Một số biện pháp kích thích năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học giải các bài toán hình học không gian lớp 11 (chương trình nâng cao ở trung học phổ thông)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA SƢ PHẠM
------------------------------

NGUYỄN NGỌC LONG

MỘT SỐ BIỆN PHÁP KÍCH THÍCH NĂNG LỰC TƢ DUY
SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIẢI
CÁC BÀI TOÁN HÌNH HỌC KHÔNG GIAN LỚP 11
(CHƢƠNG TRÌNH NÂNG CAO Ở TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG)

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học (Bộ môn
Toán) Mã số: 60 14 10

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN NHỤY


HÀ NỘI - 2009

LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên trong luận văn này tác giả xin gửi lời cảm ơn tới
các thầy, cô trong Trường Đại học Giáo dục- Đại học Quốc gia Hà
Nội đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ tác giả rất nhiều trong suốt
thời gian học tập và nghiên cứu.
Đặc biệt tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất
tới PGS.TS Nguyễn Nhụy, người đã giúp đỡ chỉ bảo tận tình để tác
giả hoàn thành Luận văn này một cách tốt nhất.
Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn tới Ban giám hiệu, các
thầy cô giáo Trường PTTH Văn Lâm, Trường THPT Trưng Vương,
Trường THPT Hùng Vương đã tạo điều kiện giúp đỡ để tác giả

hoàn thành Luận văn này.
Tác giả xin chân thành gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp,
gia đình, bạn bè đã quan tâm, động viên giúp đỡ tác giả trong suốt
quá trình học tập và nghiên cứu.
Mặc dù đã có nhiều cố gắng song Luận văn không thể tránh
khỏi những thiếu sót, tác giả mong được lượng thứ và mong được
tiếp nhận những ý kiến đóng góp của thầy cô và các bạn.
Hà Nội, tháng 11 năm 2009.


Nguyễn Ngọc Long.
DANH MỤC CÁC TỪ VÀ KÍ HIỆU VIẾT TẮT
Các chữ viết tắt
GT:

Giả thiết

GV:

Giáo viên

HHKG:

Hình học không gian

HS:

Học sinh

KL:

Kết luận

THPT:

Trung học phổ thông

TTKHGD:

Tuyển tập khoa học giáo dục

Các kí hiệu
⊥:

Vuông góc

∈:

Thuộc

∩:

Giao

//:

Song song

Mp:

Mặt phẳng


MỤC LỤC
1.

Lý do chọn đề tài

6

2.

Mục tiêu nghiên cứu

7

3.

Đối tƣợng nghiên cứu

7

4.

Nhiêm vụ nghiên cứu

8

5.

Phƣơng pháp nghiên cứu

8

5.1. Phƣơng pháp nghiên cứu dựa trên tài liệu

8

5.2. Phƣơng pháp điều tra quan sát

8

5.3. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm

9

6.

Dự kiến kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của nó

9

7.

Cấu trúc Luận văn

9

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1.

Error! Bookmark not defined.

Vài nét về hoạt động dạy học giải Toán ở trƣờng phổ thôngError! Bookmark

1.1.1. Quan niệm về dạy học giải Toán ở trường phổ thôngError! Bookmark not defin
1.1.2. Các bước trong dạy học giải Toán.
1.2.

Error! Bookmark not defined.

Phƣơng pháp nâng cao chất lƣợng tƣ duy cho ngƣời họcError! Bookmark no

1.2.1. Phương pháp dạy học tích cực

Error! Bookmark not defined.

1.2.2. Một số khái niệm liên quan đến tư duy Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Phân loại tư duy

Error! Bookmark not defined.

1.2.4. Phương pháp nâng cao chất lượng tư duy người họcError! Bookmark not def
Chƣơng 2. CÁC BIỆN PHÁP KÍCH THÍCH NĂNG LỰC TƢ DUY
SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIẢI CÁC BÀI
TOÁN HÌNH HỌC KHÔNG GIAN LỚP 11

Error! Bookmark not defined.

2.1. Tạo cho học sinh có lòng tin tƣởng mình có khả năng học tập tốt

môn Toán, lòng tin mình có sức sáng tạo.
Error! Bookmark not defined.
2.2.

Khuyến khích học sinh giải bài Toán bằng nhiều cách khác nhauError! Bookm

2.3.

Dùng giản đồ ý

Error! Bookmark not defined.


2.4.

Tổng quát hóa, cụ thể hóa

Error! Bookmark not defined.

2.5.

Luôn tìm tòi lời giải tốt nhất

Error! Bookmark not defined.

2.6.

Sử dụng công nghệ thông tin

Error! Bookmark not defined.

2.7.

Phải biến các suy nghĩ thành hành động, thành việc làm cụ thểError! Bookma

Chƣơng 3. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢError! Bookmar
3.1. Mục tiêu dạy học, nội dung dạy học giải bài tập Toán Chƣơng III
Hình học 11 “Vectơ trong không gian. Quan hệ vuông góc trong không
gian”

Error! Bookmark not defined.

3.2. Một số giáo án cụ thể

Error! Bookmark not defined.

Giáo án số 1. BÀI TẬP VỀ HAI ĐƢỜNG THẲNG VUÔNG GÓCError! Bookmark no
Giáo án số 2. BÀI TẬP ĐƢỜNG THẲNG VUÔNG GÓC VỚI MẶT
PHẲNG
Error! Bookmark not defined.

Giáo án số 3. BÀI TẬP HAI MẶT PHẲNG VUÔNG GÓCError! Bookmark not defin
Giáo án số 4. BÀI TẬP VỀ KHOẢNG CÁCH Error! Bookmark not defined.
Giáo án số 5. ÔN TẬP CHƢƠNG III.

Error! Bookmark not defined.

3.3.

Error! Bookmark not defined.

Tổ chức thực nghiệm

3.3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm

Error! Bookmark not defined.

3.3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

3.3.3. Nội dung thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

3.3.4. Phương pháp thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

3.3.5. Đối tượng thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

3.3.6. Kết quả thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

3.3.7. Kết luận thực nghiệm

Error! Bookmark not defined.

KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO

Error! Bookmark not defined.
11


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong những năm gần đây đổi mới giáo dục là một đề tài đƣợc cả xã hội quan
tâm và dõi theo sự chuyển biến của nó. Đảng và Nhà nƣớc đã đề ra nhiều chủ
trƣơng, chính sách nhằm phát triển giáo dục với mục tiêu là đào tạo con ngƣời Việt
Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp,
đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong thời kì mới.
Với mục tiêu đó đổi mới giáo dục diễn ra toàn diện và sâu rộng từ mục tiêu,
đến nội dung, phƣơng pháp và tổ chức, quản lý ở tất cả các bậc học, cấp học. Tuy
nhiên mục tiêu đổi mới về phƣơng pháp dạy và học đƣợc quan tâm nhiều hơn cả.
Điều 28 khoản 2 của Luật giáo dục nêu rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông
phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với
đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng
làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động
đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh.”
Để thực hiện đƣợc mục tiêu đó, thì nhiệm vụ đặt ra cho ngƣời giáo viên là
phải đổi mới phƣơng pháp dạy học để góp phần đào tạo ra những sinh viên mà sau
khi ra trƣờng có trình độ, năng động, sáng tạo đáp ứng yêu cầu lao động xã hội.
Trong thời đại ngày nay cùng với sự phát triển nhƣ vũ bão của khoa học kĩ
thuật thì sự đòi hỏi về nguồn nhân lực cho xã hội ngày càng cao. Nhà trƣờng không
thể dạy hết mọi thứ cho ngƣời học, mà nhà trƣờng chỉ cung cấp cho ngƣời học
những kiến thức, kĩ năng cơ bản phục vụ cho nghề nghiệp của họ trong tƣơng lai

và đặc biệt là phương pháp để học học tập và lao động. Có nhƣ vậy ngƣời học sau
khi ra trƣờng mới thích ứng đƣợc với sự thay đổi về
yêu cầu lao động xã hội. Do vậy việc nâng cao chất lƣợng giáo dục đặt ra cấp thiết
hơn bao giờ hết.


Môn Toán là một trong những môn học ở trƣờng phổ thông giúp hoc sinh
phát triển trí tuệ và khả năng chủ động sáng tạo của mình thông qua các hoạt động
giải Toán và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống.
Tuy nhiên hiện nay ở các trƣờng phổ thông việc dạy và học còn nhiều bất cập.
Học sinh nhƣ bị bó buộc vào một kiểu tƣ duy nhất định, một nhiệm vụ không thay
đổi nên làm mất đi tính độc lập sáng tạo. Còn về phía ngƣời thầy thì lại quá chú
trọng đến kết quả của bài Toán và “làm thành thạo” các dạng bài tập có sẵn mà
chƣa chú ý đến cách phân tích, đánh giá để tìm ra cách giải mới và cách giải quyết
bài Toán khác.
Hình học không gian là một chủ đề hay, nhƣng đƣợc coi là chủ đề khó dạy và
khó học. Đã có nhiều phƣơng pháp dạy học Hình học không gian ra đời nhƣng
thực tế vận dụng vào dạy học trong trƣờng phổ thông còn nhiều khó khăn, chƣa
phát huy đƣợc tính chủ động, sáng tạo của học sinh khi học phần kiến thức này.
Cho nên ngoài việc vận dụng các phƣơng pháp dạy học tích cực vào dạy học chủ
đề này ngƣời thầy cần đƣa ra một số biện pháp cụ thể giúp học sinh chủ động học
tập và phát huy tính sáng tạo của các em.
Chính vì những lý do trên nên tôi chọn tên đề tài là:”Một số biện pháp kích
thích năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh trong trong dạy học giải các bài Toán
Hình học không gian lớp 11 (chương trình nâng cao ở trung học phổ thông) ”
2. Mục tiêu nghiên cứu
Tìm ra phƣơng pháp để kích thích năng lực tƣ duy sáng tạo cho học sinh phổ
thông trong dạy học giải Toán Hình học không gian 11 và vận dụng vào trong dạy
học một số dạng Toán cụ thể, từ đó nâng cao năng lực giải Toán, khả năng tìm tòi
sáng tạo gây hứng thú cho ngƣời học.

