HIỆU QUẢ CAN THIỆP TRUYỀN THÔNG và bổ SUNG CANXI , VITAMIN d, kẽm CHO học SINH TRUNG học cơ sở độ TUỔI dậy THÌ THỊ TRẤN củ CHI năm học 2012 – 2013
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (5.24 MB, 229 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ Y TẾ
VIỆN DINH DƯỠNG
ĐÀO THỊ YẾN PHI
HIỆU QUẢ CAN THIỆP TRUYỀN THÔNG VÀ
BỔ SUNG CANXI, VITAMIN D, KẼM
CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ ĐỘ TUỔI DẬY THÌ
THỊ TRẤN CỦ CHI - NĂM HỌC 2012-2013
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DINH DƯỠNG
HÀ NỘI, 2017
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ Y TẾ
VIỆN DINH DƯỠNG
ĐÀO THỊ YẾN PHI
HIỆU QUẢ CAN THIỆP TRUYỀN THÔNG VÀ
BỔ SUNG CANXI, VITAMIN D, KẼM
CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ ĐỘ TUỔI DẬY THÌ
THỊ TRẤN CỦ CHI - NĂM HỌC 2012-2013
Chuyên ngành: Dinh dưỡng
Mã số : 62.73.03.03
LUẬN ÁN TIẾN SỸ DINH DƯỠNG
Người hướng dẫn khoa học:
1. GS. TS. BS. LÊ THỊ HỢP
2. TS. BS. PHẠM THUÝ HOÀ
HÀ NỘI – 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết
quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và
chưa từng để bảo vệ ở bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã
được cám ơn và tất cả các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được ghi
rõ nguồn gốc.
Hà Nội, ngày 01 tháng 05 năm 2016
Tác giả luận án
ĐÀO THỊ YẾN PHI
CHÂN THÀNH CÁM ƠN
Tôi xin gửi lời trân trọng cảm ơn đến Ban lãnh đạo Viện Dinh dưỡng,
Trung tâm đào tạo Dinh dưỡng và Thực phẩm - Viện dinh dưỡng, Ban Giám
Hiệu trường Đại Học Y khoa Phạm N gọc Thạch đã tạo mọi điều kiện giúp
đỡ tôi trong thời gian thực hiện luận án này.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất với GS. TS. BS. Lê Thị Hợp và
TS. BS. Phạm Thuý Hoà, những người Thầy tận tâm đã dành thời gian và
công sức để hướng dẫn, hỗ trợ, động viên tôi suốt quá trình làm luận án.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Phòng Giáo dục Huyện Củ Chi,
Ban Giám Hiệu và các Thầy Cô tại trường Phổ thông Cơ sở Thị Trấn Củ
Chi đã tạo điều kiện và cùng tham gia quá trình thực hiện nghiên cứu này.
Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp, các em sinh viên, các
chuyên viên… đã tham gia thu thập số liệu cho nghiên cứu và theo dõi can
thiệp, cũng như đã giúp tôi trong quá trình xử lý số liệu và kiểm định kết
quả. Cũng xin gởi lời cám ơn đến các đồng nghiệp đang làm việc tại Trung
tâm đào tạo Viện Dinh dưỡng đã giúp tôi hoàn thành mọi thủ tục cần thiết
cho việc trình luận án.
Tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt tới tất cả các em học sinh của trường
Phổ thông Cơ sở Thị trấn Củ Chi năm học 2012-2013 và quý vị phụ huynh
đã tham gia cuộc nghiên cứu.
Cuối cùng, tôi xin gửi lòng tri ân đến hai đấng sinh thành và gia đình,
người thân, tất cả những bạn bè thân quý đã luôn bên tôi để động viên, hỗ
trợ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu của tôi.
