Một hướng tiếp cận đoạn trích Trao Duyên

Một hớng Tiếp cận đoạn trích
"Trao duyên" (truyện kiều) - Nguyễn du
I. Lý do chọn đề tài :
Khi nói đến văn học cổ điển nớc nhà thì tác phẩm đầu tiên mà mọi ngời chúng
ta phải nghĩ tới ngay là Truyện Kiều - Nguyễn Du. Không ai có thể phủ nhận rằng: trong
toàn bộ văn học Việt Nam ngày xa, Truyện Kiều là một áng văn chơng tiêu biểu đợc
xem là quốc văn của văn học Việt Nam. Ngay từ khi mới ra đời tác phẩm đã là đối t-
ợng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và từ đó đến nay việc nghiên cứu Truyện Kiều
không bao giờ đứt đoạn, nó luôn phát triển cùng ngành văn bản học và ngữ văn học. Hơn
nữa trong chơng trình văn học ở trờng phổ thông, Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm vị
trí không thể thiếu, tính cả chơng trình văn THCS và THPT Nguyễn Du và Truyện Kiều
chiếm một thời lợng lớn. Trong đó Truyện Kiều đợc học với t cách tác phẩm và nhiều
đoạn trích. Toàn bộ Truyện Kiều là một bi kịch."Trao duyên" là một bi kịch nhỏ
trong bi kịch lớn ấy ( Lê Trí Viễn), đồng thời đây là đoạn tập trung thể hiện nghệ thuật
miêu tả nội tâm và t tởng nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Vì vậy nó là
một đoạn trích hay nhng cũng rất khó tiếp cận, thu hút những sự tìm tòi khám phá của
các nhà nghiên cứu và của giáo viên giảng dạy môn văn. Qua nhiều năm giảng dạy, tích
lũy chúng tôi mạnh dạn đề xuất một hớng tiếp cận đoạn trích này.
II. Những con đờng đã mở :
Nh trên đã nói, "Trao duyên" là một đoạn trích đặc sắc của Nguyễn Du trong
Truyện Kiều. Từ xa đến nay các thế hệ nhà thơ, nhà văn đều đồng thanh về vẻ đẹp của
nó và mỗi ngời đều có hớng nghiên cứu phân tích và khai thác đoạn trích trên nhiều bình
diện riêng biệt.
Tản Đà - con ngời của hai thế kỉ từng nhận xét: Trong cả quyển Kiều, văn tả tình
không mấy đoạn dài hơn nh đây. Đoạn này thật lâm ly, mà nh thế mới hết tình sự
Tuy nhiên cách nói đó còn mang tính chất chung chung cha cạn lẽ.
Hoài Thanh- tác giả Thi Nhân Việt Nam đã từng luận bàn đến đoạn trích Trao Duyên
trong bài viết Chuyện Thơ, nhng chủ yếu tác giả đi vào khám phá, bình giá sự tinh tế của
cụ Tố Nh ở sự thấu hiểu tấc lòng nàng Kiều trong nỗi tình li biệt.
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 1
Góp mặt trong sách"Giảng văn văn học Việt Nam" - NXBGD-1997 tác giả Lê Bảo

có một bài viết khá tâm huyết, khám phá nhiều phơng diện nghệ thuật của đoạn "Trao
duyên" nhằm làm nổi rõ dòng tâm trạng của nhân vật nh tác giả khẳng định: ý thức về
thân phận của con ngời trong tác phẩm là kết quả của những yếu tố nghệ thuật kết hợp
lại một cách nhuần thấm tự nhiên, trong đó có nhịp điệu, các thành ngữ, việc miêu tả
thời gian tâm lý trong cái dòng phát triển biện chứng của những trạng huống tâm hồn"
. Song tác giả cha chú ý tới sự xuất hiện của dòng chảy thời gian tâm lý ngay từ đầu
đoạn trích mà chỉ mới chú ý vào phần sau, chính nó tạo nên nhịp độ chung cho đọan
trích cũng nh quy định ngôn ngữ, hành động của nhân vật trong việc trao duyên. Với lại
đây là một bài viết chuyên sâu e rằng thời lợng của nó sẽ khó cho việc áp dụng vào bài
giảng trên lớp với trình độ của học sinh. Giáo viên sẽ gặp nhiều khó khăn, lúng túng giữa
việc cân bằng nội dung bài giảng với giờ dạy.
