Tài chính tiền tệ bài giảng, giáo trình dành cho sinh viên đại học, cao đẳng

TR

NG

I H C PH MăV Nă

NG

KHOA KINH T

BÀI GI NG
MÔN: TÀI CHÍNH TI N T
(Dùng cho đào t o tín ch )

L u hành n i b - N m 2013


Ch

NH NG V Nă

ngă1

C ăB N V TÀI CHÍNH

1.1. Ti năđ raăđ i, t n t i và phát tri n c a tài chính
1.1.1. Ti năđ s n xu t hàng hóa và ti n t
L ch s phát tri n c a xã h i loƠi ng

i xác nh n r ng, vào cu i th i k công

xã nguyên th y, phơn công lao đ ng xã h i b t đ u phát tri n, đ c bi t là s phân
công gi a nông nghi p và th công nghi p.
Trong đi u ki n l ch s đó, s n xu t vƠ trao đ i hàng hóa xu t hi n, theo đó
ti n t đư xu t hi n nh m t đòi h i khách quan v i t cách lƠ v t ngang giá chung
trong quá trình trao đ i.
S ra đ i c a n n s n xu t hàng hóa – ti n t làm xu t hi n các ngu n tài
chính, đó lƠ: c a c i xã h i đ

c bi u h n d

i hình th c giá tr .

Khái ni m v ngu n tài chính g n li n v i n n s n xu t hàng hóa – ti n t và
s xu t hi n c a nó làm n y sinh ph m trù tài chính.
Trong đi u ki n kinh t hàng hóa – ti n t , hình th c ti n t đư đ

c các ch

th trong xã h i s d ng vào vi c phân ph i s n ph m xã h i và thu nh p qu c dân
đ t o l p nên các qu ti n t riêng ph c v cho nh ng m c đích riêng c a m i ch
th .
1.1.2. Ti năđ NhƠăn

c

L ch s phát tri n c a xã h i loƠi ng

i c ng đư ch ng minh r ng, vào cu i

th i k công xã nguyên th y khi ch đ t h u xu t hi n thì xã h i b t đ u phân

chia thành các giai c p và có s đ u tranh gi a các giai c p trong xã h i.
Chính s xu t hi n c a s n xu t – trao đ i hàng hóa và ti n t là m t trong
nh ng nguyên nhân ch y u thúc đ y m nh m s phân chia giai c p vƠ đ i kháng
giai c p. Trong đi u ki n l ch s đó, NhƠ n
Khi NhƠ n
n

c đư xu t hi n.

c xu t hi n v i t cách lƠ ng

i có quy n l c chính tr , Nhà

c đư n m l y vi c đúc ti n, in ti n vƠ l u thông đ ng ti n; tác đ ng đ n s v n

đ ng đ c l p c a đ ng ti n trên ph
ti n và t o ra môi tr

ng di n quy đ nh hi u l c pháp lý c a đ ng

ng pháp lý cho vi c t o l p và s d ng các qu ti n t .

1


NhƠ n

c tham gia tr c ti p và vi c huy đ ng, phân ph i và s d ng m t b

ph n quan tr ng c a c i xã h i đ đ m b o cho vi c th c hi n các ch c n ng, nhi m

v c a mình b ng nhi u kinh th c khác nhau theo nguyên t c b t bu c hay t
nguy n.
Ho t đ ng phân ph i tƠi chính lƠ khách quan nh ng ch u s chi ph i tr c ti p
hay gián ti p c a NhƠ n

c thông qua các chính sách đ

c ban hành và áp d ng

trong n n kinh t nh : chính sách thu , chính sách ti n t …
Vi c phân ph i các ngu n tài chính trong xã h i

các ch th khác nhau bao

gi c ng ph i tuân theo ch đ chính sách chung c a NhƠ n

c và tùy theo yêu c u

qu n lý trong t ng giai đo n l ch s nh t đ nh g n v i các ch đ xã h i khác nhau:
NhƠ n

c có lúc thúc đ y ho c kìm hãm s phát tri n các quan h phân ph i tài

chính.
B ng quy n l c chính tr và thông qua m t h th ng đ
ch đ , NhƠ n

c đư t o nên môi tr

ng l i chính sách,

ng pháp lý cho s ho t đ ng c a tài chính,

đ ng th i n m l y vi c đúc ti n, in ti n vƠ l u thông đ ng ti n.
K t lu n: s n xu t hàng hóa và ti n t là nhân t mang tính khách quan có ý
ngh a quy t đ nh s ra đ i, t n t i và phát tri n c a tƠi chính. NhƠ n
có Ủ ngh a đ nh h

c là nhân t

ng t o ra hƠnh lang vƠ đi u ti t s phát tri n c a tài chính.

1.2. B n ch t tài chính
1.2.1. Bi u hi n bên ngoài c a tài chính
Quan sát th c ti n các quá trình v n đ ng kinh t - xã h i có th nh n th y,
các bi u hi n bên ngoài c a tài chính th hi n ra d
b ng ti n và các hi n t

ng chi ra b ng ti n

ng thu vào

các ch th kinh t - xã h i nh : dơn

c , doanh nghi p n p thu b ng ti n cho nhƠ n

c; dơn c mua c phi u, trái phi u

c a các doanh nghi p, ngân hàng, kho b c nhƠ n
ngơn sách nhƠ n

i d ng các hi n t

c tài tr cho vi c xây d ng đ

c; NhƠ n

c c p phát ti n t

ng giao thông, tr

ng h c, b nh

vi n công…
T vô s các hi n t

ng tài chính k trên cho th y, hình th c bi u hi n bên

ngoài c a tài chính th hi n ra nh lƠ s v n đ ng c a v n ti n t , ti n t xu t hi n
v i ch c n ng ph

ng ti n thanh toán ( ng

2

i chi ra) và ch c n ng ph

ng ti n c t

tr ( ng

i thu vào). Ti n t đ i di n cho m t l

ng giá tr vƠ đ

c g i là ngu n

tài chính (hay ngu n tài l c, ngu n l c tài chính).
Trong th c t , ngu n tƠi chính đ

c nói đ n d

i nhi u tên g i khác nhau

nh : ti n v n, v n ti n t , v n b ng ti n, v n kinh doanh, v n ngân sách, v n trong
dơn…

m i ch th kinh t xã h i. Khi ngu n tƠi chính đ

là khi các qu ti n t đ

c t p trung l i (thu vào)

c hình thành (t o l p) và khi ngu n tƠi chính đ

ra (chia ra) là lúc các qu ti n t đ

c phân tán

c s d ng. Quá trình v n đ ng c a các ngu n

tƠi chính c ng chính là quá trình t o l p và s d ng các qu ti n t .