Hà Nội, ngày 01 tháng 05 năm 2016
Tác giả luận án
ĐÀO THỊ YẾN PHI
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................ i
LỜI CÁM ƠN ............................................................................................. ii
MỤC LỤC ................................................................................................... iii
Danh mục các chữ viết tắt ............................................................................ x
Danh mục các bảng ..................................................................................... xii
Danh mục các hình và biểu đồ .................................................................. xvii
ĐẶT VẤN ĐỀ .............................................................................................. 1
Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 4
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Các điểm mốc trong độ tuổi dậy thì và các đặc điểm về chiều cao,
cân nặng, thành phần cơ thể trong các giai đoạn dậy thì ….…………. 5
1.1.1. Các giai đoạn dậy thì và các chỉ số quan trọng ……..…………….. 5
1.1.1.1. Các giai đoạn của quá trình dậy thì ……………………………….. 5
1.1.1.2. Các mốc thời điểm quan trọng của quá trình dậy thì …..…………. 7
1.1.2. Sự phát triển thể chất trong độ tuổi dậy thì ……………………….12
1.1.2.1. Sự phát triển chiều cao …………………………………………... 12
1.1.2.2. Sự phát triển cân nặng …………………………………………… 14
1.1.2.3. Sự thay đổi thành phần cơ thể …………………………………… 15
1.1.3. Sự phát triển các đặc tính sinh dục thứ phát …………………….. 17
1.2. Các yếu tố ảnh hưởng lên tăng trưởng và vai trò quan trọng của
dinh dưỡng giai đoạn dậy thì ……………..………………..………….. 17
1.2.1. Ảnh hưởng của di truyền lên tiềm năng về tầm vóc ……………...18
1.2.2. Vai trò quan trọng của dinh dưỡng với tăng trưởng …………… 19
1.2.2.1. Thiếu dinh dưỡng và ảnh hưởng đến tăng trưởng ……….……… 19
1.2.2.2. Thừa dinh dưỡng và những ảnh hưởng trên tuổi dậy thì .…......… 21
1.2.2.3. Các chất dinh dưỡng cần cho tăng trưởng và các nghiên cứu can
thiệp bổ sung dưỡng chất ………………………………………….……... 23
1.2.3. Các yếu tố môi trường khác ảnh hưởng trên tăng trưởng ………. 28
1.2.3.1. Giấc ngủ …………………………………………………..…….. 28
1.2.3.2. Hoạt động thể lực …………………………………..……………. 30
1.2.3,.3. Các chất hoá học trong môi trường ……………………………... 30
1.2.3.4. Bệnh lý ………………………………………………..…..…….. 33
1.2.4. Vai trò của các chương trình hoạt động dinh dưỡng với tăng trưởng
trong giai đoạn tiền dậy thì – dậy thì của học sinh ………………...….. 34
1.2.4.1. Xây dựng và triển khai Kế hoạch Hành động Quốc gia về Dinh
dưỡng, trong đó có mục tiêu quan trọng liên quan đến sự phát triển thể chất
của trẻ em và tầm vóc dân tộc ………………………………...………….. 34
1.2.4.2. Các hoạt động truyền thông ……………..……………………….. 36
1.2.4.3. Các can thiệo bổ sung chất dinh dưỡng …………………………. 37
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu ......................................................................... 40
2.2. Thời gian nghiên cứu .......................................................................... 40
2.3. Địa điểm nghiên cứu ........................................................................... 41
2.4. Thiết kế nghiên cứu ............................................................................ 43
2.5. Cỡ mẫu và kỹ thuật chọn mẫu .......................................................... 43
2.6. Các biến số chính trong nghiên cứu ................................................ 50
2.7. Phương pháp và kỹ thuật thu thập số liệu ....................................... 60
2.8. Các biện pháp khống chế sai số ......................................................... 66
2.9. Xử lý số liệu, phân tích và kiểm định ................................................ 68
2.10. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu ................................................... 69
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Đặc điểm phân bố mẫu và tình trạng dinh dưỡng chung ............... 70
3.2. Tuổi dậy thì trung bình và các đặc điểm về chiều cao, cân nặng và
thành phần cơ thể ...................................................................................... 71
3.2.1. Tỉ lệ dậy thì ở các giai đoạn theo Tanner ....................................... 71
3.2.2. Tuổi trung bình của các mốc thời điểm dậy thì ………………….. 74
3.2.3. Chiều cao, cân nặng, thành phần cơ thể ở các giai đoạn dậy thì .. 78
3.2.4. Tầm vóc ở các nhóm trẻ đã và chưa có biểu hiện xuất tinh lần đầu
hoặc hành kinh lần đầu …………………………..…………………………... 86
3.2.5. Các biểu hiện thứ phát của dậy thì ngoài cơ quan sinh dục ……. 87
3.3. Hiệu quả can thiệp truyền thông lên kiến thức, thái độ, thực hành
và bổ sung canxi, vitamin D, kẽm lên tăng trưởng trong thời gian dậy
thì ……………………………………………………………………….... 88
3.3.1. Đánh giá hiệu qủa can thiệp truyền thông lên kiến thức, thái độ,
thực hành liên quan đến dậy thì ………………………………………... 88
3.3.1.1. Kiến thức, thái độ, thực hành tại thời điểm điều tra ban đầu ……. 88
3.3.1.2. Sự thay đổi kiến thức, thái độ, thực hành ở học sinh sau can thiệp
truyền thông ………………………………………………..………..…… 95
3.3.2. Đánh giá hiệu quả can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm lên sự
thay đổi chiều cao, cân nặng, thành phần cơ thể …………………… 101
3.3.2.1. Hiệu quả của can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm lên sự thay