Trần Đình Sử với bài viết "Trao duyên" trong cuốn "Giảng văn chọn lọc văn học
Việt Nam" - NXB Đại học quốc gia Hà Nội 2001, đã phân tích sâu sắc ngôn ngữ nhân
vật, chỉ ra cách sử dụng từ ngữ độc đáo, ý nghĩa trong việc Kiều thuyết phục Vân thay
mình trả nghĩa chàng Kim và phần nào cũng đã làm nổi bật đợc diễn biến tâm trạng của
nhân vật Thúy Kiều.
Sách giáo viên (10NC)- một cuốn sách có tầm định hớng cụ thể chi tiết cho giáo viên
trong soạn giảng cũng viết bài này khá rõ ràng, chu đáo với mục đích "làm rõ" chủ đề
"bi kịch tình yêu tan vỡ", khám phá lôgíc trong diễn biến tâm trạng và ngôn ngữ biểu
đạt. Tác giả chia đoạn trích làm hai phần với hai nội dung chủ yếu: "Thúy Kiều nhờ
Thúy Vân thay mình trả nghĩa Kim Trọng". - "Tâm trạng của Kiều sau khi trao
duyên. Bài viết này phù hợp với nội dung câu hỏi hớng dẫn học bài ở sách giáo khoa (4
câu hỏi): Câu hỏi 1 yêu cầu học sinh tìm bố cục, định hớng cách phân tích đoạn trích.
Câu 2 hớng học sinh tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ, thành ngữ trong việc thuyết
phục Thúy Vân cuả Thúy Kiều. Câu 3 đòi hỏi phân tích tâm trạng mâu thuẫn của Thúy
Kiều qua câu: "Chiếc vành với bức tờ mây- Duyên này thì giữ, vật này của chung ".Câu
4 yêu cầu học sinh phân tích tâm trạng Kiều sau khi trao duyên.
Chung quy, ta thấy rằng các bài viết đã có những thành công nhất định, nhng về mặt
nào đó vẫn có hạn chế nh việc tách riêng hai phần đoạn trích, để khám phá sức thuyết
phục trong lời lẽ của nhân vật ở phần 1 và khám phá diễn biến tâm trạng ở phần 2. Cha

Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 2
tác giả nào khám phá đoạn trích từ phía tìm hiểu dòng thời gian tâm lý. Chính sự cảm
nhận thời gian của nhân vật trong đoạn trích đã quy định cách thể hiện ngôn ngữ, hành
động cũng nh thể hiện diễn biến tâm trạng nhân vật.
Vì thế để khám phá sâu sắc diễn biến tâm lý nhân vật chúng tôi đề xuất khám phá
đoạn trích từ cái nhìn thời gian nghệ thuật.
III. Cơ sở đề ra giải pháp
1 . Cơ sở lý luận :
Có thể nói rằng sự phát triển của ngành thi pháp học ở nớc ta đã mở rộng con
đờng tiếp cận tác phẩm văn học cho nhiều học giả và ngời yêu văn học, đó là phơng tiện
hữu hiệu khám phá sự phong phú đa dạng và hấp dẫn của thế giới nghệ thuật trong tác
phẩm. Một trong những cách tiếp cận tác phẩm của thi pháp học là nghiên cứu thời gian
nghệ thuật của tác giả xây dựng trong tác phẩm của mình. Không gian, thời gian là hai
phơng thức tồn tại của tất cả các sự vật khách quan vì thế thời gian nghệ thuật (cùng với
KGNT) là yếu tố quan trọng mà nhà văn sử dụng để kiến tạo thế giới nghệ thuật trong
tác phẩm của mình. Nó là một yếu tố nghệ thuật đợc soi sáng thông qua lăng kính chủ
quan của nhà văn, đợc nhào nặn và sáng tạo để giúp nhà văn mô tả nhân vật, phản ánh
đời sống một cách chân thực nhất. Con ngời tùy theo tâm trạng, t tởng, tình cảm và ý
thức mà cảm nhận thời gian một cách khác nhau cho nên các nhà văn tập trung xây dựng
trong tác phẩm của mình một hình tợng thời gian với sự tập hợp các yếu tố thời gian cá
biệt để tạo nên nhịp độ đời sống trong tác phẩm. Vì thế khám phá đợc các biểu hiện của
thời gian nghệ thuật trong tác phẩm chúng ta có thể giải mã đợc nhiều điều mà tác giả
muốn gửi gắm. Việc tìm hiểu thời gian nghệ thuật là một trong những vấn đề hiện đại và
hiệu quả của nghiên cứu văn học .
2. Cơ sở thực tiễn
Trong rất nhiều công trình nghiên cứu Truyện Kiều của Nguyễn Du từ trớc đến
nay, phải kể đến hai công trình lớn rất có giá trị là: "Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du
trong Truyện Kiều" - NXB Khoa học xã hội. H, 1985 của Phan Ngọc và "Thi pháp
Truyện Kiều"( trích trong Những thế giới nghệ thuật thơ, NXB Giáo dục, H, 1995) của
Trần Đình Sử; Cả hai đã có sự tập trung khám phá thời gian nghệ thuật trong tác phẩm.

Phan Ngọc khẳng định, Truyện Kiều có hai thời gian", "một thời gian khách quan
của sự diễn biến các sự vật với cái thời gian nội tâm, chủ quan trong lòng từng ngời,
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 3
ông nhận xét "thời gian nghệ thuật này không đợc đo bằng kim đồng hồ mà đợc đo
bằng xúc cảm con tim. Nó dài hay ngắn là tùy theo những xúc cảm này. Ông còn chỉ
ra sự cảm nhận thời gian cụ thể ở nhân vật Thúy Kiều: "Thế giới nội tâm tách ra thành
ba thời gian: con ngời trong Kiều đều đối chiếu hiện tại với quá khứ và lo lắng cho t-
ơng lai". Trong "Thi pháp Truyện Kiều " Trần Đình Sử cho rằng sáng tạo độc đáo vợt xa
truyện Nôm đơng thời của Nguyễn Du chính là vì Bên cạnh dòng thời gian sự
kiện,Truyện Kiều có thêm dòng thời gian tâm trạng". Dòng thời gian này xuất hiện ở tất
cả các nhân vật nhng rõ nhất ở Thúy Kiều: "thời gian của Kiều là do hoạt động có ý
thức của Kiều tạo ra trong tơng quan với hoàn cảnh. Vì thế tùy vào sự biến thái, đổi
thay tâm lý của Kiều mà trớc mọi cảnh huống nàng lại có sự cảm thức thời gian theo một
cách riêng và bộc lộ rõ thế giới nội tâm của mình.
Thành tựu to lớn của ngành thi pháp học cùng với những nghiên cứu cụ thể của các
giáo s trong hai công trình trên đã trở thành phơng tiện hữu ích để chúng tôi đi vào tiếp
cận đoạn trích"Trao duyên ở một hớng mới. Qua nghiên cứu chúng tôi cảm nhận rằng
thế giới nội tâm của Kiều đợc thể hiện qua việc nhà thơ xây dựng dòng thời gian một
cách đặc biệt đó là một thời gian hiện tại dồn nén, thắt ngặt trong cảnh ngộ đầy bi
kịch, một thời gian đồng hiện trong sự đau đớn vô bờ vì tình yêu tan vỡ.
IV. Đề xuất hớng tiếp cận bàI giảng Trao duyên
1. Lu ý khi dạy phần tiểu dẫn:
Tiểu dẫn là phần đầu tiên cung cấp những tri thức khái quát, khơi mở để cho học
sinh có thể dẫn dắt vào mạch văn bản; vậy nên bên cạnh việc xác định vị trí đoạn trích
trong toàn bộ bố cục kết cấu của tác phẩm nh sách giáo khoa đã trình bày chúng ta cần
chú ý giúp học sinh xác định thời điểm xảy ra sự kiện trao duyên trong cuộc đời Kiều để
xác định rõ tâm lý nhân vật lúc đó. Mặt nữa định hớng cho học sinh thấy đoạn trích tập
trung miêu tả tâm trạng nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại: Nhân vật tự suy ngẫm, giãi
bày, cảm nhận trớc thực tế phũ phàng nên thế giới nội tâm càng đợc tự phơi trãi sâu sắc,
chân thực. Từ chân cảm đó, chúng tôi thử đề xuất hệ thống câu hỏi của phần này nh sau:

Câu hỏi : Dựa vào tiểu dẫn - SGK và những hiểu biết về Truyện Kiều em hãy xác
định vị trí đoạn trích?
Yêu cầu: Đoạn trích nằm phần đầu tác phẩm từ câu 723 đến câu 756 sau một loạt những
biến cố lớn: Kiều phải chia tay để Kim Trọng về Liêu Dơng hộ tang chú, gia đình Kiều
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 4
bị vu oan, Kiều phải từ bỏ tình yêu, bán mình cho Mã Giám Sinh để chuộc cha và em,
đây là đêm cuối cùng trớc ngày ra đi Kiều tâm sự và nhờ Vân trả nghĩa chàng Kim.
Câu hỏi: Những biến cố này xảy ra trong giai đoạn nào của đời Kiều? ýnghĩa của
nó ?