3. Đối tƣợng nghiên cứu


Đƣa ra các phƣơng pháp để kích thích năng lực tƣ duy sáng tạo cho học sinh
trung học phổ thông trong dạy học giải giải các bài toán Hình học không gian lớp
11.
4. Nhiêm vụ nghiên cứu
 Nghiên cứu cơ sở khoa học về tƣ duy, các phƣơng pháp tƣ duy, năng lực tƣ
duy.
 Tìm hiểu mối quan hệ biện chứng giữa hoạt động giải Toán với sự phát
triển năng lực tƣ duy sáng tạo của học sinh phổ thông.
 Đề xuất các biện pháp kích thích năng lực tƣ duy sáng tạo cho học sinh phổ
thông trong dạy học giải Toán Hình học không gian.
 Nghiên cứu, vận dụng vào các bài giảng, một số dạng Toán cụ thể.
 Tổ chức thực nghiệm một phần kết quả nghiên cứu để đánh giá tính khả thi
của đề tài.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp nghiên cứu dựa trên tài liệu
 Nghiên cứu các văn kiện của Đảng và nhà nƣớc về giáo dục, luật giáo dục,
nghị quyết của chính phủ, quyết định… Nghiên cứu các phƣơng pháp dạy học tích
cực nói chung và phƣơng pháp dạy học Hình học không gian nói riêng.
 Nghiên cứu các sách báo, tài liệu liên quan đến giáo dục.
 Nghiên cứu các tài liệu về tâm lý học, lý luận dạy học hiện đại.
 Nghiên cứu chƣơng trình sách giáo khoa (nâng cao) Hình học không gian,
sách tham khảo.
5.2. Phương pháp điều tra quan sát
 Thảo luận, trao đổi kinh nghiệm với các đồng nghiệp ở trƣờng THPT Văn
Lâm về dạy học giải toán Hình học không gian lớp 11.
 Tiếp thu các ý kiến của giảng viên hƣớng dẫn.

 Điều tra tìm hiểu tình hình thực tế tiếp thu kiến thức của học sinh và khả
năng vận dụng lý thuyết để làm bài tập Hình học không gian.
 Dự giờ tìm hiểu các phƣơng pháp, biện pháp mà giáo viên sử dụng trong
các bài giảng về Hình học không gian
5.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Dạy thử nghiệm ở các lớp sau:
 Lớp 11A4, 11A5 thuộc Trƣờng THPT Văn Lâm (Tỉnh Hƣng Yên).
 Lớp 11A2, 11A thuộc Trƣờng THPT Trƣng Vƣơng (Tỉnh Hƣng Yên).
 Lớp 11A1, 11A2 thuộc Trƣờng THPT Hùng Vƣơng (Tỉnh Hƣng Yên).
Với mục đích nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp kích
thích năng lực tƣ duy cho học sinh trong dạy học giải Toán Hình học không gian.
6. Dự kiến kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của nó
 Phát hiện một số ƣu nhƣợc điểm của việc dạy học giải các bài toán Hình
học không gian lớp 11 ở phổ thông.
 Trình bày rõ cơ sở khoa học của việc kích thích năng lực tƣ duy sáng tạo
cho học sinh nói chung và trong dạy học giải các bài toán Hình học không gian lớp
11 ở phổ thông nói riêng.
 Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tƣ duy sáng tạo cho học
sinh.
 Đƣa ra một số bài giảng, một số dạng Toán cùng những ví dụ cụ thể có áp
dụng các biện pháp kích thích năng lực tƣ duy cho học sinh.
 Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho các giáo viên giảng dạy Toán
ở phổ thông và các bạn sinh viên sƣ phạm Toán.
7. Cấu trúc Luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận cùng danh mục tài liệu tham khảo luận văn
gồm có 3 chƣơng:


Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1.

Vài nét về hoạt động dạy học giải Toán ở trƣờng phổ thông

1.1.1. Quan niệm về dạy học giải Toán ở trường phổ thông
1.1.2. Các bước trong dạy học giải Toán.
1.2.

Phƣơng pháp nâng cao chất lƣợng tƣ duy cho ngƣời học

1.2.1. Phương pháp dạy học tích cực
1.2.2. Một số khái niệm liên quan đến tư duy
1.2.3. Phân loại tư duy
1.2.4. Phương pháp nâng cao chất lượng tư duy người học
Chƣơng 2. CÁC BIỆN PHÁP KÍCH THÍCH NĂNG LỰC TƢ DUY SÁNG
TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIẢI CÁC BÀI TOÁN HÌNH
HỌC KHÔNG GIAN LỚP 11
2.1. Tạo cho học sinh có lòng tin tƣởng mình có khả năng học tập tốt môn
Toán, lòng tin mình có sức sáng tạo.
2.2.

Khuyến khích học sinh giải bài Toán bằng nhiều cách khác nhau

2.3.

Dùng giản đồ ý

2.4.

Tổng quát hóa, cụ thể hóa

2.5.

Luôn tìm tòi lời giải tốt nhất

2.6.

Sử dụng công nghệ thông tin

2.7.

Phải biến các suy nghĩ thành hành động, thành việc làm cụ thể.
Chƣơng 3. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ

3.1. Mục tiêu dạy học, nội dung dạy học giải bài tập Toán Chƣơng III Hình
học 11 “Vec tơ trong không gian. Quan hệ vuông góc trong không gian”.
3.2. Một số giáo án cụ thể


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phạm Khắc Ban, Văn Nhƣ Cƣơng , Tạ Mẫn, Đoàn Quỳnh, Sách giáo khoa
Hình học 11 nâng cao. Nhà xuất bản Giáo Dục, 2007.
2. Hoàng Chúng, Phương pháp dạy học bộ môn Toán. Nhà xuất bản Giáo Dục
Hà Nội, 1998.
3. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu lân thứ 9. Nhà xuất bản
Chính trị Quốc Gia, Hà Nội, 1997.
4. Phạm Gia Đức, Nguyễn Mạnh Cảng, Bùi Huy Ngọc, Vũ Dƣơng Thụy
Phương pháp dạy học môn Toán. Nhà xuất bản Hà Nội, 2008.
5. Hàn Liên Hải, Ngô Long Hậu, Hoàng Ngọc Anh, Tổng hợp kiến thức cơ bản
và nâng cao Hình học 11. Nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm, 2007.

6. Trần Văn Hạo, Nguyễn Mộng Hy, Hình học 11. Nhà xuất bản Giáo Dục,
2007.
7. Bùi Thị Hƣờng, Phương pháp kich thích năng lực tư duy cho học sinh phổ
thông trong dạy học giải Toán, 2008.
8. Nguyễn Mộng Hy, Khu Quốc Anh, Nguyễn Hà Thanh, Bài tập Hình học 11.
Nhà xuất bản Giáo dục, 2007.
9. Bá Nguyễn Kim, Vũ Dƣơng Thụy, Phạm Văn Kiểu, Phát triển lý luận dạy
học môn Toán. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1997.
10. Nguyễn Bá Kim, Đinh Nho Cƣơng, Nguyễn Mạnh Cảng, Vũ Dƣơng Thụy,
Nguyễn Văn Thƣờng, Phương pháp dạy học môn Toán( phần II), Dạy học
những nội dung cơ bản. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1994.
11. Nguyễn Bá Kim, Vũ Dƣơng Thụy, Phương pháp dạy học môn Toán. Nhà
xuất bản Giáo Dục, 2000.
12. Nguyễn Bá Kim, Vƣơng Dƣơng Minh, Nguyễn Sĩ Đức, Tính giải quyết vấn
đề trong toàn bộ quá trình dạy học. TTKHGD số 65-1998.


13. Lƣu Xuân Mới, Lý luận dạy học đại học. Nhà xuất bản Giáo Dục, 2000.
14. Polya G, Giải bài Toán như thế nào ( Hổ Thuần, Bùi Tưởng dịch). Nhà xuất
bản Giáo dục, 1997.
15. Polya G, Toán học và những suy luận có lý. Nhà xuất bản Giáo dục, 1995.
16. Đoàn Quỳnh, Văn Nhƣ Cƣơng, Phạm Khắc Ban, Tạ Mẫn, Hình học 11
nâng cao (sách giáo viên. Nhà xuất bản Giáo Dục, 2007.
17. Đào Tam, Phương pháp dạy học Hình học ở trường trung học phổ thông. Nhà
xuất bản Đại học Sƣ phạm, 2007.
18. Trần Vinh, Thiết kế bài giảng Hình học 11. Nhà xuất bản Hà Nội, 2007.
19. Sở giáo dục và đào tạo Hƣng Yên, Phân phối chương trình môn Toán PTTH,
Hƣng Yên , 2009.
20. Một số tài liệu trên các trang Web:
-

-



-



-



-



-



-



-