đổi chiều cao, cân nặng và thành phần cơ thể ……………………………102
3.3.2.2. Các đỉnh tăng trưởng chiều cao (PHV), cân nặng (PWV) và mối liên
quan đến can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm …………………….. 110
Chương 4: BÀN LUẬN
4.1. Tuổi dậy thì trung bình và đặc điểm về chiều cao, cân nặng và
thành phần cơ thể trong các giai đoạn dậy thì ……………………….. 113
4.1.1. Phân bố tình trạng dậy thì trong nhóm trẻ nghiên cứu ...…….... 113
4.1.2. Tuổi trung bình của các mốc thời điểm trong dậy thì …...……... 113
4.1.3. Các đặc điểm về chiều cao, cân nặng, thành phần cơ thể giai đoạn
tiền dậy thì – dậy thì …………………………………………………… 122
4.1.4. Đặc điểm về biểu hiện sinh dục thứ phát ngoài hệ sinh dục …… 132
4.2. Hiệu quả can thiệp truyền thông lên kiến thức, thái độ, thực hành
và bổ sung canxi, vitamin D, kẽm lên tăng trưởng trong thời gian dậy
thì ………………………………………………………………………. 132
4.2.1. Đánh giá hiệu quả can thiệp truyền thông lên kiến thức, thái độ,
thực hành liên quan đến dậy thì ............................................................. 132
4.2.2. Đánh giá hiệu quả bổ sung canxi, vitamin D, kẽm lên sự thay đổi
chiều cao, cân nặng và thành phần cơ thể ............................................. 140
4.3. Bàn luận về phương pháp nghiên cứu …………………………… 150
KẾT LUẬN .............................................................................................. 152
KHUYẾN NGHỊ ..................................................................................... 154
NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
CÁC HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
Phụ lục 1: Danh sách biến số và định nghĩa biến số (chi tiết)
Phụ lục 2: Bảng câu hỏi 1 (cho trẻ trai và trẻ gái)
Phụ lục 3: Bảng câu hỏi 2
Phụ lục 4: Hình ảnh mẫu khám dậy thì theo Tanner
Phụ lục 5: Kết quả phân tích thành phần cơ thể (bằng cân kháng trở
sinh học điện tử Tanita)
Phụ lục 6: Tài liệu truyền thông
Phụ lục 7: Mẫu thư ngỏ gởi phụ huynh học sinh
Phụ lục 8: Thông tin sản phẩm bổ sung và nhà sản xuất
Phụ lục 9: Biểu mẫu theo dõi nhận thuốc bổ sung
Phụ lục 10: Biểu mẫu theo dõi tham dự truyền thông và nhận quà
Phụ lục 11: Bản đồ địa giới huyện Củ Chi
MỘT SỐ HÌNH ẢNH CỦA CUỘC ĐIỀU TRA
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Danh mục
Diễn giải
Tiếng Việt
BPSD
Bộ phận sinh dục
CC
Chiều cao
NLKP
Năng lượng khẩu phần
GTSH
Giá trị sinh học
SDD
Suy dinh dưỡng
TB
Trung bình
TLTK
Tài liệu tham khảo
TTDD
Tình trạng dinh dưỡng
Tiếng Anh
AAP
B1
BF %
BMI
DDE
DEHP
American Academic of Pediatrics (Hiệp hội Nhi Khoa
Hàn lâm Mỹ)
Breast stage 1 (Phát triển tuyến vú ở giai đoạn 1 theo
phân giai đoạn dậy thì của tác giả Tanner)
Body Fat % (Tỉ lệ phần trăm của trọng lượng mỡ cơ thể
so với thể trọng)
Body Mass Index (Chỉ số khối cơ thể)
Dichlorodiphenyldichloroethylen (Hợp chất hoá học có
trong thuốc trừ sâu có thể gây ảnh hưởng trên dây thì)
DiEthylHexyl Phthalate (Một hợp chất hoá học phụ gia
trong nhựa có thể ảnh hưởng trên dậy thì)
DNA
Desoxy-Ribonucleic Acid (Đơn vị giữ mã di truyền)
EEG
ElectroEncephaloGraph (Điện não đồ)
FM
Fat Mass (Trọng lượng khối mỡ của cơ thể)
FFM
Free Fat Mass (Trọng lượng khối không mỡ của cơ thể)
G1
GH
GMP
GnRH
HIV
IGFs
MEHP
MEDLINE
Genitalia stage 1 (Phát triển tinh hoàn ở giai đoạn 1 theo
phân giai đoạn dậy thì của tác giả Tanner)
Growth Hormone (Nội tiết tố tăng trưởng)
Good Manufacturing Practice (Thực hành sản xuất dược
phẩm tốt)
Gonadotropin Realesing Hormone (Nội tiết tố hướng
sinh dục tiết từ tuyến yên)
Human Immunodeficiency Virus (Siêu vi gây hội chứng
suy giảm miễn dịch ở người)
Insulin-Like Growth Factors (Các yếu tố tăng trưởng có
tác dụng tương tự nội tiết tố Insulin)
DiEthylHexyl Phthalate
National Library Medicine (Một hợp chất hoá học phụ
gia trong nhựa có thể ảnh hưởng trên dậy thì)
Meat, Fish, Poultry factors (Các yếu tố có trong thịt, cá,
MFP factors
gia cầm có ảnh hưởng trên hấp thu chất dinh dưỡng tại tế
bào niêm mạc ruột)
MM
NHANES
Muscle Mass (Trọng lượng khối cơ)
National Health and Nutrition Examination Survey
(Khảo sát về dinh dưỡng và sức khoẻ quốc gia – Mỹ)
NCHS
PBA
PBBs
PCBs
PBD
PH
National Center of Health Statictics (Trung tâm quốc gia
về các số liệu thống kê sức khoẻ - Mỹ)
Bisphenol A (Một hợp chất hoá học phụ gia trong nhựa
có thể ảnh hưởng trên dậy thì)
PolyBrominated Biphenyls (Một hợp chất hoá học phụ
gia trong nhựa có thể ảnh hưởng trên dậy thì)
PolyChlorinated Biphenyls (Một hợp chất hoá học phụ
gia trong nhựa có thể ảnh hưởng trên dậy thì)
Peak Bone Density (Mật độ xương đỉnh – Mật độ xương
cao nhất trong suốt đời người)
Public Hair (Lông mao ở vùng kín)
Peak Height Velocity (Tốc độ tăng trưởng chiều cao đỉnh
PHV
– Tốc độ tăng chiều cao trong 1 năm nhiều nhất trong
suốt thời gian dậy thì)
Peak Weigh Velocity (Tốc độ tăng trưởng cân nặng đỉnh
PWV
– Tốc độ tăng cân nặng trong một năm nhiều nhất trong
suốt thời gian dậy thì)
REM
Rapid Eye Movement (Giai đoạn lay động nhãn cầu
nhanh của giấc ngủ)
SD
Standard Devation (Độ lệch chuẩn)
TBF
Total Body Fat (Tổng trọng lượng khối mỡ của cơ thể)
TBW
WHO
Total Body Water (Tổng trọng lượng khối nước của cơ
thể)
World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới)
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng
Nội dung
Trang
1.1.
Các giai đoạn dậy thì theo tiêu chuẩn Tanner
6
1.2.
Tuổi bắt đầu dậy thì theo một số nghiên cứu ở nước ngoài
7
1.3.
Tuổi hành kinh lần đầu ở một số quốc gia
8
1.4.
Tuổi hành kinh lần đầu ở Việt Nam
9
1.5.
Tốc độ tăng chiều cao trung bình trong các giai đoạn dậy thì
11
1.6.
Đỉnh tăng trưởng cân nặng
14
1.7.
Các nghiên cứu về tỉ lệ ảnh hưởng của di truyền lên tầm vóc
17
1.8.
Mối liên quan giữa các chỉ số của dậy thì với chế độ ăn,
22
chiều cao và tình trạng dinh dưỡng, Havard Longitudinal
Sdudies của Khoa Sức khoẻ Trẻ em Đại Học Harvard
1.9.
Tính khả dụng sinh học của một số thực phẩm giàu canxi
24
1.10.
Tỉ lệ canxi nguyên tố, khả năng hấp thu và giá thành của các
25
loại muối canxi dùng trong chế phẩm bổ sung canxi
1.11.
Ảnh hưởng của các yếu tố hoá học đến dậy thì và/hoặc tăng
32
trưởng qua một số nghiên cứu trên thế giới
3.1.
Phân bố mẫu nghiên cứu theo tuổi và giới
70
3.2.
Phân loại và so sánh tình trạng dinh dưỡng theo giới
71
3.3.
Phân bố các giai đoạn dậy thì ở học sinh nam và nữ
72
3.4
Phân bố giai đoạn dậy thì 2 theo tuổi và giới
74
3.5.
Tuổi trung bình của các giai đoạn dậy thì
75
3.6.
Phân bố xuất tinh lần đầu ở nam và hành kinh lần đầu ở nữ
76
theo giai đoạn dậy thì
3.7.
Tuổi trung bình của thời điểm xuất tinh lần đầu ở nam và
76
hành kinh lần đầu ở nữ
3.8.
Tuổi khởi phát dậy thì trung bình theo giới liên quan đến
77
tình trạng dinh dưỡng
3.9.
Tuổi xuất tinh lần đầu ở nam và hành kinh lần đầu ở nữ liên
quan đến tình trạng dinh dưỡng hiện
78
3.10.
Chiều cao trung bình theo giới ở các giai đoạn dậy thì
79
3.11.
Cân nặng trung bình theo giới ở các giai đoạn dậy thì
80
3.12.
Tỉ lệ mỡ cơ thể trung bình ở các giai đoạn dậy thì so sánh
81
theo tình trạng dinh dưỡng
3.13.
Trọng lượng khối mỡ trung bình ở các giai đoạn dậy thì so
82
sánh theo tình trạng dinh dưỡng
3.14.
Trọng lượng trung bình khối không mỡ ở các giai đoạn dậy
84
thì so sánh theo tình trạng dinh dưỡng
3.15.
Trọng lượng trung bình khối cơ ở các giai đoạn dậy thì so
85
sánh theo tình trạng dinh dưỡng
3.16.
Chiều cao trung bình theo tuổi của học sinh nam đã và chưa
86
xuất tinh lần đầu
3.17.
Chiều cao trung bình theo tuổi của học sinh nữ đã và chưa có
86
hành kinh lần đầu
3.18.
Sự xuất hiện các biểu hiện của dậy thì ngoài cơ quan sinh
87
dục trong các giai đoạn dậy thì
3.19
Phân bố tuổi theo giai đoạn dậy thì tại thời điểm ban đầu
89
3.20.
Tỉ lệ học sinh từng được cung cấp kiến thức về tuổi dậy thì
89
3.21.
Nguồn cung cấp thông tin về kiến thức tuổi dậy thì
89
3.22.
Bảng tổng hợp về các kiến thức dinh dưỡng liên quan đến
90
phát triển tầm vóc
3.23.
Kiến thức của học sinh về các chất dinh dưỡng liên quan đến
91
sự phát triển tầm vóc
3.24.
Kiến thức của học sinh về các yếu tố liên quan đến phát triển
91
tầm vóc ở tuổi dậy thì
3.25.
Thái độ của học sinh đối với các yếu tố liên quan đến phát
92
triển tầm vóc ở tuổi dậy thì
3.26.