ó là quá trình

các ch th kinh t - xã h i tham gia phân ph i các ngu n tài chính thông qua các
ho t đ ng thu chi b ng ti n.
S v n đ ng c a các ngu n tƠi chính lƠ đ c l p vì mang tính t t y u khách
quan, xu t phát t yêu c u c a các l nh v c khác nhau trong n n kinh t .
Các qu ti n t c a các ch th kinh t - xã h i có các đ c tr ng c b n sau:
Th nh t, các qu ti n t luôn bi u hi n các quan h s h u.
Th hai, các qu ti n t luôn mang tính m c đích c a ngu n tài chính.
Th ba, các qu ti n t th
luôn đ

ng xuyên v n đ ng, bi u hi n c a s v n đ ng là

c t o l p và s d ng.
1.2.2. N i dung kinh t - xã h i c a tài chính
Các ngu n tài chính v n đ ng g n li n v i vi c t o l p và s d ng các qu

ti n t không ph i di n ra m t cách ng u nhiên mà luôn ch a đ ng nh ng m i quan
h kinh t - xã h i nh t đ nh.
N i dung kinh t - xã h i c a tài chính là các quan h phân ph i d

i hình

th c giá tr , n y sinh thông qua vi c t o l p và s d ng các qu ti n t liên quan đ n
nhi u ch th khác nhau trong đ i s ng kinh t - xã h i.

B n ch t c a tài chính là s v n đ ng đ c l p t
trình t o l p và s d ng các qu ti n t t

ng đ i c a ti n t trong quá

ng ng v i nh ng s c mua nh t đ nh c a

các ch th kinh t - xã h i. Quá trình nƠy đ ng th i c ng lƠ quá trình phơn ph i c a
c i xã h i d

i d ng giá tr .

M t cách khái quát h n, n u ti p c n d

i góc đ ch c n ng c a tài chính,

b n ch t c a ph m trù tài chính là ph m trù ph n nh quá trình phân ph i t ng giá

3


tr c a c i xã h i thông qua phân ph i t ng ngu n l c ti n t cho các ch th trong
xã h i b ng các ph

ng th c thoát ly s v n đ ng c a hàng hóa.

1.3. Ch căn ngăc a tài chính
1.3.1. Ch căn ngăphơnăph i
1.3.1.1. Khái ni m
Ch c n ng phơn ph i c a tài chính là ch c n ng mƠ nh vƠo đó, các ngu n

tài l c đ i di n cho nh ng b ph n c a c i xã h i đ

c đ a vƠo các qu ti n t khác

nhau đ s d ng cho nh ng m c đích khác nhau vƠ nh ng l i ích khác nhau c a đ i
s ng xã hôi.
it

1.3.1.2.
it

ng phân ph i

ng phân ph i là c a c i xã h i d

i hình th c giá tr , là t ng th các

ngu n tài chính có trong xã h i. Bao g m:
- B ph n c a c i xã h i m i đ
trong n

c t o ra trong k .

ó lƠ t ng s n ph m

c (GDP)

- B ph n c a c i xã h i còn l i t k tr

c. ó lƠ ph n tích l y quá kh c a

c i xã h i vƠ dơn c .
- B ph n c a c i đ
n

c chuy n ra n

c chuy n t n

c ngoài vào và b ph n c a c i t trong

c ngoài.

- B ph n tài s n, tài nguyên qu c gia có th cho thuê, nh

ng bán có th i

h n.
1.3.1.3. Ch th phân ph i
Ch th có th lƠ NhƠ n

c, các doanh nghi p, các t ch c xã h i, các h gia

đình, cá nhơn. Ch th phân ph i có th xu t hi n m t trong các t cách:
- Ch th s h u các ngu n tài chính
- Ch th có quy n s d ng các ngu n tài chính
- Ch th có quy n l c chính tr
- Ch th t ch c quan h c a các nhóm thành viên xã h i.
1.3.1.4. K t qu phân ph i
K t qu phân ph i c a tài chính là s hình thành (t o l p) ho c s d ng các

qu ti n t nh t đ nh cho các m c đích khác nhau c a các ch th trong xã h i.

4


Phân ph i tài chính luôn làm d ch chuy n giá tr t qu ti n t này sang qu
ti n t khác.
c đi m c a phân ph i

1.3.1.5.

- Là s phân ph i ch di n ra d

i hình th c giá tr , nó không kèm theo s

thay đ i hình thái giá tr .
- Là s phân ph i luôn luôn g n li n v i s hình thành và s d ng các qu
ti n t nh t đ nh.
- Là quá trình phân ph i di n ra m t cách th

ng xuyên, liên t c bao g m c

phân ph i l n đ u và phân ph i l i.
1.3.1.6. Quá trình phân ph i
Phân ph i l n đ u s n ph m xã h i là quá trình phân ph i di n ra

l nh v c

s n xu t cho nh ng ch th tham gia vào quá trình t o ra c a c i v t ch t hay th c
hi n các d ch v .

Phân ph i l i là quá trình ti p t c phân ph i l i nh ng ph n thu nh p c b n
đư hình thƠnh qua phơn ph i l n đ u ra ph m vi toàn xã h i đ đáp ng nhi u nhu
c u khác nhau, th a mãn nhi u l i ích khác nhau trong xã h i.
1.3.2. Ch căn ngăgiámăđ c
1.3.2.1. Khái ni m
Ch c n ng giám đ c c a tài chính là ch c n ng mƠ nh đó vi c ki m tra
b ng đ ng ti n đ

c th c hi n đ i v i quá trình v n đ ng c a các ngu n tài chính

đ t o l p các qu ti n t hay s d ng chúng theo các m c đích đư đ nh.
1.3.2.2.
it

it

ng giám đ c tài chính

ng giám đ c tài chính là quá trình v n đ ng c a các ngu n tài chính,

quá trình t o l p và s d ng các qu ti n t .
1.3.2.3. Ch th giám đ c là ch th c a phân ph i: NhƠ n

c, doanh nghi p,

t ch c xã h i, gia đình.
1.3.2.4. K t qu c a giám đ c tài chính là phát hi n ra nh ng m t đ
ch a đ

c c a quá trình phân ph i.

1.3.2.5.

c đi m c a giám đ c tài chính

5

c và


- Giám đ c tƠi chính lƠ giám đ c b ng đ ng ti n nh ng nó không đ ng nh t
v i m i lo i giám đ c b ng đ ng ti n khác trong xã h i.
- Giám đ c tài chính là lo i giám đ c r t toàn di n, th

ng xuyên, liên t c và

r ng rãi.
1.3.2.6. Quá trình giám đ c
- Thông qua công tác k ho ch hóa ph i d tính nhi u ph
s d ng các qu ti n t , t đó ch n ph

ng án t o l p và

ng ns có hi u qu nh t, an toàn nh t.

- Giám đ c thông qua công tác k toán ph i ghi chép quá trình t o l p và s
d ng các qu ti n t t ch ng t vào s sách và l p báo cáo k toán.
1.4. H th ng tài chính c a Vi t Nam
1.4.1. C năc đ xácăđ nh các khâu tài chính c a h th ng tài chính
H th ng tài chính là t ng th các ho t đ ng tƠi chính trong các l nh v c
khác nhau c a n n kinh t qu c dơn nh ng có quan h h u c v i nhau v vi c hình

thành và s d ng các qu ti n t

các ch th kinh t - xã h i và ho t đ ng trong

các l nh v c đó.
C n c đ xác đ nh các khâu tài chính c a h th ng tài chính:
- M t khâu tài chính ph i là m t đi m h i t c a các ngu n tƠi chính, lƠ n i
th c hi n vi c “b m” vƠ “hút” các ngu n tài chính.
đ

đó các qu ti n t đ c thù

c t o l p và s d ng.
-

c coi là m t khâu tài chính n u

đó các ho t đ ng tài chính, s v n

đ ng c a các ngu n tài chính, vi c t o l p và s d ng các qu ti n t luôn g n li n
v i m t ch th phân ph i c th , xác đ nh.
-

c x p vào cùng m t khâu tài chính n u các ho t đ ng tài chính có cùng

tính ch t, đ c đi m, vai trò, có tính đ ng nh t v hình th c các quan h tài chính và
tính m c đích c a qu ti n t trong l nh v c ho t đ ng.
Nh v y, khơu tƠi chính lƠ n i h i t c a các ngu n tƠi chính, lƠ n i di n ra
vi c t o l p và s d ng các qu ti n t g n li n v i vi c th c hi n ch c n ng, nhi m
v c a các ch th trong l nh v c ho t đ ng.

D a vƠo các c n c trên, hi n nay
- TƠi chính nhƠ n

Vi t Nam có các khâu tài chính sau:

c

6


- Tài chính doanh nghi p
- Các khâu tài chính trung gian: tín d ng, b o hi m
- Tài chính h gia đinh vƠ các t ch c xã h i
Gi a các khâu tài chính có m i quan h ràng bu c trong vi c t o l p và s
d ng các qu ti n t . M i quan h đó đ

c th hi n qua s đ :

Ngân sách
nhƠ n c

Tài chính
doanh nghi p

Các khâu
tài chính
trung gian

Th tr ng
tài chính

Tài chính h gia đình vƠ
các t ch c xã h i
Chú thích: Quan h tr c ti p
Quan h gián ti p
S ăđ 1.1. M i quan h gi a các khâu tài chính
1.4.2. Khái quát nhi m v c a các khâu tài chính
1.4.2.1. TƠi chính nhƠ n
TƠi chính nhƠ n
h th ng tƠi chính.

c

c (TCNN) là m t khâu có v trí quan tr ng đ c bi t trong

c tr ng c a TCNN là s t n t i c a m t s qu ti n t l n, g n

li n v i vi c th c hi n các ch c n ng, nhi m v c a NhƠ n

c. TCNN đ m b o

cung ng ngu n tƠi chính đáp ng yêu c u t n t i và ho t đ ng c a b máy nhà
n

c, đ m b o qu c phòng, an ninh, th c hi n các ch c n ng qu n lý kinh t - xã

h i c a NhƠ n

c, th c hi n đ

ng l i đ i ngo i c a NhƠ n

c.

C n c vào tính ch t, đ c đi m c a các ho t đ ng TCNN, có th chia TCNN
thành các b ph n sau:

7


- Tài chính chung c a NhƠ n

c

- Tài chính c a các c quan hƠnh chính nhƠ n
- Tài chính c các đ n v s nghi p nhƠ n

c

c

C n c theo n i dung qu n lý hay theo m c đích vƠ c ch ho t đ ng c a các
qu thu c TCNN có th chia TCNN thành các b ph n:
- Ngân sách nhà n
- Tín d ng nhƠ n

c
c

- Các qu ngoài NSNN

Trong đó, qu ti n t ngoài NSNN bao g m: qu b o hi m xã h i, qu h u
trí, qu qu c gia gi i quy t vi c làm và các qu chuyên dùng khác c a NhƠ n

c.

1.4.2.2. Tài chính doanh nghi p
Tài chính doanh nghi p là khơu c s trong h th ng tài chính qu c gia. ơy
là m t “t đi m” c a các ngu n tài chính g n v i ho t đ ng s n xu t, kinh doanh
hàng hóa hay d ch v .
Tài chính doanh nghi p có các nhi m v :
- B o đ m v n và phân ph i v n h p lý cho các nhu c u c a s n xu t kinh
doanh.
- T ch c cho v n chu chuy n m t cách liên t c và có hi u qu .
- Phân ph i doanh thu và l i nhu n c a doanh nghi p theo đúng các quy đ nh
c a nhƠ n

c.

- Ki m tra m i quá trình v n đ ng c a các ngu n tài chính trong doanh
nghi p đ ng th i ki m tra m i ho t đ ng s n xu t kinh doanh g n li n v i quá trình
đó.
1.4.2.3. Các khâu tài chính trung gian
a. Tín d ng
Tín d ng là m t khâu quan tr ng c a h th ng tƠi chính.
tín d ng là g n li n v i các qu ti n t đ

c tr ng c b n c a

c t o l p b ng vi c thu hút các ngu n tài

chính t m th i nhàn r i và s d ng đ cho vay theo nguyên t c hoàn tr có th i h n
và có l i t c.

8


n

c ta, các t ch c tín d ng bao g m các ngơn hƠng th

ng m i, các t

ch c tín d ng phi ngân hàng (nh các công ty tƠi chính, các công ty cho thuê tài
chính...), các t ch c tín d ng h p tác (qu tín d ng nhân dân)..., tuy nhiên ph bi n
nh t v n lƠ các ngơn hƠng th

ng m i. Các ngơn hƠng th

ng m i là các trung gian

tài chính v i ch c n ng ch y u lƠ huy đ ng v n và cho vay; ho t đ ng v i các
nghi p v n , nghi p v có, nghi p v môi gi i trung gian.
Thông qua ho t đ ng c a các t ch c tín d ng, khâu tín d ng có quan h ch t
ch và tr c ti p v i các khâu khác c a h th ng tài chính. Bên c nh đó, các t ch c
tín d ng c ng lƠ các t ch c ho t đ ng trên th tr
ng

i có kh n ng cung ng vƠ ng

ng tài chính, là c u n i gi a

i có nhu c u s d ng t m th i các ngu n tài

chính. Do đó, tín d ng không nh ng có quan h v i các khâu khác thông qua th
tr

ng tài chính mà còn tr thành khâu tài chính trung gian quan tr ng c a h th ng

tài chính.
b. B o hi m
B o hi m là m t khâu trong h th ng tƠi chính n

c ta. B o hi m có nhi u

hình th c và nhi u qu ti n t khác nhau, nh ng tính ch t chung vƠ đ c bi t c a các
qu b o hi m lƠ đ

c t o l p và s d ng đ b i th

ng t n th t nhi u d ng cho

nh ng ch th tham gia b o hi m tu theo m c đích c a qu .
Theo tính ch t c a ho t đ ng b o hi m, b o hi m đ

c chia thành hai nhóm:

- B o hi m kinh doanh: (bao g m b o hi m tài s n, b o hi m con ng
nghi p v b o hi m khác) đ

i và các

c hình thành t s đóng góp c a nh ng ng

nhân ho c pháp nhân) tham gia b o hi m và ch y u đ

i (th

c s d ng đ b i th

ng

t n th t cho h khi h g p r i ro b t ng , b thi t h i v t ch t theo nguyên t c đ c
thù lƠ “ l y s đông bù s ít ”. Ph n l n các qu b o hi m kinh doanh đ
và s d ng có tính ch t th

ct ol p

ng m i, vì m c đích kinh doanh l y l i nhu n.

- B o hi m xã h i: (bao g m b o hi m xã h i và b o hi m y t ) đ

c hình

thành và s d ng không vì m c đích kinh doanh l y lãi.
Trong quá trình t o l p và s d ng các qu B o hi m, B o hi m có quan h
tr c ti p v i các khâu khác qua vi c thu phí B o hi m và chi b i th

ng.

ng th i

do kh n ng t m th i nhàn r i c a các ngu n tài chính trong các qu B o hi m, các

9


qu này có th đ

c s d ng t m th i nh các qu tín d ng. Nh v y, B o hi m

c ng có th có quan h v i các khâu khác thông qua th tr
B o hi m đ

ng tài chính. Do v y

c xem nh lƠ m t khâu tài chính trung gian trong h th ng tài chính.

