Mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA LUẬT
------------------

LÊ THỊ THU HIỀN

MỐI LIÊN HỆ GIỮA TRÁCH NHIỆM
HÌNH SỰ VÀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH
SỰ
Chuyên ngành: Luật Hình sự
Mã ngành
: 60 38 40

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC
Người hướng dẫn khoa học: TSKH.

PGS. Lê Văn Cảm

HÀ NỘI - 2009

PHẦN MỞ ĐẦU


1. Tính cấp thiết của đề tài

Trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp ở Việt
Nam hiện nay, để công cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm đạt hiệu quả cao
thì việc hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam là một trong
những yêu cầu cần thiết và cấp bách. Khi nghiên cứu các quy định của pháp luật
hình sự Việt Nam đặc biệt là hai chế định trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm

hình sự chúng tôi nhận thấy, hai chế định này không chỉ có ý nghĩa quan trọng
trong pháp luật hình sự Việt Nam mà còn chi phối hầu hết các chế định khác được
quy định trong Bộ luật hình sự.
Cho đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu, các bài viết về chế định trách nhiệm hình sự
và chế định miễn trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, trong khoa học luật hình sự Việt Nam, khi đề cập đến
hai chế định này vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau, hàng loạt vấn đề chưa được làm sáng tỏ như:
khái niệm trách nhiệm hình sự, cơ sở và những điều kiện áp dụng trách nhiệm hình sự, khái niệm, bản
chất pháp lý và các hậu quả cụ thể của miễn trách nhiệm hình sự, việc quy định các trường hợp miễn trách
nhiệm hình sự chưa rõ ràng và thống nhất... Đặc biệt, các công trình này mới chỉ dừng lại ở việc nghiên
cứu từng chế định trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, khái quát về mối liên hệ giữa chúng
mà chưa đi sâu vào khai thác nội dung của mối liên hệ này.
Mặt khác, thực tiễn áp dụng hai chế định này cũng đã đặt ra nhiều vướng mắc đòi hỏi khoa học
luật hình sự phải nghiên cứu, giải quyết như cơ sở, điều kiện của trách nhiệm hình sự, căn cứ áp dụng
miễn trách nhiệm hình sự, ranh giới khi nào một người lẽ ra phải chịu trách nhiệm hình sự nhưng lại
được miễn trách nhiệm hình sự là rất mong manh, văn bản giải thích hướng dẫn áp dụng thiếu hệ thống,
chồng chéo nhau, chưa có sự vận dụng thống nhất từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng. Vì vậy, việc
tiếp tục nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn diện, có hệ thống mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và
miễn trách nhiệm hình sự, đồng thời đánh giá việc áp dụng hai chế định này trong thực tiễn để đưa ra
những kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện chúng trong giai đoạn hiện nay không những có ý nghĩa lý
luận - thực tiễn và pháp lý quan trọng, mà còn là vấn đề mang tính cấp thiết. Đây cũng là lý do luận
chứng cho việc chúng tôi quyết định chọn đề tài "Mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách
nhiệm hình sự" làm luận văn thạc sỹ luật học của mình.
2. Tình hình nghiên cứu


Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự là hai chế định quan trọng của pháp luật hình
sự Việt Nam, chúng có mối liên hệ mật thiết, hữu cơ và thống nhất với nhau. Vì vậy, nghiên cứu hai chế
định này ở các mức độ khác nhau đã được một số nhà khoa học - luật gia trong và ngoài nước quan tâm nghiên
cứu.
Ở Liên Xô trước đây đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề trách nhiệm hình sự,

miễn trách nhiệm hình sự, điển hình là các công trình: "Trách nhiệm hình sự và cấu thành tội phạm"
(1974) của Karpusin M. P., Kurlianđxki V. I; "Trách nhiệm hình sự và hình phạt" (1976) của BagriSakhmatôv L. V; "Miễn trách nhiệm hình sự" trong tuyển tập "Nghiên cứu pháp luật" của tác giả Kevin
(2003); "Chương 16 - Miễn trách nhiệm hình sự" của Xaveliôva B.X (trong sách: Luật hình sự Liên bang
Nga - Phần chung, Nxb Luật gia Matxcơva, 2001); v.v... Theo đó, những công trình này chủ yếu tập trung
làm sáng tỏ nội dung, cơ sở của trách nhiệm hình sự; điều kiện miễn trách nhiệm hình sự và phân tích các
trường hợp miễn trách nhiệm hình sự cụ thể trong pháp luật hình sự thực định.

Ở nước ta, cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về các nội dung
liên quan đến chế định trách nhiệm hình sự, chế định miễn trách nhiệm hình sự.
Đáng chú ý là những công trình sau: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật
hình sự của TSKH. PGS. Lê Cảm (trong sách chuyên khảo sau đại học - Phần
chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005; Trách nhiệm hình sự của PGS.TS
Trần Văn Độ (trong sách Giáo trình luật hình sự Việt Nam Phần chung, Khoa
Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001); Trách
nhiệm hình sự và hình phạt của tập thể tác giả do PGS.TS Nguyễn Ngọc Hoà chủ
biên, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2001; Trách nhiệm hình sự và hình phạt
của TS. Trương Quang Vinh (trong sách Giáo trình Luật hình sự Việt Nam,
Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2000); Chế định
trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam, Luận án Tiến sĩ luật học của
Phạm Mạnh Hùng, Trường đại học Luật Hà Nội, 2004; Về các dạng miễn trách
nhiệm hình sự được quy định tại Điều 25 Bộ luật hình sự năm 1999 (Tạp chí Toà
án nhân dân, số 1/2001); Về sáu dạng miễn trách nhiệm hình sự khác (ngoài Điều
25) trong Bộ luật hình sự năm 1999 (Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 2/2001);
Chế định miễn trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam (Tạp chí Khoa


học, số 4/1997) của TS. Nguyễn Ngọc Chí; Trách nhiệm hình sự và miễn trách
nhiệm hình sự (Tạp chí Luật học, số 5/1997) của PGS.TS. Lê Thị Sơn; Về chế
định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 1999 (Tạp chí Dân chủ
và pháp luật, số 12/2001) của PGS.TS. Phạm Hồng Hải; Điều 48 - Miễn trách

nhiệm hình sự, miễn hình phạt. Trong sách: Mô hình lý luận về Bộ luật hình sự
Việt Nam (Phần chung); ...
Các công trình nghiên cứu khoa học trên đã đưa ra bàn luận và giải quyết nhiều vấn đề bức xúc
mà lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đặt ra. Tuy nhiên, các công trình này mới chỉ dừng lại ở
việc nghiên cứu từng chế định trách nhiệm hình sự, chế định miễn trách nhiệm hình sự một cách riêng lẻ,
có một số công trình đề cập đến mối liên hệ giữa hai chế định này nhưng chỉ được xem xét mối liên hệ
giữa hai chế định này như khối kiến thức cơ bản một phần, một mục trong các giáo trình giảng dạy, một
chương của sách chuyên khảo hay một phần của luận văn, luận án mà chưa có công trình nào đề cập đến
việc nghiên cứu với đúng tên gọi "Mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự" một
cách có hệ thống, toàn diện, đồng bộ và chuyên khảo ở cấp độ một luận văn thạc sỹ luật học.
3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của đề tài
3.1. Mục đích nghiên cứu

Trước yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm trong tình hình
mới, mục đích của đề tài là làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận cơ bản về trách
nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự. Đặc biệt chú trọng khai thác mối liên
hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, đưa ra những kiến giải
lập pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về mối liên
hệ này. Qua đó góp phần tạo ra sự nhận thức đúng đắn, toàn diện khi áp dụng lý
luận trên để giải quyết các vụ án hình sự trong thực tiễn.
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm
hình sự cụ thể là: khái niệm và các đặc điểm cơ bản của trách nhiệm hình sự, cơ sở và những điều kiện
của trách nhiệm hình sự, phân biệt trách nhiệm hình sự với các dạng trách nhiệm pháp lý khác; khái niệm
và các đặc điểm cơ bản của miễn trách nhiệm hình sự trong tương quan với những chế định khác, ý nghĩa,


đặc điểm, nội dung cơ bản của mối quan hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, qua đó
đưa ra một số kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện hai chế định này.