Thực hành của học sinh về các yếu tố liên quan đến phát
93
triển tầm vóc ở tuổi dậy thì
3.27.
Bảng tổng hợp đánh giá chung về kiến thức, thái độ, thực
hành đối với các yếu tố liên quan đến tăng trưởng trong tuổi
94
dậy thì
3.28
Phân bố các mức độ đánh giá kiến thức dinh dưỡng theo
94
Kiến thức – Thái độ - Thực hành tốt
3.29.
Phân bố mẫu theo giới tính ở hai nhóm học sinh THCS thị
95
trấn Củ Chi có và không can thiệp truyền thông
3.30.
Sự thay đổi Kiến thức sau can thiệp truyền thông
95
3.31.
Hiệu quả can thiệp về sự thay đổi tỉ lệ học sinh đạt điểm
98
“kiến thức tốt” ở yếu tố kiến thức chung trong độ tuổi dậy thì
trước và sau truyền thông
3.32.
Sự thay đổi Thái độ sau can thiệp truyền thông
98
3.33.
Sự thay đổi Thực hành sau can thiệp truyền thông
100
3.34.
Phân bố mẫu can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm theo
101
giới tính và giai đoạn dậy thì ở hai nhóm
3.35.
Mức độ gia tăng chiều cao trung bình / năm ở nhóm chứng
102
và nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.36.
Mức độ gia tăng cân nặng trung bình / năm ở nhóm chứng và
103
nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.37.
Sự thay đổi tỉ lệ mỡ cơ thể trung bình /năm ở nhóm chứng và
105
nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.38.
Sự thay đổi trọng lượng khối mỡ trung bình /năm ở nhóm
106
chứng và nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.39.
Sự thay đổi trọng lượng khối cơ trung bình /năm ở nhóm
107
chứng và nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.40.
Sự thay đổi trọng lượng khối không mỡ trung bình /năm ở
108
nhóm chứng và nhóm can thiệp theo các giai đoạn dậy thì
3.41.
Mức tăng chiều cao trung bình /năm theo tuổi trong nhóm
110
chứng và nhóm can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm
3.42.
Mức tăng cân nặng trung bình /năm theo tuổi trong nhóm
chứng và nhóm can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm
112
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ
Nội dung
Trang
1.1.
Chiều cao trung bình học sinh Nhật 6-15 tuổi
trong thế kỷ 20
20
1.2.
Chiều cao trung bình của người Việt Nam
21
1.3.
Sự thay đổi nồng độ GH/máu theo chu kỳ ngày
đêm
29
3.1.
Phân bố các giai đoạn dậy thì theo tuổi ở học sinh
nam
73
3.2
Phân bố các giai đoạn dậy thì theo tuổi ở học sinh
nữ
73
3.3.
So sánh PHV của nhóm chứng và nhóm can thiệp
bổ sung canxi, vitamin D, kẽm trên học sinh nam
111
4.1
Diễn tiến tuổi hành kinh lần đầu ở nữ thiếu niên
sống ở vùng đô thị theo thời gian qua một số
nghiên cứu tại Việt Nam
118
4.2
Mức tăng cân nặng trung bình ở các giai đoạn dậy
thì của học sinh nam và nữ
127
4.3.
So sánh trọng lượng khối mỡ và tỉ lệ mỡ cơ thể
của nam thiếu niên giai đoạn cuối dậy thì giữa
nghiên cứu Củ Chi với nghiên cứu Fels
129
4.4.
So sánh trọng lượng khối mỡ và tỉ lệ mỡ cơ thể
của nữ thiếu niên giai đoạn cuối dậy thì giữa
nghiên cứu Củ Chi với nghiên cứu Fels
129
4.5.
Đánh giá kiến thức về tuổi dậy thì và các yếu tố
liên quan đến tăng trưởng trong độ tuổi dậy thì
134
4.6.
Đánh giá thái độ về các yếu tố liên quan đến tăng
trưởng trong độ tuổi dậy thì
136
4.7.
Đánh giá thực hành về các yếu tố liên quan đến
tăng trưởng trong độ tuổi dậy thì
137
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ
Nội dung
Trang
2.1.
Quy trình chọn mẫu và tiến hành nghiên cứu
48
2.2.
Số lượng mẫu nghiên cứu dùng trong phân tích
cuối cùng
49
DANH MỤC HÌNH ẢNH
Hình ảnh
1.1.
Nội dung
Các giai đoạn dậy thì theo tiêu chuẩn Tanner
Trang
6
1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Cải thiện và nâng cao tầm vóc thanh niên Việt Nam là một trong
những mục tiêu quan trọng được đặt ra trong các kế hoạch hành động chăm
sóc sức khoẻ của ngành Y tế nói riêng và toàn xã hội Việt Nam nói chung ở
giai đoạn đầu của thế kỷ 21 [1], [2]. Sự chú trọng này được thể hiện rõ nét
qua việc Chiến lược Quốc gia về Dinh dưỡng trong giai đoạn 2010-2020 và
tầm nhìn đến năm 2030 đã hoạch định các hành động cụ thể nhằm đạt được
mục tiêu của Chiến lược là đến năm 2020 chiều cao trung bình của thanh
niên theo giới tăng 1 – 1,5 cm so với năm 2010 [3].
Theo quy luật tự nhiên, tầm vóc của con người chủ yếu được quyết
định trong giai đoạn tăng trưởng, tức khoảng 15-25 năm đầu tiên của cuộc
đời, bao gồm các giai đoạn phôi, thai, sơ sinh, nhũ nhi, tiền học đường, học
đường, tiền dậy thì và dậy thì [4], [5], trong đó các giai đoạn quan trọng nhất
đã được khoa học xác định là giai đoạn bào thai, dưới 2 tuổi, tiền dậy thì và
dậy thì [6]. Theo kết quả của nhiều nghiên cứu trên thế giới, sự tăng tốc về
tăng trưởng trong giai đoạn dậy thì có thể đóng góp 15-25 % chiều cao lúc
trưởng thành của một cá thể [7], [8], cũng như là giai đoạn quan trọng để
hoàn tất thành phần cơ thể và các cơ quan chức năng khác [9], [10]. Tuổi
dậy thì cũng là giai đoạn phát triển về nhận thức đủ để các can thiệp về
truyền thông, giáo dục, đào tạo có thể đạt hiệu quả và có ảnh hưởng tích cực
trong việc hình thành kiến thức, thái độ và hành vi đúng về dinh dưỡng, yếu
tố gián tiếp quan trọng để có những nhân tố có tầm vóc vượt trội trong xã
hội [11].
Một đặc điểm quan trọng mà hầu như tất cả các nhà nghiên cứu đều
nhắc đến khi đề cập đến những biểu hiện đặc trưng của của giai đoạn dậy thì
là các mốc thời điểm (milestones) và sự thay đổi nhân trắc, tâm lý… thường
2
rất đa dạng và có nhiều khác biệt liên quan đến chủng tộc, địa dư, điều kiện
kinh tế, môi trường xã hội…[12], [13], [14]. Chính vì vậy, mỗi quốc gia,
với đặc điểm về chủng tộc, địa dư, kinh tế… khác nhau, cần phải tiến hành
các nghiên cứu chuyên biệt về các đặc điểm của dậy thì ở đất nước mình, từ
đó có thể đề xuất các giải pháp can thiệp thúc đẩy phát triển tầm vóc cho giai
đoạn này một cách hiệu quả nhất. Tại Việt Nam, do tính chất ưu tiên liên
quan đến kinh tế và mức độ nghiêm trọng của nguy cơ, các nghiên cứu và
can thiệp nhằm mục tiêu cải thiện dinh dưỡng trong thời gian qua tập trung
chủ yếu vào nhóm trẻ dưới 5 tuổi và phụ nữ mang thai. Mặc dù ngay từ thập
niên 60 của thế kỷ 20 cũng đã có nghiên cứu về độ tuổi dậy thì [15] và tiếp
sau đó cũng đã có một số tác giả thực hiện các nghiên cứu có liên quan đến
tuổi dậy thì [16], [17], hoặc các đặc điểm về tuổi hành kinh lần đầu [17],
chiều cao, cân nặng… [18], [19], [20], trong giai đoạn dậy thì, nhưng các
nghiên cứu này được tiến hành theo nhiều định hướng khác nhau tuỳ thuộc
vào chuyên ngành của các tác giả, đối tượng và phương pháp nghiên cứu
cũng khác nhau, phần nhiều là các nghiên cứu cắt ngang và được tiến hành
trong những giai đoạn kinh tế xã hội khác nhau. Những nghiên cứu này chưa
được lồng ghép với các nghiên cứu dinh dưỡng nhằm có một bức tranh toàn
cảnh rõ ràng và đầy đủ về các đặc điểm của sự tăng trưởng trong độ tuổi dậy
thì tại Việt Nam;; Đặc biệt là trong giai đoạn mới hiện nay với những thay
đổi sâu sắc về kinh tế, xã hội, khả năng tiếp cận với thông tin dinh dưỡng và
tiếp cận lương thực thực phẩm có nhiều khác biệt so với những giai đoạn
trước đây.
Bên cạnh đó, nghiên cứu liên quan đến khẩu phần dinh dưỡng cũng cho
thấy các nguy cơ về việc thiếu hụt các chất dinh dưỡng trong cộng đồng
cũng rất khác nhau ở Việt Nam [21], bao gồm cả các đối tượng trẻ trong tuổi
tiền dậy thì – dậy thì. Tuy nhiên, các nghiên cứu về hiệu quả của truyền
thông hoặc hiệu quả của bổ sung các chất dinh dưỡng bảo vệ sức khoẻ
xương thường được tiến hành cho những đối tượng có nguy cơ cao như
3
người cao tuổi hay trẻ nhỏ [22], [23]. Nghiên cứu can thiệp trên nhóm trẻ
tuổi dậy thì hỗ trợ phát triển tối đa tiềm năng di truyền về tầm vóc và tăng
dự trữ các khối quan trọng của cơ thể như khối cơ, khối xương… còn ít và
chưa có hệ thống.
Củ Chi là một huyện ngoại thành của TPHCM, nơi trẻ em có tình trạng
dinh dưỡng ở mức trung bình, trẻ sống trong các gia đình với mô hình kinh
tế xã hội rất đa dạng bao gồm cả vùng đô thị, vùng công nghiệp hoá lẫn vùng
nông thôn cũ. Nghiên cứu “Hiệu quả can thiệp truyền thông và bổ sung
canxi, vitamin D, kẽm cho học sinh trung học cơ sở độ tuổi dậy thì tại thị
trấn Củ Chi năm học 2012-2013” được tiến hành nhằm thu thập bộ số liệu
về sự tăng trưởng trong độ tuổi dậy thì và bước đầu đánh giá hiệu quả của
một số can thiệp cho học sinh trung học cơ sở ở một khu vực dân cư đang
phát triển về kinh tế - một mô hình xã hội thông dụng tại Việt Nam hiện nay.
Kết quả của đề tài có thể là cơ sở khoa học để đưa ra các giải pháp can thiệp
hiệu quả góp phần cải thiện tầm vóc của thanh niên Việt Nam.
4
MỤC TIÊU N GHIÊN CỨU
Mục tiêu chung:
Xác định hiệu quả của can thiệp truyền thông đến sự thay đổi kiến
thức, thái độ, thực hành và can thiệp bổ sung canxi, vitamin D, kẽm đến sự
phát triển tầm vóc của học sinh độ tuổi dậy thì đang học trung học cơ sở tại
Thị trấn Củ Chi – TPHCM năm học 2012-2013.
Mục tiêu cụ thể:
1. Mô tả thực trạng về độ tuổi dậy thì và các đặc điểm về cân nặng, chiều
cao và thành phần cơ thể trong các giai đoạn dậy thì ở học sinh trung học
cơ sở.
2. Đánh giá hiệu quả của can thiệp truyền thông lên sự thay đổi về kiến
thức, thái độ, thực hành và hiệu quả của việc bổ sung canxi, vitamin D,
kẽm đến sự thay đổi các chỉ số cân nặng, chiều cao và thành phần cơ thể
của học sinh nói trên trong thời gian dậy thì.
5
Chương 1: TỔN G QUAN TÀI LIỆU
1.1. CÁC ĐIỂM MỐC TRONG ĐỘ TUỔI DẬY THÌ VÀ ĐẶC ĐIỂM
VỀ CHIỀU CAO, CÂN N ẶN G, THÀN H PHẦN CƠ THỂ TRON G
CÁC GIAI ĐOẠN DẬY THÌ
Dậy thì là giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ con sang người lớn cả về mặt
cơ thể học lẫn chức năng sinh học [24], [25]. Giai đoạn phát triển ngay trước
khi dậy thì thật sự xảy ra được gọi là tiền dậy thì (prepuberty), thường khó
xác định trên lâm sàng. Trong nghiên cứu khoa học và ứng dụng lâm sàng,
hai giai đoạn này luôn được ghép chung với nhau thành giai đoạn tiền dậy
thì và dậy thì để xem xét sự tăng trưởng và phát triển một cách liên tục,
không gián đoạn [26], [27].
1.1.1. Các giai đoạn của quá trình dậy thì và các chỉ số quan trọng
1.1.1.1. Các giai đoạn của quá trình dậy thì
Có một số phân loại giai đoạn dậy thì khác nhau đang được sử dụng
trên thế giới như WHO 2010 [25], Hiệp hội Nhi Khoa Hoa Kỳ (American
Academic of Pediatrics – AAP) 2013 [28], Đơn vị Chăm sóc sức khoẻ vị
thành niên của trường Đại học Nam California (Adolescents Health Care –
University of South California) [8],… nhưng bảng giai đoạn dậy thì được sử
dụng thông dụng nhất và được xem là nền tảng là bảng phân độ dậy thì theo
Tanner [29]. Theo Tanner, quá trình dậy thì chia 5 giai đoạn và các dấu hiệu
dùng để phân định các giai đoạn khác nhau của dậy thì đều là các dấu hiệu
của sự phát triển đặc tính sinh dục thứ phát bên ngoài.
6
Bảng 1.1. Các giai đoạn dậy thì theo tiêu chuẩn Tanner [29]
Giai đoạn 1
(Tiền dậy thì)
Giai đoạn 2
(Khởi phát
dậy thì)
Giai đoạn 3
Giai đoạn 4
Lông mao ở BPSD
Tinh hoàn ở nam
Tuyến vú ở nữ
(PH – Public hair)
(G – Genitalia)
(B – Breast)
Không
G1:
Thể tích tinh hoàn <3 ml
Chiều dài tinh hoàn < 2,5 cm
PH2:
G2:
Lông mao mọc lưa Thể tích tinh hoàn 3-6 ml
thưa ở vùng hạ bộ, Chiều dài tinh hoàn 2,5-3,2 cm
nhạt màu
Tăng sắc số da ở da bìu.
PH3:
G3:
Lông mao đậm màu
Thể tích tinh hoàn 6-12 ml
hơn, thô và xoăn hơn Chiều dài tinh hoàn 3,3-4 cm
nhưng vẫn còn thưa Tăng kích thước dương vật
theo chiều dài.
B1:
Như trẻ em
PH4:
Lông mao vùng hạ
bộ gần giống ở người
trưởng thành, nhưng
phân bố trên một
diện tích hẹp
G4:
Thể tích tinh hoàn 12-16 ml
Chiều dài tinh hoàn 4,1-4,5 cm
Tăng kích thước dương vật theo
chiều ngang.
B4:
Núm vú và quầng vú nổi
hẳn trên bề mặt tuyến vú.
Tuyến vú tiếp tục gia
tăng kích thước
G5:
Thể tích tinh hoàn >16 ml
Chiều dài tinh hoàn >4,5 cm
Bìu, tinh hoàn và dương vật đạt
kích thước trưởng thành.
B5:
Tuyến vú đạt kích thước
và hình dáng trưởng
thành. Quầng vú xẹp
xuống bằng trong khi
núm vú vẫn nhô cao hơn
bề mặt tuyến vú
PH5:
(Hoàn tất dậy Lông mao vùng hạ
bộ đạt mức độ
thì - Trưởng
trưởng thành giống
thành)
người lớn, lan ra
giữa hai đùi
Giai đoạn 5
B2:
Mầm vú (chồi vú) to lên
do tuyến vú tăng kích
thước , quầng vú rộng
B3:
Tuyến vú và quầng vú
tiếp tục to hơn, có ít tổ
chức mô tuyến vú
Hình 1.1: Các giai đoạn dậy thì theo Tanner
7
1.1.1.2. Các mốc thời điểm (milestones) quan trọng của quá trình dậy thì
Tuổi khởi phát dậy thì
Về lý thuyết, tuổi khởi phát dậy thì được tính từ khi có hiện tượng gia
tăng nồng độ GnRH trong máu. Tuy nhiên trong thực tế, thời điểm này hầu
như không thể xác định được nếu không làm xét nghiệm sinh hoá máu, điều
rất ít khả thi ngay cả ở những nước phát triển, vì vậy các biểu hiện phát triển
sinh dục thứ phát ở giai đoạn 2 của Bảng phân loại dậy thì theo Tanner (G2
hay B2) thường được tính là thời điểm bắt đầu dậy thì về mặt lâm sàng [30],
[8], [7], [24]. Dù vậy, do sự tăng tốc phát triển về thể chất thường đã bắt đầu
từ lúc có sự gia tăng các nội tiết tố liên quan trong máu, nên các nghiên cứu
về sự tăng trưởng thể chất của toàn bộ thời gian dậy thì vẫn ghi nhận sự tăng
trưởng chung của giai đoạn tiền dậy thì – dậy thì, chứ không phải chỉ tính từ
thời điểm bắt đầu dậy thì về mặt lâm sàng.
Tuổi khởi phát dậy thì thay đổi khá nhiều qua những nghiên cứu khác
nhau ở các vùng địa dư khác nhau và thời gian tiến hành nghiên cứu [31],
[32], [13]. Các nghiên cứu tìm được đa phần thực hiện ở Mỹ và các nước
châu Âu. Tại Việt Nam, chưa có nghiên cứu công bố về tuổi bắt đầu dậy thì.
Bảng 1.2: Tuổi bắt đầu dậy thì qua một số nghiên cứu nước ngoài
Quốc gia
Tuổi bắt đầu dậy thì
Năm công bố
Mỹ (2011)
Anh (1970)
Đối tượng
TLTK
Tuổi
Nữ da đen
8,8
Nữ gốc Tây Ban Nha
9,3
Nữ gốc châu Á
8,7
Nữ da trắng
8,7
Nam
11,6
[32]
[13]
8
Thuỵ điển (1996)
Nam
11,6
Hà Lan (2001)
Nam
11,5
Thuỵ Sỹ (1983)
Nam
11,2
Tây Ban Nha (2002)
Nam
12,3
Tuổi hành kinh lần đầu ở nữ hay xuất tinh lần đầu ở nam
Đánh dấu thời điểm trưởng thành về chức năng của hệ sinh dục, tức là
hiện tượng tạo trứng hoặc tinh trùng, có ý nghĩa xác định thời điểm mà cơ
thể có khả năng thực hiện các chức năng sinh dục và sinh sản [30], [8], [7],
[24]. Một điều cần lưu ý là thời điểm hành kinh lần đầu ở nữ hay xuất tinh
lần đầu ở nam không phải là thời điểm hoàn tất dậy thì, mà thời điểm này có
thể xảy ra ở bất cứ giai đoạn nào của dậy thì. Hành kinh lần đầu thường xuất
hiện ở giai đoạn dậy thì 4 của nữ [25], trong khi xuất tinh lần đầu nhiều nhất
ở giai đoạn dậy thì 3 ở nam [28].
Tuổi hành kinh lần đầu ở nữ là chỉ số được sử dụng nhiều nhất trong
các nghiên cứu liên quan đến dậy thì. Các nghiên cứu thu thập được cho thấy
một khuynh hướng chung là các chủng tộc khác nhau ở các châu lục khác
nhau sẽ có độ tuổi hành kinh lần đầu khác nhau, và độ tuổi này đang có
khuynh hướng ngày càng trẻ hơn trên toàn cầu.
Bảng 1.3: Tuổi hành kinh lần đầu ở trẻ gái ở một số quốc gia [31]
Quốc gia
Tuổi hành kinh lần đầu ở nữ
Thời gian
Mỹ
Tốc độ trẻ hoá
Tuổi
Đầu thế kỷ 20
14
Thập niên 50
12,8
1988-1994
12,4
0,2-0,4 tuổi /2030 năm