1.4.2.4. Tài chính h gia đình và các t ch c xã h i
Các h gia đình vƠ các t ch c xã h i c ng lƠ m t khâu trong h th ng tài
chính, có đ c tr ng c b n là g n li n v i các qu ti n t đ

c s d ng ch y u cho

m c đích tiêu dùng.
- Nhi m v c a tài chính h gia đình lƠ:
+ T o l p qu ti n t t ti n l

ng, ti n công, thu nh p c a các thành viên

trong gia đình do lao đ ng hay s n xu t kinh doanh, t ngu n th a k tài s n, t

ngu n bi u t ng l n nhau trong vƠ ngoƠi n

c, t các ngu n khác nh : lưi ti n g i

ngân hàng, l i t c t nh ng kho n góp v n, mua trái phi u, c phi u…
+ S d ng các qu ti n t đư t o l p ch y u cho m c đích tiêu dùng c a gia
đình, ngu n tài chính t m th i nhàn r i c a các h gia đình c ng có th đ

cs

d ng đ đ u t vƠo s n xu t kinh doanh trong ph m vi kinh t h gia đình ho c
tham gia vòa th tr

ng tài chính qua vi c góp c ph n mua c phi u, trái phi u, tín

phi u…
- Nhi m v c a tài chính các t ch c xã h i:
+ T o l p qu ti n t thông qua s đóng góp h i phí, quyên góp, ng h c a
các thành viên trong, ngoài n

c và c a các cá nhân, các t ch c xã h i khác và c a

Chính ph .
+ S d ng qu ti n t đư đ

c t o l p nh m m c đích tiêu dùng cho ho t

đ ng c a các t ch c xã h i.
Câu h i ôn t p:
1. Phân bi t ph m trù tài chính v i:

- Ph m trù ti n t .
- Ph m trù l u thông.
- Ph m trù giá c .
- Ph m trù ti n l

ng.

10


2. Ch ng minh nh n đ nh: Th tr
s c i thi n đ i s ng kinh t c a m i ng

ng tƠi chính lúc đang ho t đ ng h u hi u
i trong xã h i.

3. Ch rõ đi m khác nhau c n b n gi a quan h tài chính phi th tr
quan h tƠi chính theo ph

ng th c th tr

ng.

11

ng và


ngă2

Ch

NGÂNăSÁCHăNHÀăN
2.1. Nh ng v năđ chung v ngơnăsáchăNhƠăn
2.1.1 Khái ni m v ngân sách nhà n

C
c

c

Trong h thông tài chính th ng nh t, ngân sách nhà n
chính t p trung gi v trí ch đ o. Ngân sách nhà n

c (NSNN) là khâu tài

c c ng lƠ khơu tƠi chính đ

c

hình thành s m nh t, nó ra đ i, t n t i và phát tri n g n li n v i s ra đ i c a h
th ng qu n lỦ NhƠ n
“ngơn sách nhƠ n

c và s phát tri n c a kinh t hàng hóa – ti n t . Thu t ng

c” đư có t lơu vƠ ngƠy nay đ

s ng kinh t - xã h i

m i qu c gia. Song, cho đ n nay ch a có m t quan ni m

th ng nh t v ngơn sách nhƠ n
ngơn sách nhƠ n
thu c các tr

c. Trên th c t , ng

i ta đ a ra nhi u đ nh ngh a v

c không gi ng nhau tùy theo quan đi m c a ng

i đ nh ngh a

ng phái kinh t khác nhau, tùy theo m c đích nghiên c u khác nhau.

Hi n nay có nh ng quan ni m v ngơn sách nhƠ n
(1) Ngơn sách nhƠ n
(2) Ngơn sách nhƠ n
chính c b n c a nhƠ n

c nh sau:

c là b n d toán thu chi tài chính c a nhƠ n

m t kho ng th i gian nh t đ nh, th

c trong

ng là m t n m.

c là qu ti n t t p trung c a nhƠ n

c, là k ho ch tài

c.

(3) Ngơn sách nhƠ n
nhƠ n

c s d ng ph bi n trong đ i

c là nh ng quan h kinh t ph t sinh trong quá trình

c huy đ ng và s d ng các ngu n tài chính khác nhau.
Lu t ngơn sách nhƠ n

cđ

cn

c c ng hòa xã h i ch ngh a Vi t Nam

khóa XI k h p th hai thông qua ngƠy 16/12/2002 c ng có ghi “Ngơn sách nhƠ
n

c là toàn b các kho n thu, chi c a NhƠ n

th m quy n quy t đ nh vƠ đ

c đư đ

c c quan nhƠ n

c có

c th c hi n trong m t n m đ b o đ m th c hi n cá

ch c n ng, nhi m v c a NhƠ n

c.”

T các quan đi m trên, ta có th xác đ nh:
NSNN là các quan h kinh t phát sinh g n li n v i quá trình t o l p, phân
ph i và s d ng qu ti n t t p trung c a Nhà n

c khi Nhà n

c tham gia phân

ph i các ngu n tài chính qu c gia nh m th c hi n các ch c n ng c a Nhà n
trên c s lu t đ nh.

12

c


2.1.2.ă

căđi m c aăngơnăsáchănhƠăn

c

- Ho t đ ng thu chi c a ngơn sách nhƠ n
t - chính tr c a nhƠ n
n

c luôn g n ch t v i quy n l c kinh

c và vi c th c hi n các ch c n ng c a nhƠ n

c, đ

c nhà

c ti n hƠnh trên c s nh ng lu t l nh t đ nh.
- Ho t đ ng ngơn sách nhƠ n

c là ho t đ ng phân ph i l i các ngu n tài

2 l nh v c thu và chi c a nhƠ n

chính, nó th hi n

- Ngơn sách nhƠ n

c.

c luôn g n ch t v i s h u NhƠ n

c, luôn ch a đ ng

nh ng l i ích chung, l i ích công c ng.
- Ngơn sách nhƠ n

c c ng có nh ng đ c đi m nh các qu ti n t khác. Nét

riêng bi t c a NSNN v i t cách lƠ m t qu ti n t t p trung c a NhƠ n
chia thành nhi u qu nh có tác d ng riêng, sau đó m i đ

c, nó đ

c

c chi dùng cho nh ng

m c đích đư đ nh.
- Ho t đ ng thu chi c a NSNN đ

c th c hi n theo nguyên t c không hoàn

tr tr c ti p là ch y u.
2.1.3. Vai trò c a ngân sáchănhƠăn
2.1.3.1. Ngơn sách nhƠ n
c u chi tiêu c a nhƠ n

c

c huy đ ng các ngu n tƠi chính đ đ m b o nhu

c và th c hi n s cơn đ i tƠi chính NhƠ n

B t k m t mô hình kinh t nƠo, NhƠ n

c

c mu n t n t i và th c hi n đ

c

các ch c n ng c a mình đòi h i ph i có ngu n tƠi chính đ th a mãn các nhu c u
chi tiêu đư xác đ nh. Tr i qua các giai đo n l ch s , NSNN th t s tr thành công c
huy d ng các ngu n l c tƠi chính đ đ m b o các nhu c u chi tiêu c a NhƠ n
đó vai trò nƠy còn đ

c, do

c g i là vai trò truy n th ng c a NSNN.