3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Với mục đích nghiên cứu trên, luận văn tập trung vào giải quyết những
nhiệm vụ sau:
Về mặt lý luận: Trên cơ sở nghiên cứu một số vấn đề về chế định trách nhiệm hình sự, chế định
miễn trách nhiệm hình sự, đồng thời so sánh hai chế định này với nhau và với một số chế định khác trong
pháp luật hình sự Việt Nam, luận văn đi sâu vào khai thác ý nghĩa, đặc điểm, nội dung cơ bản của mối
liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự.
Về mặt thực tiễn: nghiên cứu, đánh giá việc vận dụng lý luận về trách nhiệm hình sự, miễn
trách nhiệm hình sự, đánh giá mối liên hệ giữa chúng trong thực tiễn xét xử của các cơ quan tiến hành tố
tụng. Đồng thời, trên cơ sở những vướng mắc thiếu sót mà thực tiễn đặt ra để phân tích về mặt lý luận và
đưa ra những kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện hai chế định này. Qua đó, có thể hiểu được một cách sâu
sắc về mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, đồng thời nâng cao hiệu quả
của việc vận dụng lý luận trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự.

3.4. Phạm vi nghiên cứu
Trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự là hai chế định tương đối phức tạp và có nhiều
nội dung liên quan đến các chế định khác trong Bộ luật hình sự như: hình phạt, miễn hình phạt, các
trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự,... Bởi vậy, trong phạm vi nghiên cứu của luận văn này, chúng tôi
chỉ nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản nhất về trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, đặc
biệt đi sâu vào nghiên cứu mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự cũng như
việc đưa ra những kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện hai chế định này.

4 Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí
Minh về Nhà nước và pháp luật, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong đấu tranh
phòng và chống tội phạm, cũng như thành tựu của các chuyên ngành khoa học pháp lý như: lý luận về
Nhà nước và pháp luật, xã hội học pháp luật, luật hình sự, tội phạm học, luật tố tụng hình sự và triết học,
những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo và các bài viết đăng trên
tạp chí của một số nhà khoa học luật hình sự Việt Nam.

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: so sánh, phân tích tài
liệu, nghiên cứu lịch sử, tổng hợp,... Đồng thời, việc nghiên cứu đề tài còn dựa vào


các văn bản pháp luật của Nhà nước và những giải thích thống nhất có tính chất chỉ
đạo của thực tiễn xét xử thuộc lĩnh vực pháp luật hình sự do Tòa án nhân dân tối cao
hướng dẫn liên quan đến trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, những số
liệu thống kê, tổng kết hàng năm trong các báo cáo của ngành Toà án nhân dân và
Viện kiểm sát nhân dân tối cao, hơn 300 bản án hình sự, hơn 100 quyết định giám
đốc thẩm và hàng trăm tài liệu vụ án hình sự trong thực tiễn xét xử, cũng như
những thông tin trên mạng internet để phân tích, tổng hợp các tri thức khoa học
luật hình sự và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn.
5. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn và điểm mới về khoa học của luận văn
Về mặt lý luận: đây là công trình nghiên cứu chuyên khảo đồng bộ đầu tiên đề cập một cách sâu
sắc về mối liên hệ giữa hai chế định trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự ở cấp độ một luận
văn thạc sỹ luật học.

Về mặt thực tiễn: Luận án góp phần vào việc xác định đúng đắn ranh giới
khi một người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật
hình sự phải chịu trách nhiệm hình sự với những căn cứ, điều kiện để một người
thực hiện hành vi phạm tội được (có thể) được miễn trách nhiệm hình sự trong thực
tiễn điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan tiến hành tố tụng, đồng thời đưa ra các
kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện chế định trách nhiệm hình sự và chế định miễn
trách nhiệm hình sự ở khía cạnh lập pháp, cũng như việc áp dụng chúng trong thực
tiễn. Ngoài ra, luận văn còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo cần thiết cho các cán
bộ nghiên cứu khoa học, cán bộ giảng dạy, nghiên cứu sinh, học viên cao học và
sinh viên thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự.
Điểm mới về khoa học của luận văn: ở một chừng mực nhất định có thể
khẳng định rằng, đây là nghiên cứu chuyên khảo đồng bộ đầu tiên ở cấp độ một
Luận văn thạc sĩ đề cập sâu sắc đến mối liên hệ giữa trách nhiệm hình sự và miễn

trách nhiệm hình sự. Đồng thời tác giả luận văn còn chỉ ra những vướng mắc, tồn
tại trong thực tiễn áp dụng hai chế định này, trên cơ sở đó đưa ra một số kiến giải


lập pháp nhằm hoàn thiện chế định trách nhiệm hình sự và chế định miễn trách
nhiệm hình sự
6. Bố cục của Luận văn
Ngoài Phần mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn bao
gồm ba chương với kết cấu như sau:
Chương 1: Vài nét chủ yếu về trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình
sự;
Chương 2: Ý nghĩa, đặc điểm, nội dung cơ bản của mối liên hệ giữa trách nhiệm
hình sự và miễn trách nhiệm hình sự.
Chương 3: Một số kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện chế định trách nhiệm
hình sự và chế định miễn trách nhiệm hình sự.


Chương 1
VÀI NÉT CHỦ YẾU VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
VÀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
1.1. Về trách nhiệm hình sự
Một trong những đòi hỏi của nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa trong pháp luật hình sự là
phải xác định rõ giữa những hành vi bị coi là tội phạm (bị xử lý bằng chế tài pháp luật hình sự) và
những hành vi không phải là tội phạm (bị xử lý bằng các chế tài pháp lý khác). Đây là một trong những
cơ sở quan trọng để bảo đảm việc xử lý các hành vi vi phạm theo đúng quy định của pháp luật, bảo đảm
công bằng xã hội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, đồng thời khuyến khích động
viên mọi người tích cực tham gia đấu tranh phòng chống tội phạm. Chế định trách nhiệm hình sự là một
chế định quan trọng trong luật hình sự Việt Nam, là “sợi chỉ đỏ” xuyên suốt quá trình truy cứu trách
nhiệm hình sự của người thực hiện hành vi phạm tội, là nền tảng, là căn cứ để các cơ quan tiến hành tố
tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án) xác định một chủ thể có phải chịu trách nhiệm hình sự

hay không?
1.1.1. Khái niệm và các đặc điểm cơ bản của trách nhiệm hình sự

Trước hết, để hiểu trách nhiệm hình sự là gì thì cần phải hiểu khái niệm
"trách nhiệm". Thật vậy, thuật ngữ „trách nhiệm” thường được hiểu theo hai nghĩa.
Một là, trách nhiệm là nghĩa vụ, bổn phận của một người trước người khác, trước
xã hội hoặc trước Nhà nước. Hai là, trách nhiệm là hậu quả bất lợi mà một người
phải gánh chịu trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước do đã có hành vi vi
phạm nghĩa vụ, bổn phận nào đó.


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
Bộ luật hình sự của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1985 (1999), Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội.
Bộ luật hình sự của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1999 (2002), Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội.
Bộ luật tố tụng hình sự của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2003 (2004), Nxb Chính trị
quốc gia, Hà Nội.
Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 (Phần Chung) (1997), Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội.
Lê Cảm (1999), Hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền,
Một số vấn đề cơ bản của Phần chung). Nxb Công an nhân dân, Hà Nội.

Lê Cảm (2000), "Những vấn đề lý luận cơ bản về trách nhiệm hình sự", Các
nghiên cứu chuyên khảo về Phần chung luật hình sự, Tập III, Nxb Công
an nhân dân, Hà Nội.
Lê Cảm (2001), "Về các dạng miễn trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 25
Bộ luật hình sự năm 1999", Tạp chí Toà án nhân dân, (1).
Lê Cảm (2001), "Về sáu dạng miễn trách nhiệm hình sự khác (ngoài Điều 25) trong Bộ
luật hình sự năm 1999", Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (2).

Lê Cảm (2001), “Một số vấn đề cơ bản về hình phạt”, Tạp chí Công an nhân dân,
(1).
Lê Cảm (2002), “Về bản chất pháp lý của khái niệm: Miễn trách nhiệm hình sự, truy cứu trách nhiệm
hình sự, không phải chịu trách nhiệm hình sự”, Tạp chí Kiểm sát, (1).
Lê Cảm (2002), “Chế định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 1999”, Trong sách: Nhà
nước và pháp luật Việt Nam trước thềm thế kỷ XXI, Tập thể tác giả do TSKH. PGS. Lê Cảm
(chủ biên), Nxb Công an nhân dân, Hà Nội.
Lê Cảm (2004), “Phân biệt trách nhiệm hình sự với trách nhiệm pháp lý khác. Cơ sở và những điều kiện
của trách nhiệm hình sự”, Tạp chí Toà án nhân dân, (15).
Lê Cảm, Trịnh Tiến Việt (2004), “Phân biệt miễn trách nhiệm hình sự và miễn hình phạt”, Tạp chí khoa
học pháp lý, số (02).


Lê Văn Cảm (2005), Sách chuyên khảo sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb
Đại học Quốc gia Hà Nội.
Lê Cảm, Trịnh Tiến Việt (2005), “Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự”, Tạp chí Khoa học
Đại học Quốc Gia Hà Nội, Kinh tế - Luật, (2).
Nguyễn Ngọc Chí (1997), “Chế định miễn trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam”, Tạp chí Khoa học của
Đại học Quốc gia Hà Nội, (4).
Trần Văn Độ (1995), “Tội phạm và cấu thành tôi phạm, Chương 6”, Trong sách: Tội phạm học, Luật hình
sự và Luật tố tụng hình sự, NXb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
Phạm Hồng Hải (2001), “Về chế định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 1999”, Tạp chí
Dân chủ và Pháp luật, (12).
Phạm Hồng Hải (2007), “Pháp nhân có thể là chủ thể của tội phạm hay không?”, Tạp chí Luật học, (6).
Nguyễn Thị Thanh Hoa (2002), Một số vấn đề cơ bản về cấu thành tội phạm, trách nhiệm hình sự và mối
quan hệ giữa chúng, Khoá luận tốt nghiệp cử nhân luật, Đại học Quốc gia Hà Nội.
Nguyễn Ngọc Hoà và Lê Thị Sơn (1999), Thuật ngữ Luật hình sự, Trong sách: Từ điển giải thích thuật
ngữ luật học, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội.
Nguyễn Ngọc Hoà (chủ biên) (2001), Trách nhiệm hình sự và hình phạt, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội.
Phạm Mạnh Hùng (2003), “Hoàn thiện quy định về cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với trường hợp

chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và đồng phạm”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (2).
Phạm Mạnh Hùng (2004), Chế định trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam, Luận án Tiến sĩ
luật học. Trường đại học Luật Hà Nội.
Nguyễn Duy Lãm (chủ biên) (1999), Sổ tay thuật ngữ pháp lý thông dụng, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
Nguyễn Thị Tú Linh (2002), Chế định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự Việt Nam, Khoá
luận tốt nghiệp Cử nhân Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội.
Lê Văn Luật (2006), “Bàn về chế định miễn trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 25 Bộ luật hình sự”,
Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (3).
Uông Chu Lưu (chủ biên) (2001), Bình luận khoa học Bộ luật hình sự năm 1999 ( Tập I- Phần chung),
Nxb chính trị Quốc gia, Hà Nội.
Đỗ Ngọc Quang (1997), Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm tham nhũng, Nxb Công an nhân dân,
Hà Nội.
Đinh Văn Quế (1998), Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.


Đinh Văn Quế (2000), Bình luận khoa học Bộ luật hình sự 1999 (Phần chung), Nxb thành phố Hồ Chí
Minh.
Đinh Văn Quế (2009), “Các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự liên quan đến nhân thân người phạm
tội”, Tạp chí Toà án nhân dân, (13).

Lê Thị Sơn (1996), "Hoàn thiện chế định cơ sở pháp lý của trách nhiệm hình sự",
Tạp chí Luật học, (6), tr. 41-46
Lê Thị Sơn (1997), "Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự", Tạp chí
Luật học, (5), tr. 17-22.
Lê Thị Sơn (2002), "Về trách nhiệm hình sự của hành vi chuẩn bị phạm tội và
phạm tội chưa đạt", Tạp chí Luật học, (4), tr. 50-54.
Kiều Đình Thụ (1998), Tìm hiều Luật hình sự Việt Nam, Nxb Đồng Nai.
Toà án nhân dân tối cao (1999-2007), Báo cáo tổng kết công tác ngành Toà án
nhân dân, Hà Nội.

Từ điển Tiếng Việt (2000), Nxb Đà Nẵng.
Trường Đại học Luật Hà Nội (2000), Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Nxb Công
an nhân dân, Hà Nội.
Trường Đại học Luật Hà Nội (2001), Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần
chung), Nxb Công an nhân dân, Hà Nội.
Đào Trí Úc (chủ biên) (1993), Mô hình lý luận về Bộ luật hình sự Việt Nam (Phần
chung), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
Đào Trí Úc (2000), Luật hình sự Việt Nam (Quyển I- Những vấn đề chung), Nxb Khoa học xã hội, Hà
Nội.
Đào Trí Úc (2001), “Tìm hiểu khái niệm và những đặc trưng có bản của tội phạm theo Luật hình sự Việt
Nam”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, (6).
Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (1995), Hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội.
Trịnh Tiến Việt (2004), Những trường hợp miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự Việt Nam,
Nxb Lao động- Xã hội, Hà Nội.


Trịnh Tiến Việt (2004), “Về chế định miễn trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm
1999”, Tạp chí khoa học (chuyên san kinh tế-luật), (1).
Trịnh Tiến Việt (2004), “Hoàn các quy định về miễn trách nhiệm hình sự”, Tạp chí Kiểm sát, (5).
Trịnh Tiến Việt (2004), “Một số vấn đề về những trường hợp miễn trách hiệm hình sự được quy định tại
Điều 25 Bộ luật hình sự năm 1999”, Tạp chí Kiểm sát, (8).
Trịnh Tiến Việt (2007), “Về khái niệm miễn trách nhiệm hình sự”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc Gia
Hà Nội, Kinh tế -Luật, (23).
Trịnh Tiến Việt (2009), “Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự: những nội dung pháp lý - xã
hội”, Tạp chí Toà án nhân dân, (3).
Trịnh Tiến Việt (2008), Những vấn đề lý luận và thực tiễn về miễn trách nhiệm hình sự theo luật hình sự
Việt Nam, Luận án Tiến sĩ luật học, Khoa luật - Đại học Quốc gia Hà Nội.
Trương Quang Vinh (2000), "Trách nhiệm hình sự và hình phạt, Chương XII", Giáo trình luật hình sự
Việt Nam, PGS.TS Nguyễn Ngọc Hoà chủ biên, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội

Võ Khánh Vinh (chủ biên) (2001), Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb Giáo dục, Hà
Nội.
TRANG WEB
Http://www.thanhnien.com.vn.
Http://www.tienphong.com.vn.
Http://www.vnexpress.net.
Http://www.vnn.vn.
Http://tintuc.timnhanh.com
Http://vietnamnet.vn/xahoi/2008).