XÂY DỰNG HỆ THỐNG CANH TÁC THÍCH ỨNG VỚI MÔI TRƯỜNG TẠI XÃ TRỰC THÁI – HUYỆN TRỰC NINH – TỈNH NAM ĐỊNH

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOBỘNÔNG NGHIỆP VÀ PTNT
HỌC VIỆNNÔNGNGHIỆPVIỆT NAM

NGUYỄN THỊ OANH

“XÂY DỰNG HỆ THỐNG CANH TÁC THÍCH ỨNG
VỚI MÔI TRƯỜNG TẠI XÃ TRỰC THÁI – HUYỆN
TRỰC NINH – TỈNH NAM ĐỊNH”

LUẬNVĂNTHẠCSĨ

1


HÀNỘI,NĂM2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOBỘNÔNG NGHIỆP VÀPTNT
HỌC VIỆNNÔNGNGHIỆP VIỆT NAM

NGUYỄN THỊ OANH

“XÂY DỰNG HỆ THỐNG CANH TÁC THÍCH ỨNG
VỚI MÔI TRƯỜNG TẠI XÃ TRỰC THÁI – HUYỆN
TRỰC NINH – TỈNH NAM ĐỊNH”

CHUYÊNNGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG
MÃSỐ: 60.44.03.01

NGƯỜIHƯỚNGDẪNKHOAHỌC:
PGS.TS PHẠM CHÍ THÀNH

2

HÀNỘI,NĂM 2015

3


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan: Luận văn này là công trình nghiên cứu thực sự của cá
nhân, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Phạm Chí Thành.
Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này
trung thực và chưa từng được công bố dưới bất cứ hình thức nào.
Mọi nguồn thông tin được sử dụng trong Luận văn đều được chỉ rõ nguồn
gốc.
Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình.
Hà Nội, ngày 25 tháng 8 năm 2015
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Oanh

4


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, ngoài sự cố gắng của bản thân em
đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình của các tập thể và cá nhân
trong và ngoài trường.
Lời đầu tiên, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Phạm Chí Thànhđã trực
tiếp hướng dẫn em hoàn thành luận văn. Với những lời dẫn chi tiết, những tài
liệu, sự tận tình hướng dẫn và những lời động viên của thầy đã giúp em vượt qua

nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện luận văn này.
Em cũng xin chân thành cảm ơn quý thầy cô giảng dạy chương trình cao
học “Khoa học môi trường” đã truyền dạy những kiến thức quý báu giúp em rất
nhiều khi thực hiện nghiên cứu.
Luận văn này sẽ không thể thực hiện được nếu không có sự giúp đỡ nhiệt
tình của người dân huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định. Em xin tỏ lòng biết ơn sâu
sắc đến tất cả cán bộ, nhân viên của UBND xã Trực Thái đã ủng hộ và giúp đỡ
nhiệt tình cho em thực hiện đề tài này.
Cuối cùng, em xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã giúp đỡ động viên em
trong quá trình học tập cũng như hoàn thiện luận văn này.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày tháng năm 2015
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Oanh

5


MỤCLỤC

6


DANH MỤC BẢNG

7


DANH MỤC HÌNH ĐỒ THỊ

8


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
BĐKH
BVTV
CCCTr
HĐND
HSTNN
HTCT
HTCTr
HTX
NN&PTNT
NST
TB
TBNN
TGST
UBND

Biến đổi khí hậu
Bảo vệ thực vật
Cơ cấu cây trồng
Hội đồng nhân dân
Hệ sinh thái nông nghiệp
Hệ thống canh tác
Hệ thống cây trồng
Hợp tác xã
Nông nghiệp và phát triển nông thôn
Ngày sau trồng

Trung bình
Trung bình nhiều năm
Thời gian sinh trưởng
Uỷ ban nhân dân

9


MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của đề tài
Việt Nam đang phát triển, cùng với quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa
diễn ra ngày càng mạnh mẽ không chỉ ở các thành phố mà còn lan đến cả các
vùng nông thôn. Kết quả là khói bụi, CO 2 tăng lên, O2 giảm đi, nước thải công
nghiệp lan truyền trên một phạm vi rộng lớn đã ảnh hưởng không ít tới môi
trường sống của người dân và cây trồng.
Ở nông thôn, dân số tăng nhanh, chăn nuôi phát triển không hợp lý đã làm ô
nhiễm môi trường nước thải và không khí cũng không còn trong lành.
Biến đổi khí hậu diễn ra ngày càng phức tạp, hạn hán, úng ngập xảy ra
thường xuyêngây ra hiện tượng bốc chua, bốc mặn, sắt, nhôm từ trong đất bốc
lên tầng đất mặt, mưa quá mức gây ngập lụt, các hiện tượng thời tiết cực đoan
xảy ra ngày càng nhiều và bất thường hơn gây thiệt hại không nhỏ cho ngành
nông nghiệp.
Từ thực tế trên, ở Việt Nam đã hình thành nhiều công nghệ làm sạch môi
trường nhưng hiện còn nhiều tồn tại công nghệ chưa giải quyết được do hạn chế
về kinh phí và chưa được người dân chấp nhận.
Trong những năm gần đây, xã Trực Thái huyện Trực Ninh tỉnh Nam
Địnhthường xuất hiện sương muối, rét đậm rét hại vào mùa đông và mưa bão và
mùa hè ảnh hưởng rất lớn đến cây trồng vật nuôi.
Bên cạnh đó, người nông dân sản xuất chủ yếu bằng phương pháp truyền
thống, ruộng đất nhỏ lẻ, manh mún nên chưa đạt hiệu quả kinh tế cao.

Vì vậy, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Xây dựng hệ thống canh tác thích
ứng với môi trường tại xã Trực Thái – huyện Trực Ninh – tỉnh Nam Định”
Mục đích nghiên cứu
- Lựa chọn được công thức canh tác, thời vụ trồng và giống cây trồng cho
từng mùa vụ phù hợp với điều kiện thời tiết khí hậu tại địa phương. Từ đó, góp
phần tìm ra con đường giải quyết các vấn đề môi trường với giá thành rẻ, nông
dân dễ chấp nhận.
Yêu cầu của đề tài

10


- Phân tích các yếu tố môi trường chi phối hệ thống canh tác làm căn cứ
đề xuất các biện pháp kỹ thuật.
- Đề xuất được hệ thống canh tác thích ứng với điều kiện môi trường, đem
lại lợi nhuận cao và phát triển bền vững.

11


Chương1.TỔNGQUANTÀILIỆU

1.1.

Cơ sở lý luận của đề tài

1.1.1 Một số khái niệm
- Hệ thống: hệ thống là một tập hợp các phần thể có quan hệ với nhau tạo thành
một tổng thể thống nhất và vận động ( Phạm Chí Thành, 1996)

- Canh tác: là những biện pháp kỹ thuật trồng trọt, những loại cây trồng, giống cây
trồng và hệ thống sử dụng đất được tiến hành trên đồng ruộng ( Lý Nhạc, 1987).

- