x không đi u
ki n
- B m sinh, di truy n, có tính ch t - T

t o, đ

c hình thành trong đ i s ng cá th ,

ch ng lo i.

đ c tr ng cho cá th .

- R t b n v ng.

- Không b n v ng.

- Tác nhân kích thích thích ng.

- Tác nhân kích thích b t kì.

- óng m

- óng m

ph n d

i v não.

v não.

- Báo hi u tr c ti p kích thích gây ra - Báo hi u gián ti p kích thích gây ra ph n x
ph n x .

không đi u ki n t

ng ng

* C ch thành l p ph n x có đi u ki n
Theo Pavlov, ph n x có đi u ki n đ
đ

ng

m i

mà

qua

đó

truy n. Ph n x có đi u ki n đ

các

c thành l p trên c s hình thành m t con

lu ng

xung

đ ng

th n

kinh

c thi t l p sau khi đã có s đóng l i c a đ

th n kinh t m th i gi a hai ph n c a v não.

19

đ

c

d n

ng liên h

i u này đã d n Pavlov đ n s phân bi t

2 c ch ph n x trong h th n kinh trung

ng: c ch “d n” đ i v i ph n x không

đi u ki n và c ch “n i” đ i v i ph n x có đi u ki n.
Theo quan ni m c a Pavlov, vi c thành l p đ
có th th c hi n đ

c trong tr

ng liên h th n kinh t m th i ch

ng h p trên v não xu t hi n đ ng th i 2 đi m h ng

ph n: m t đi m thu c trung khu nh n kích thích có đi u ki n (vô quan) và m t đi m
thu c trung khu c a ph n x không đi u ki n, hay nói chính xác h n là đi m đ i di n
trên v não c a trung khu đó.
D n d n gi a 2 đi m đó hình thành m t đ
cho r ng đ

ng liên h t m th i đ

ng liên h t m th i. Lúc đ u, Pavlov

c n i theo m t chi u t đi m h ng ph n y u đ n

đi m h ng ph n m nh. Sau này ông k t lu n r ng đ

ng liên h t m th i x y ra theo c

2 chi u.
* Nh ng đi u ki n đ thành l p ph n x có đi u ki n
b o đ m cho vi c thành l p ph n x có đi u ki n đ

c nhanh chóng và lâu

b n, c n chú ý nh ng đi u ki n sau:
Ph i l y m t ph n x không đi u ki n làm c s . Trong tr
ph n x có đi u ki n c p cao, thì ph n x có đi u ki n m i đ

ng h p thành l p

c xây d ng trên c s

m t ph n x có đi u ki n đã có.
Ph i có m t s l n k t h p nh t đ nh gi a kích thích có đi u ki n và không đi u
ki n (ho c kích thích có đi u ki n đã có). S l n k t h p này nhi u hay ít là tu theo
t ng tr

ng h p và tu theo t ng đ a tr .

Kích thích có đi u ki n càng vô quan (ngh a là không liên quan đ n ph n x
không đi u ki n ho c có đi u ki n đ

c dùng làm c s ) thì càng d thành l p ph n x

có đi u ki n. Nh th có ngh a là, v ph
ph i đ
c

ng di n sinh h c, kích thích có đi u ki n

c ch n trong nh ng kích thích y u h n kích thích không đi u ki n (ch y u v

ng đ sinh h c).

20


Kích thích có đi u ki n ph i tác đ ng tr

c hay đ ng th i v i kích thích không

đi u ki n. N u kích thích có đi u ki n tác đ ng tr

c thì v n có th l p đ

có đi u ki n, nh ng không v ng ch c và r t khó kh n vì b nh h

c ph n x

ng âm tính t trung

khu h ng ph n do kích thích không đi u ki n gây nên.
Cu i cùng, v não c a đ ng v t thí nghi m ph i nguyên v n v m t c u t o và
kho kho n v m t sinh lí, vì đ
c a v não c ng có nh h

ng liên h t m th i đ

c “n i” l i trên v não. Tu i

ng, tr càng nh thì càng d thành l p ph n x có đi u ki n.

* Phân lo i ph n x có đi u ki n
Có nhi u cách phân lo i khác nhau.
Xét v tính ch t c a kích thích có đi u ki n, có th phân lo i thành nh ng lo i
ph n x có đi u ki n c b n sau:
- Ph n x có đi u ki n v i nh ng kích thích t các th quan bên trong ho c bên
ngoài.
- Ph n x có đi u ki n v i kích thích th i gian.
- Ph n x có đi u ki n nhi u c p: ph n x có đi u ki n c p m t là ph n x có
đi u ki n đ

c c ng c b ng ph n x không đi u ki n. Ph n x có đi u ki n c p hai là

ph n x có đi u ki n đ
có đi u ki n đ

c c ng c b ng m t ph n x có đi u ki n đã có. M t ph n x

c c ng c b ng m t ph n x có đi u ki n c p hai g i là ph n x có

đi u ki n c p ba…C nh th ta có đ
*

c nh ng ph n x có đi u ki n nhi u c p.

c ch ph n x có đi u ki n:

Trong nh ng tình hu ng khác nhau, ph n x có đi u ki n có th b chèn ép hay

không xu t hi n.

ó là hi n t

ng c ch ph n x có đi u ki n. Có 2 nhóm: c ch

ngoài ( c ch không đi u ki n) và c ch trong ( c ch có đi u ki n).
–

c ch ngoài

21


ó là nh ng c ch mà nguyên nhân gây ra nó n m

ngoài vòng ph n x b

c

ch và có liên h đ n s phát sinh h ng ph n trong m t vòng ph n x khác. c ch
ngoài còn g i là c ch không đi u ki n. Có 2 lo i c ch không đi u ki n:
c ch ngo i lai: n u trong khi đang hình thành ph n x có đi u ki n mà x y

+

ra nh ng kích thích b t ng , thì không nh ng ph n x có đi u ki n m i s không hình
thành, mà c ph n x có đi u ki n c c ng b y u đi ho c m t h n: trong v não đã phát

sinh hi n t
đ nh h

ng c ch , do s xu t hi n c a m t tiêu đi m h ng ph n m i (ph n x

ng). Ví d , khi cháu bé đang khóc thì s xu t hi n c a m t v t l có th làm

cháu ng ng khóc. Pavlov g i lo i c ch này là c ch ngo i lai.
+
c

c ch v

t h n: c ch không đi u ki n còn xu t hi n c khi có s t ng

ng đ ho c s kéo dài th i gian kích thích c a tác nhân có đi u ki n. Trong tr

ng

h p này, ph n x có đi u ki n s y u đi ho c m t h n. Ví d , ti t h c kéo dài thì k t
qu nh ng phút cu i r t h n ch . Pavlov g i lo i c ch này là c ch v

t h n (v

t

c ch trong là c ch x y ra do nguyên nhân n m ngay trong vòng ph n x b

c

gi i h n v c
–

ng đ và th i gian).

c ch trong

ch , t c là có s ng ng c ng c tác nhân kích thích có đi u ki n b ng tác nhân kích
thích không đi u ki n. c ch trong còn g i là c ch có đi u ki n. Có nhi u lo i c
ch có đi u ki n:
+

c ch t t: là lo i c ch do s ng ng c ng c gây nên. Ví d , tr h c thu c

bài r i mà không c ng c thì s quên d n đi.
c ch t t r t quan tr ng: các ph n x có đi u ki n đã thành l p tr

c đây, nay

tr nên không thích h p vì hoàn c nh đã thay đ i, nh lo i c ch này s không x y ra
n a, và do đó c th ti t ki m đ

c nhi u n ng l

nên “l c h u” so v i đi u ki n s ng m i.

22

ng, tránh đ

c các đ ng tác đã tr


+

c ch ch m: đ thành l p đ

đi u ki n ph i tác đ ng tr

ng liên h t m th i, tác nhân kích thích có

c hay đ ng th i v i tác nhân kích thích không đi u ki n.

Tu th i gian gi a hai kích thích đó mà ph n x có đi u ki n có th x y ra đ ng th i
v i s tác đ ng c a kích thích hay b ch m tr . Ph n x s x y ra ch m khi mà kho ng
cách th i gian gi a hai kích thích có và không đi u ki n t

ng đ i l n.

S thành l p ph n x có đi u ki n ch m là k t qu c a s phát tri n c ch
trong.

đây x y ra quá trình phát tri n gi ng nh

c ch t t. S c ng c t o nên h ng

ph n, h ng ph n này d n d n làm m t c ch , ph n x có đi u ki n l i x y ra.
Nh ng ph n x trì hoãn có đi u ki n đ

c luy n t p và hoàn thi n theo l a tu i

và có ý ngh a to l n đ i v i s hình thành hành vi chính xác, phù h p v i các đi u ki n
s ng.
+

c ch phân bi t: m i kích thích bên ngoài dùng đ thành l p ph n x có

đi u ki n lúc đ u đ u mang tính ch t khái quát.

c tính c a v não có kh n ng khái

quát nh ng kích thích có đi u ki n gi ng nhau g i là tính ph c p hay lan r ng.
Nh th , giai đo n đ u tiên trong vi c thành l p ph n x có đi u ki n là giai đo n
khái quát, ph c p. Sau này, n u kích thích có đi u ki n c s đ
c , còn kích thích g n gi ng nó không đ

c th

ng xuyên c ng

c c ng c , thì kích thích này m t d n tác

d ng nh là m t kích thích có đi u ki n. c ch làm cho ph n x không x y ra v i kích
thích không đ
thích đ

c c ng c g i là c ch phân bi t (ngh a là giúp c th “phân bi t” kích

c c ng c v i kích thích không đ

c c ng c ).

Vi c hình thành s phân bi t tinh vi

tr em x y ra d n d n.

hình thành s

phân bi t tinh vi thì lúc đ u ph i hình thành s phân bi t đ n gi n và d dàng h n. N u
không chuy n d n d n t các nhi m v d dàng sang các nhi m v khó thì ho t đ ng
TKCC c a tr có th b r i lo n.
2.2.2. Nhi m v và đánh giá
2.2.2.1. Nhi m v

23


Nhi m v 1: đ c k các thông tin trên.
Nhi m v 2: th o lu n nhóm: th nào là ho t đ ng TKCC? M i nhóm c đ i di n
phát bi u.
Nhi m v 3: l p b ng so sánh nh ng đ c đi m khác nhau gi a ph n x có đi u
ki n và ph n x không đi u ki n theo m u sau:
Nh ng đ c đi m c a ph n x không đi u Nh ng đ c đi m c a ph n x có đi u
ki n

ki n

1. .............................................

1. .............................................

2. ..............................................

2. ..............................................

3. ..............................................

3. ..............................................

4. ..............................................

4. ..............................................

5. ..............................................

5. ..............................................

6. ..............................................

6. ..............................................

Nhi m v 4: hãy v n t s đ thành l p ph n x có đi u ki n d
nêu các đi u ki n đ hình thành t t ph n x có đi u ki n.

Hình 2.3. S đ thành l p ph n x có đi u ki n
24

i đây (H.5) và

Nhi m v 5: phân lo i các c ch ph n x có đi u ki n.
2.2.2.2. ánh giá
Hãy gi i thích câu nói c a Wells: “phát minh vô cùng v đ i mà I.P. Pavlov đã
th c hi n đ
hi n t

c là tìm th y

ph n x có đi u ki n chi c chìa khoá đ hi u đ

c các

ng tâm lí”.

2.3. Nêu và gi i thích các quy lu t c b n c a ho t đ ng th n kinh c p cao
2.3.1. Thông tin
2.3.1.1. Các quy lu t c b n trong ho t đ ng th n kinh c p cao
- Toàn b ho t đ ng TKCC đ

c xây d ng trên c s s ho t đ ng c a hai quá

trình th n kinh c b n là h ng ph n và c ch . Chúng ho t đ ng nh th nào, ph i h p
và chuy n hoá l n nhau ra sao, theo nh ng quy lu t nào?
Quy lu t chuy n t h ng ph n sang c ch
Pavlov đã nêu n i dung c a quy lu t này nh sau: “b t c m t kích thích nào kéo
dài ít nhi u, khi đã ch m đ n m t đi m nh t đ nh c a bán c u đ i não, dù cho ý ngh a
sinh t n c a nó to l n đ n đâu đi n a, và t t nhiên là n u nó ch ng có h u qu gì đ i
v i đ i s ng, n u kích thích y không đi đôi v i nh ng kích thích đ ng th i c a nh ng
đi m khác, thì nh t đ nh s m hay mu n nó s d n đ n tr ng thái bu n ng và đ n gi c
ng ”.

Trong cu c s ng h ng ngày, quy lu t này đ

c th hi n r t rõ ràng: h c sinh s

bu n ng khi th y gi ng bài đ u đ u, bu n t ; Ti ng ru nhè nh , kéo dài c a bà m s
làm cho em bé đi d n vào gi c ng .
Quy lu t này có ý ngh a b o v r t l n đ i v i các t ch c th n kinh

v não, và

đ i v i toàn b c th .
Quá trình chuy n t h ng ph n sang c ch có th di n ra m t cách nhanh chóng,
đ t ng t.

25