2.1.3.2. Ngơn sách nhƠ n

c là công c đi u ch nh v mô các ho t đ ng kinh

t - xã h i
a. V m t kinh t
kh c ph c nh ng khuy t t t c a n n kinh t th tr
hiên vi c đ nh h

ng, NhƠ n

c th c

ng, hình thƠnh c c u kinh t m i, kích thích phát tri n s n xu t

kinh doanh và ch ng đ c quy n. Thông qua thu, chi NSNN th c hiên các m c tiêu
sau:

13


- NSNN cung c p ngu n kinh phí đ NhƠ n
t ng, hình thành các doanh nghi p NhƠ n

c đ u t cho c s k t c u h

c thu c các ngành then ch t.

- H tr cho s phát tri n c a doanh nghi p trong nh ng tr
đ đ m b o cho s

ng h p c n thi t

n đ nh v c c u ho c chu n b chuy n đ i sang c c u m i,

h p lỦ h n.
- Thông qua các kho n thu và chính sách thu s đ m b o vai trò đ nh
h

ng đ u t kích thích ho c h n ch s n xu t – kinh doanh.

- Tranh th các ngu n v n vay trog vƠ ngoƠi n

c đ t o thêm ngu n v n

cho n n kinh t nh m th a mãn nhu c u đ u t phát tri n.
b. V m t xã h i
-

u t c a ngơn sách đ th c hi n các chính sách xã h i: chi giáo d c – đƠo

t o, y t , v n hóa, th thao, s p x p lao đ ng và vi c làm, tr giá hàng hóa…
- Thông qua thu thu nh p cá nhân, thu thu nh p doanh nghi p nh m đi u
ti t nh ng đ i t

ng có thu nh p cao đ phân ph i l i cho nh ng đ i t

ng có thu

nh p th p.
- Thông qua thu gián thu nh m h
c. V m t th tr

ng d n tiêu dùng h p lý, ti t ki m.

ng

- B ng công c thu , chi tiêu và qu d phòng, NhƠ n

c có th ch đ ng tác

đ ng vào khía c nh cung ho c c u hƠng hóa đ bình n giá c .
- NSNN đ

c s d ng nh m t công c đ đi u ti t th tr

ng, bình n giá c

và ki m ch l m phát.
+

i v i th tr

ng hàng hóa: ho t đ ng đi u ti t c a Chính ph thông qua

vi c s d ng các qu d tr c a NhƠ n
hóa… đ
+

c b n ti n, ngo i t , các lo i v t t , hƠng

c hình thành t ngu n thu c a NSNN.
i v i th tr

ng ti n t , th tr

ng v n, th tr

ng s c lao đ ng, ho t

đ ng đi u ti t c a Chính ph thông qua vi c th c hi n m t cách đ ng b gi a các

công c tài chính, ti n t , giá c nh : phát hƠnh trái phi u, công trái, tiêu dùng c a
Chính ph cho toàn xã h i.
Khi l m phát x y ra: giá c t ng lên do cung c u m t cơn đ i. Chính ph có
th dùng bi n pháp:

14


+ T ng thu tiêu dùng, gi m thu đ i v i đ u t phát tri n.
+ Th t ch t các kho n chi tiêu c a NSNN, đ c bi t là chi tiêu dùng.
+ Không phát hành ti n t đ bù đ p thi u h t ngân sách.
+ T ng c

ng các kho n vay trong dân, góp ph n gi m ti n m t trong n n

kinh t .
2.1.3.3. Ngơn sách nhƠ n
b máy nhƠ n

c, b o v đ t n

c đ i v i vi c c ng c t ng c

ng s c m nh c a

c và gi gìn an ninh

NSNN là công c tài chính quan tr ng nh t đ cung ng ngu n tài chính cho
ho t đ ng c a b máy NhƠ n
ng ngu n tƠi chính cho

c t trung

ng đ n xư, ph

ng. NSNN còn cung

ng c ng s n lưnh đ o ho t đ ng, tài tr cho các t ch c

xã h i. Nh v y có th nói, c h th ng chính tr c a NhƠ n

c ta đ u do NSNN

cung ng ngu n tài chính.
2.1.3.4. Vai trò ki m tra c a NSNN
NSNN có m i quan h m t thi t v i các khâu tài chính khác trong h th ng
tài chính qu c gia. NSNN ki m tra các ho t đ ng tƠi chính thông qua ngh a v n p
thu và các kho n n p; vi c th c hi n pháp lu t, chính sách v ngân sách trong vi c
s d ng các ngu n tài chính.
Ki m tra c a NSNN g n ch t v i quy n l c NhƠ n
h th ng hƠnh chính NhƠ n
NhƠ n

c, nh t là quy n l c c a

c. M t m t trong ho t đ ng qu n lý và ki m tra c a

c, có tác đ ng sâu s c t i các ho t đ ng tài chính khác và có vai trò quan

tr ng góp ph n xây d ng m t xã h i công b ng, v n minh vƠ dơn ch .

2.2. N i dung c aăNgơnăsáchăsáchănhƠăn
2.2.1.ăThuăngơnăsáchănhƠăn

c

c

2.2.1.1. Khái ni m
Thu ngân sách nhƠ n

c là vi c NhƠ n

c dùng quy n l c c a mình đ t p

trung m t ph n ngu n tài chính qu c gia hình thành qu Ngơn sách nhƠ n
th a mãn các nhu c u c a NhƠ n
2.2.1.2.

c nh m

c.

c đi m

- C c u các kho n thu NSNN đ u g n v i ch c n ng, nhi m v và quy n
l c chính tr c a nhƠ n

c. S ra đ i, t n t i và phát tri n c a nhƠ n

15

c lƠ đi u ki n


xu t hi n nh ng kho n thu NSNN. Ng

cl iđ nl

t mình, các kho n thu NSNN

là ti n đ v t ch t không th thi u đ

c đ th c hi n các ch c n ng, nhi m v c a

nhƠ n

cđ uđ

c. M i kho n thu c a nhƠ n

ch đ , pháp lu t c a nhƠ n
- Thu NSNN đ

c th ch hoá b i các chính sách,

c.

c hình thành t nhi u ngu n khác nhau, nh ng chung quy

l i là b t ngu n t n n kinh t qu c dân và g n ch t v i k t qu c a các ho t đ ng

s n xu t kinh doanh. Vì v y thu NSNN ph i d a vào th c tr ng n n kinh t trong
t ng th i k nh t đ nh.
2.2.1.3. N i dung kinh t c a thu ngơn sách nhƠ n

c

a. N i dung
- Thu
Thu là m t kho n thu b t bu c, không b i hoàn tr c ti p c a NhƠ n

cđ i

v i các t ch c và cá nhân nh m trang tr i m i chi phí vì l i ích chung.
- Phí và l phí
Phí và l phí là các kho n thu mang tính ch t b t bu c nh ng có tính ch t đ i
giá, ngh a lƠ phí vƠ l phí th c ch t là kho n ti n mà dân chúng tr cho nhƠ n
h h

ng th các d ch v do nhƠ n

c khi

c cung c p. So v i thu , tính pháp lý c a phí

và l phí th p h n.
Phí g n li n v i v n đ thu h i m t ph n hay toàn b chi phí đ u t đ i v i
hàng hóa d ch v công c ng h u hình.
L phí g n li n v i vi c th h

ng nh ng l i ích do vi c cung c p các d ch

v hành chính, pháp lý cho các th nhân và pháp nhân.
- Các kho n thu t các ho t đ ng kinh t c a NhƠ n

c

Các kho n thu này bao g m:
+Thu nh p t v n góp c a nhƠ n
+ Ti n thu h i v n c a nhƠ n

c vƠo các c s kinh t .

c t i các c s kinh t .

+ Thu h i ti n cho vay c a nhƠ n

c.

- Thu t các ho t đ ng s nghi p
- Thu t bán ho c cho thuê tài nguyên, tài s n thu c s h u nhƠ n

16

c


- Thu t vay n và vi n tr không hoàn l i c a Chính ph các n
ch c, cá nhơn n
vƠ ngoƠi n

c, các t

c ngoài, t s đóng góp t nguy n c a các t ch c, cá nhân trong

c.

- Thu khác: thu t ph t, t ch thu, t ch biên tài s n
b. Phân lo i thu NSNN
- Phân lo i theo n i dung kinh t :

+ Nhóm thu th

ng xuyên có tính ch t b t bu c g m thu , phí, l phí v i

nhi u hình th c c th do lu t đ nh.
+ Nhóm thu không th
nhƠ n

ng xuyên: các kho n thu t ho t đ ng kinh t c a

c, thu ti n bán ho c cho thuê tài s n thu c s h u nhƠ n

c và các kho n

thu khác.
- Phân lo i theo yêu c u đ ng viên v n vào NSNN:
+ Thu trong cơn đ i NSNN: bao g m các kho n thu th
không th

ng xuyên và thu

ng xuyên.

+ Thu bù đ p thi u h t NSNN: Khi s thu NSNN không đáp ng đ
c u chi tiêu vƠ nhƠ n

c ph i đi vay, bao g m: vay trong n

c , các t ch c kinh t - xã h i, vay t n
2.2.1.4. Các nhân t

nh h

c t các t ng l p dân

c ngoài.

ng đ n thu NSNN

a. Thu nh p GDP bình quơn đ u ng
Ch tiêu này ph n ánh t c đ t ng tr

i
ng và phát tri n kinh t c a m t qu c

gia, ph n ánh kh n ng ti t ki m, tiêu dùng vƠ đ u t c a m t n
bình quơn đ u ng

c nhu

c. Thu nh p GDP

i là nhân t quy t đ nh đ n m c đ ng viên c a NSNN.

b. T su t doanh l i trong n n kinh t
Ch tiêu này ph n ánh hi u qu đ u t phát tri n kinh t . T su t doanh l i
càng l n là nhân t quy t đ nh đ n vi c nâng cao t su t thu NSNN.
c.Ti m n ng đ t n
i v i các n
này có nh h

c v tài nguyên thiên nhiên

c đang phát tri n và ngu n tài nguyên phong phú thì nhân t

ng l n đ n s thu NSNN.

d. M c đ trang tr i các kho n chi phí c a nhƠ n
Nhân t này ph thu c vào:

17

c


- Quy mô t ch c c a b máy nhƠ n

c và hi u qu ho t đ ng c a nó.

- Nh ng nhi m v kinh t - xã h i nhƠ n

c đ m nh n trong th i k .

- Chính sách s d ng kinh phí c a nhƠ n

c.

Trong đi u ki n các ngu n tài tr khác cho chi phí NhƠ n
n ng t ng lên, vi c t ng m c đ chi phí c a nhƠ n

c không có kh

c s d n đ n t su t thu NSNN

t ng.
e. T ch c b máy thu n p
T ch c b máy thu n p s
đ

nh h

ng t i thu NSNN. N u b máy thu n p

c t ch c g n nh , ho t đ ng hi u qu cao, ch ng th t thu do tr n, l u thu thì

s là nhân t tích c c lƠm t ng thu NSNN.
2.2.1.5. Nguyên t c thi t l p h thông thu NSNN
Trong quá trình c i cách và hoàn thi n h th ng thuu ngân sách

Vi t Nam,

đ c bi t là h th ng thu c n tôn tr ng và ch p hàn các nguyên t c:
- Các nguyên t c đ nh h

ng:

+ Nguyên t c thu thu theo l i ích:
Theo nguyên t c này, vi c thi t l p h th ng thu ph i c n c vào l i ích
ng

i n p thu có th nh n đ

c t hàng hoá xã h i mƠ NhƠ n

nhiên, trên th c t khó mƠ xác đ nh đ
th nh n đ

c m c đ l i ích mà t ng ng

c t vi c cung c p hàng hoá xã h i c a NhƠ n

thu c a NhƠ n

c cung c p. Tuy
i n p thu có

c. M t khác, vi c thu

c không ch nh m trang tr i các chi phí NhƠ n

c b ra đ s n

xu t hàng hoá xã h i mà còn nh m vào m c đích xư h i khác nh tr c p, c u t ...
Do v y, n u s d ng nguyên t c này trong vi c thi t l p h th ng thu s thu h p các
ch c n ng xư h i c a NhƠ n

c.

+ Nguyên t c thu thu theo kh n ng:
Theo nguyên t c này, vi c thi t l p h th ng thu c n c vào kh n ng thu
nh p c a m i ng

i. Nguyên t c này có nh

xác, đ y đ kh n ng thu nh p c a ng
m i đáp ng đ

c đi m lƠ khó xác đ nh m t cách chính

i n p thu và ph i t o ra nhi u m c thu

c yêu c u c a nguyên t c này.

- Các nguyên t c th c hi n trong th c t :
+ Nguyên t c n đ nh và lâu dài

18


Theo nguyên t c này, trong nh ng đi u ki n ho t đ ng kinh t bình th

ng

c n thi t ph i n đ nh m c thu, n đ nh các s c thu , không gây xáo tr n thu trong
n n kinh t .
+ Nguyên t c đ m b o s công b ng
Theo nguyên t c này, vi c thi t l p h th ng thu ph i có quan đi m công
b ng đ i v i m i ng

i ch u thu , không phân bi t đ a v xã h i, thành ph n kinh t .

Vi c thi t l p h th ng thu ch y u d a trên kh n ng thu nh p c a ng

i ch u thu .

+ Nguyên t c rõ ràng, ch c ch n
Nguyên t c này yêu c u các s c thu đ
đ y đ các tiêu th c (đ i t

ng n p, đ i t

c quy đ nh trong lu t ph i th hi n

ng tính, m c thu, th t c n p,...).

+ Nguyên t c đ n gi n
Theo nguyên t c này, m i s c thu c n h n ch s l

ng thu su t, có th

ti n đ n áp d ng m t thu su t, c n xác đ nh rõ m c tiêu chính vƠ không nên đ ra
quá nhi u m c tiêu trong m t s c thu .
+ Nguyên t c phù h p v i thông l qu c t
Thi t l p h th ng thu ph i đ m b o phù h p v i thông l qu c t v đ i
t

ng tính thu , ph

ng th c thu n p, thu su t

2.2.1.6. Các gi i pháp b i d
Mu n t ng tr

ng ngu n thu ngơn sách nhƠ n

c

ng n n kinh t ph i có s v n l n và ph i huy đ ng t i đa các

ngu n tƠi chính đ dùng cho đ u t phát tri n kinh t và c n ph i đ m b o s t ng
tr

ng b n v ng.

b id

ng ngu n thu NSNN c n ph i th c hi n các gi i pháp

sau:
- Th nh t, NhƠ n

c bên c nh vi c khai thác, cho thuê, nh

ng bán tài s n,

tài nguyên qu c gia t ng thu cho ngơn sách thì c ng c n ph i dành kinh phí tho
đáng đ nuôi d

ng, tái t o và phát tri n các tài s n, tài nguyên y, không làm c n

ki t và phá hu tài s n, tài nguyên vì m c đích tr
- Th hai, chính sách thu NhƠ n

c m t.

c ph i v a huy đ ng đ

c cho NhƠ n

c,

ph i v a khuy n khích tích t v n c a doanh nghi p vƠ dơn c . Vì v y, c n ph i n
đ nh m c huy đ ng b ng thu c a Nhà n

c và ph i s a đ i, b sung chính sách

thu cho phù h p v i thu nh p c a các doanh nghi p và c a dơn c .

19

- Th ba, chính sách vay dơn đ bù đ p thi u h t NSNN c n đ
s thu nh p và m c s ng c a dân. N u NhƠ n
thi n đ

c đ t trên c

c vay quá l n, dân s không c i

c đ i s ng, không còn kh n ng t đ u t đ phát tri n, gi i quy t nh ng

v n đ mƠ NhƠ n

c ch a gi i quy t đ

c nh thu nh p, vi c lƠm đ ng th i khó

kh n trong vi c t o ra ngu n tài chính m i.
- Th t , NhƠ n

c s d ng v n NSNN đ đ u t tr c ti p vào m t s doanh

nghi p quan tr ng trên nh ng ngành, nh ng l nh v c then ch t nh m đ nh h
phát tri n kinh tê - xã h i và t o ra ngu n tài chính m i. Bên c nh đó, NhƠ n
chú tr ng đ u t vƠo con ng

ng

cc n

i, đƠo t o ngh , nâng cao dân trí, phát tri n khoa h c,

ch m sóc s c kho đ có m t đ i ng lao đ ng có tay ngh cao, n ng su t lao đ ng
cao.
- Th n m, NhƠ n
n

c ph i gi m chi tiêu cho tiêu dùng, tinh gi n b máy Nhà

c, c i cách b máy hƠnh chính đ tích lu v n chi đ u t , đ ng th i khuy n

khích m i ng

i ti t ki m tiêu dùng dành v n cho đ u t phát tri n.

2.2.2.ăChiăngơnăsáchănhƠăn

c

2.2.2.1. Khái ni m
Chi Ngơn sách nhƠ n

c là vi c phân ph i và s d ng qu NSNN nh m đ m

b o th c hi n các ch c n ng c a nhƠ n
2.2.2.2.

c theo nh ng nguyên t c nh t đ nh.

c đi m

- Chi NSNN g n v i b máy NhƠ n
xã h i mƠ NhƠ n

cđ mđ

c và nh ng nhi m v kinh t , chính tr ,

ng trong t ng th i k .

- Chi NSNN g n li n v i quy n l c NhƠ n

c

Qu c H i lƠ c quan quy n l c cao nh t quy t đ nh quy mô, n i dung, c
c u chi NSNN và phân b ngu n v n ngân sách cho các m c tiêu quan tr ng nh t.
Chính ph lƠ c quan hƠnh pháp, có nhi m v qu n lỦ, đi u hành các kho n chi
NSNN. Do đó, chi NSNN mang tính pháp lỦ cao lƠm cho NSNN tr thành công c
có hi u l c trong quá trình đi u hành, qu n lý kinh tê - xã h i c a NhƠ n
- Tính hi u qu c a các kho n chi NSNN đ

c.

c xem xét trên t m v mô,

thông qua vi c hoàn thành các m c tiêu kinh t , xã h i, an ninh qu c phòng ... mà
các kho n chi ngơn sách đ m nh n.

20

- Chi NSNN mang tính ch t không hoàn tr tr c ti p.
phát tr c ti p c a NhƠ n

ó lƠ hình th c c p

c vƠo các l nh v c c a toàn b n n kinh t qu c dân, xu t

phát t yêu c u th c hi n các ch c n ng, nhi m v c a NhƠ n

c.

Các kho n c p phát t NSNN cho các ngành, các c p, các ho t đ ng kinh t xã h i, giúp đ ng

i nghèo... không ph i tr giá ho c hoàn l i cho NhƠ n

nhiên, NSNN c ng có nh ng kho n chi cho vi c th c hi n ch
d

c. Tuy

ng trình m c tiêu

i hình th c cho vay u đưi có hoƠn tr g c v i lãi su t r t th p ( ho c không có

lưi) nh chi gi i quy t vi c lƠm, xoá đói gi m nghèo...
- Chi NSNN là m t b ph n c u thành lu ng v n đ ng ti n t và nó g n ch t
v i s v n đ ng c a ph m trù giá tr khác ti n l

ng, giá c , lãi su t, t giá h i

đoái... M i quan h gi a chi NSNN v i các chính sách ti n t , chính sách tài chính
có Ủ ngh a c c k to l n trong vi c th c hi n các m c tiêu c a kinh t v mô nh
t ng tr

ng, công n vi c làm, giá c ...
2.2.2.3. N i dung kinh t c a chi Ngơn sách nhƠ n

c

* C n c vào m c đích chi tiêu, n i dung chi NSNN đ

c chia thành hai

nhóm:
- Chi tích lu c a NSNN: là nh ng kho n chi lƠm t ng c s v t ch t và ti m
l c cho n n kinh t , góp ph n t ng tr

ng kinh t , bao g m: chi đ u t xơy d ng c

b n, chi c p v n l u đ ng, chi d tr v t t c a nhƠ n

c, và các kho n chi tích lu

khác.
- Chi tiêu dùng c a NSNN: là các kho n chi không t o ra s n ph m v t ch t
đ tiêu dùng trong t

ng lai, bao g m chi s nghi p kinh t , chi s nghi p v n hoá

xã h i, chi qu n lỦ hƠnh chính NhƠ n

c, chi qu c phòng an ninh và chi tiêu dùng

khác.
* C n c vƠo l nh v c chi tiêu, n i dung chi NSNN bao g m:
- Chi s nghi p kinh t ;
- Chi cho y t ;
- Chi cho giáo d c – đƠo t o và nghiên c u khoa h c;
- Chi cho v n hóa, th thao;
- Chi v xã h i;

21


- Chi qu n lỦ nhƠ n

c,

ng, đoƠn th ;

- Chi cho an ninh, qu c phòng;
- Chi khác nh : chi vi n tr , cho vay, tr n g c và lãi.
* C n c theo y u t và ph
đ

ng th c qu n lý Nhà n

c, n i dung chi NSNN

c chia thành b n nhóm:
- Chi th

c a NhƠ n

ng xuyên: là các kho n chi nh m duy trì ho t đ ng th

ng xuyên

c. V c b n, nó mang tính ch t tiêu dùng, không tr c ti p t o ra c a

c i v t ch t đ tiêu dùng trong t

ng lai. Ví d : các kho n chi l

ng, ti n công, chi

mua s m hàng hoá và d ch v ...
- Chi đ u t phát tri n: là các kho n chi lƠm t ng c s v t ch t c a đ t n
và góp ph n lƠm t ng tr

c

ng kinh t . Nó là các kho n chi mang tính ch t chi tích

lu nh chi đ u t xơy d ng c b n, chi v n l u đ ng cho các doanh nghi p Nhà
n

c, chi cho các d án, ch

ng trình qu c gia.

- Chi tr n và vi n tr : bao g m các kho n chi đ nhƠ n
v tr n các kho n đư vay trong n

c vƠ vay ngoƠi n

c th c hi n ngh a

c khi đ n h n (bao g m c

n g c và lãi) và các kho n chi lƠm ngh a v qu c t .
2.2.2.4. Các nhân t h
- S phát tri n c a l c l

ng đ n chi ngơn sách nhƠ n

c

ng s n xu t: là nhân t v a t o ra kh n ng vƠ đi u

ki n cho vi c hình thành n i dung, c c u chi m t cách h p lý, v a đ t ra yêu c u
thay đ i n i dung, c c u chi trong t ng th i k nh t đ nh.
- Kh n ng tích lu c a n n kinh t : nhân t này càng l n thì kh n ng chi
đ u t phát tri n t ng cƠng l n. Tuy nhiên, vi c chi NSNN cho đ u t phát tri n còn
tu thu c
n

kh n ng t p trung ngu n tích lu vào NSNN và chính sách chi c a Nhà

c trong t ng giai đo n.
- Mô hình t ch c b máy c a Nhà n

mƠ NhƠ n

c và nh ng nhi m v kinh t - xã h i

c đ m nh n trong t ng th i k .

- Ngoài ra, chi NSNN còn ch u nh h

ng c a nhi u nhân t khác nh bi n

đ ng kinh t , chính tr , xã h i, giá c , lãi su t, t giá h i đoái.
2.2.2.5. Nh ng nguyên t c t ch c chi Ngơn ngơn sách nhƠ n
- Nguyên t c 1: G n ch t kh n ng thu đ b trí các kho n chi.

22

c


Chi NSNN ph i d a trên c s có ngu n thu th c t t n n kinh t . M c đ
chi, c c u các kho n chi ph i d a vào kh n ng t ng tr

ng GDP c a đ t n

c.

N u vi ph m nguyên t c này s d n t i tình tr ng b i chi NSNN.

- Nguyên t c 2: B o đ m yêu c u ti t ki m và hi u qu trong vi c b trí các
kho n chi tiêu c a NSNN.
Trong th c t , tình tr ng lãng phí và kém hi u qu trong vi c s d ng các
kho n chi NSNN (đ c bi t là các kho n chi xây d ng c b n) di n ra r t ph bi n.
Do v y c n ph i quán tri t nguyên t c ti t ki m và hi u qu trong các kho n chi
NSNN.
- Nguyên t c 3: T p trung có tr ng đi m.
Vi c phân b ngu n v n NSNN ph i c n c vƠo ch
NhƠ n

ng trình tr ng đi m c a

c. Th c hi n đúng nguyên t c này s đ m b o tính m c đích vƠ kh n ng

ti t ki m các kho n chi, s có tác đ ng dây chuy n thúc đ y các ngƠnh, các l nh v c
phát tri n.
- Nguyên t c 4: NhƠ n

c và nhân dân cùng làm trong vi c b trí các kho n

chi NSNN, nh t là các kho n chi mang tính ch t phúc l i xã h i.
Nguyên t c nƠy đòi h i khi quy t đ nh các kho n chi NSNN cho m t l nh
v c nh t đ nh c n ph i cân nh c kh n ng huy đ ng các ngu n v n khác đ gi m
nh các kho n chi tiêu c a NSNN.
- Nguyên t c 5: phân bi t rõ nhi m v phát tri n kinh t - xã h i c a các c p
theo lu t đ nh đ b trí các kho n chi cho thích h p. Áp d ng nguyên t c này tránh
đ

c vi c b trí các kho n chi ch ng chéo, khó ki m tra giám sát, nâng cao trách

nhi m và tính ch đ ng c a các c p.
- Nguyên t c 6: T ch c chi NSNN trong s ph i h p ch t ch v i kh i
l

ng ti n t , lãi su t, t giá h i đoái đ t o nên công c t ng h p cùng tác đ ng đ n

các v n đ c a kinh t v mô.
2.2.2.6. B i chi Ngơn sách NhƠ n

c và các bi n pháp x lý

B i chi NSNN là tình tr ng chi NSNN v

t quá s thu NSNN trong m t niên

đ tài chính. B i chi NSNN có th x y ra do s thay đ i chính sách thu chi c a Nhà

23


n

c g i là b i chi c c u; ho c có th do s thay đ i các chu k kinh t g i là b i

chi chu k .
B i chi NSNN v i t l cao; quy mô l n là nguyên nhân tr c ti p và quy t
đ nh gây ra l m phát, t ng lưi su t th tr

ng, c n tr đ u t , thúc đ y tình tr ng

nh p siêu, gây ra nh ng khó kh n trong tìm ki m vi c làm và nh h
s ng ng

ng đ n đ i

i lao đ ng.

Các gi i pháp x lý b i chi:
a. T ng thu, gi m chi NSNN: T n thu các ngu n thu, đ ng th i c t gi m các
kho n chi không c n thi t.
b. Vay n trong vƠ ngoƠi n
NhƠ n
NHTM n

c đ bù đ p b i chi:

c th c hi n phát hành trái phi u chính ph , vay các Chính Ph , các

c ngoài, các t ch c tài chính qu c t ,... V nguyên t c, ch đ

cs

dung cho chi đ u t phát tri n.
c. Phát hành ti n:
V i bi n pháp nƠy, NhƠ n
tr ng c a n n kinh t đ xác đ nh l

c c n có s xem xét k l

ng trên c s th c

ng ti n phát hành h p lý. Phát hành ti n ph i

đ m b o nguyên t c: ch s d ng cho chi đ u t phát tri n, không đ

c s d ng cho

tiêu dùng đ tránh tình tr ng gây ra l m phát.
2.3. T ch c h th ng ngân sách và phân c p h th ng ngân sách

Vi t

Nam
2.3.1. T ch c h th ng ngân sách NhƠăn

c

- Khái ni m: H th ng NSNN là t ng th các c p ngân sách g n bó h u c
v i nhau trong quá trình th c hi n nhi m v thu chi c a m i c p ngân sách.
Mu n xây d ng h th ng NSNN ph i c n c vào Hi n pháp. Trên c s các
nguyên t c c a Hi n pháp, lu t NSNN c th hoá h th ng NSNN.
- Nguyên t c t ch c h th ng NSNN:
+ Nguyên t c th ng nh t và t p trung dân ch :
n

c ta ch có m t NSNN th ng nh t do Qu c h i phê chu n d toán và

quy t toán NSNN, Chính ph th ng nh t qu n lý NSNN.

24