Yêu cầu: Sự biến này xảy ra khi Kiều chỉ mới "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê" , Tâm
hồn trong sáng và nhiều mơ ớc ấy cha hề có sự chuẩn bị chống đỡ những nghiệt ngã của
số phận, tai họa lúc này tạo nên ở nàng một cú sốc tâm lý lớn với những biến thái nội
tâm vô cùng phức tạp.
*Đặc biệt, chúng tôi so sánh vị trí đoạn trích này trong Truyện Kiều với vị trí của nó
trong tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, Nguyễn Du có thay đổi
vị trí của sự kiện trao duyên sau khi việc bán mình của nàng Kiều đã đợc thực hiện. Đó
là sự thay đổi hợp lý, để Thúy Kiều trao duyên sau khi việc bán mình cho Mã Giám Sinh
là sự đã rồi, Nguyễn Du tỏ ra có sự cân nhắc tinh tế. Nỗi đau của Kiều vì thế đợc diễn tả
sâu sắc hơn, ám ảnh hơn.
Câu hỏi : Dụng ý của Nguyễn Du khi sử dụng ngôn ngữ độc thoại ở đoạn trích này
(dù Truyện Kiều là tác phẩm tự sự)?
Yêu cầu: Thay vì nói hết tấc lòng đau đớn của Kiều giùm nàng, Tố Nh đã để Kiều tự độc
thoại, tức là để cho nhân vật tự phơi bày tâm t sâu kín của mình vì vậy tâm trạng phức
tạp, mâu thuẫn của Thúy Kiều mới đợc hiện lên một cách rõ nét, chân thực nhất.
Từ đó ta rút ra cho học sinh thấy đoạn trích "Trao duyên" chủ yếu thể hiện diễn
biến tâm trạng Thúy Kiều, tiếp cận đoạn trích tức là đi sâu khám phá diễn biến tâm lý
đó. Đồng thời để thấy rõ tấm lòng cũng nh tài năng của Nguyễn Du trong việc miêu tả
tâm lí nhân vật ở Truyện Kiều.
2. Phân tích đoạn trích :
Câu hỏi: Qua việc tìm hiểu kết cấu, bố cục đoạn trích em hãy đề xuất cách phân

đoạn để phân tích?
Yêu cầu: Theo mạch tâm lý của nhân vật, ta có thể chia đoạn trích làm hai phần để
tìm hiểu, Đoạn một từ đầu cho đến câu 14: "Duyên này thì giữ vật này của chung", đoạn
hai: Từ câu 15 đến hết.
a. P hần t hứ n hất:
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 5
Toàn bộ phần một đã gói trọn màn "Trao duyên", diễn biến tâm trạng của nhân vật
đợc đặt trong một bối cảnh thời gian thật đặc biệt vì thế để phân tích diễn biến tâm trạng
của Kiều, chúng tôi đề xuất những câu hỏi nh sau:
Câu hỏi: Kiều tâm sự với Vân ở thời điểm nào? Thời điểm đó tác động gì đến nhân
vật?
Yêu cầu : Nỗi riêng, riêng những bàn hoàn
Dầu chong trắng đĩa, lệ tràn thấm khăn
Vào đêm cuối cùng trớc ngày theo Mã Giám Sinh ra đi, Kiều vẫn canh cánh món
nợ tình với Kim Trọng, nàng đành thổ lộ cùng em. Khoảng thời gian ngắn ngủi thắt ngặt
đó tạo nên sự dồn nén cảm xúc đậm đặc, trong mỗi tích tắc có sự vận động của nội tâm,
của ý thức với những biến hóa khôn lờng, bởi chỉ có một thời điểm duy nhất, một con
ngời duy nhất có khả năng nhận lời ủy thác cái tài sản thiêng liêng nhất, cái hi vọng cuối
cùng của Kiều.Tính chất ấy của bối cảnh thời gian đã làm cồn lên bao trăn trở:Vì ta
khăng khít cho ngời dở dang, những thổn thức, thúc đẩy nhân vật hành động. Sau những
đắn đo: Hở môi ra cũng thẹn thùng/ để lòng thì phụ tấm lòng với ai Kiều quyết định
trao duyên cho em.
Câu hỏi : Màn trao duyên diễn ra qua trình tự nh thế nào? Em có nhận xét gì về lời
lẽ, hành động của Kiều đối với Thúy Vân? vì sao Kiều lại hành động nh thế?
Yêu cầu: 14 câu thơ ở phần1 này đã thể hiện một sự kiện có một không hai trong
cuộc đời Kiều, bộc lộ sâu sắc nỗi đau của thân phận con ngời, tình yêu trong xã hội xa.
Cách sử dụng ngôn từ trong 4 câu đầu đã cho thấy điều đó. Bằng những lời lẽ khẩn thiết,
cảm động nhất Kiều nói với em Cậy em em có chịu lời''. Trong một từ cậy đã hàm
chứa cái quằn quại, đau đớn, khó nói của Kiều và bao hàm cả cái ý nghĩa hi vọng tha
thiết của một lời gửi gắm, tựa nơng, trăng trối, nàng khẩn khoản van nài em bằng những

hành động tôn kính quá mức: lạy, tha''..đó là một nghĩa cử để thể hiện sự thiêng liêng
của hành độngTrao duyên và cả lòng biết ơn của Kiều đối với Vân, chính vì nàng muốn
thắt buộc em không thể chối từ, và nhờ đó trả nghĩa chàng Kim. Phi lý mà có lý biết
bao.
Cử chỉ, hành động của Kiều thật bất ngờ, bất bình thờng và cũng dồn dập, vội vàng.
Hành động này trớc hết bắt nguồn từ việc nàng ý thức sâu sắc hoàn cảnh của mình trong
hiện tại: Tình yêu vô cùng mãnh liệt, khát khao hạnh phúc thì vô biên mà thời gian để
yêu thơng thì ngắn ngủi, chật hẹp. Sóng gió cuộc đời khủng khiếp ập tới bất cứ lúc nào.
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 6
Chính ý thức thời gian đó đã làm cho Kiều phải hành động nh thế. Kiều nh muốn tranh
chấp với số mệnh; bởi ngay trớc đó nàng đã có biết bao kinh nghiệm xơng máu về những
phi lý của cuộc đời: lời yêu thề hoa ch a ráo chén vàng chàng Kim đã phải ra đi. Gia
đình đang hạnh phúc êm đềm tr ớng rủ màn che cha mẹ đã: r ờng cao rút ngợc dây
oan, tai họa có thể ập tới bất cứ lúc nào con ngời không thể chống đỡ nổi. Kiều phải
hành động tranh chấp với thời gian, số mệnh để cứu lấy tình yêu của mình và Kim
Trọng.
Câu hỏi: Hãy thử so sánh việc Kiều trao duyên với những việc làm khác của nàng
trớc và sau này?
Yêu cầu: Trong cuộc đời sóng gió của mình, biết bao lần Kiều đã phải quyết định những
việc trọng đại. Bán mình chuộc cha, nàng đã cân nhắc: bên tình bên hiếu bên nào nặng
hơn và rồi để lời thệ hải minh sơn/làm con tr ớc phải đền ơn sinh thành . Sau này
cũng thế bao giờ Kiều cũng phải suy nghĩ rất nhiều nhng dờng nh ở đây Kiều không hề
so đo, tính toán nàng nghĩ đến và làm rất mau chóng. Phải chăng nàng cảm nhận sự gấp
gáp của thời gian, biết mình không thể dùng dằng đợc nữa, sớm mai nàng đã phải từ bỏ
tất cả để lên đờng.
Câu hỏi: Trong bốn câu cuối của phần thứ nhất Kiều đã thuyết phục em nh thế
nào? ("Ngày xuân em hãy còn dài -> ngậm c ời chín suối hãy còn thơm lây )
Yêu cầu: Sau những lời lẽ buộc ràng, để thuyết phục em, Kiều đã dùng đến một loạt
thành ngữ nói lên mối quan hệ thân thiết, ruột rà nh: tình máu mủ / lời nớc non .Hay là
những thành ngữ chỉ cái chết nh những lời trăng trối: thịt nát xơng mòn / ngậm cời chín

suối ...
Đó là lời lẽ có sức mạnh lay động tình cảm, lòng trắc ẩn của con ngời nhất là những
ngời thân. Nàng hiểu thấu cảm giác và tình cảnh thiệt thòi của ngời em gái. Nhng trong
tình cảnh éo le ấy, một mình Kiều cũng không gánh nỗi nghĩa tình với chàng Kim, hơn
bao giờ hết nàng cần sự sẻ chia của Thúy Vân. Trong ý thức nàng đây là hành động duy
nhất mà nàng có thể làm cho tình yêu, cho Kim Trọng. Cho nên nàng đã dùng tất cả nỗi
thống khổ của đời mình và những lời lẽ thuyết phục nhất để thuyết phục Vân.
Câu hỏi: Bên cạnh việc thuyết phục Thuý Vân, lời nói của Kiều còn thể hiện điều
gì?
Nguyễn Thị Ngọc Giang THPT Đào Duy Từ 7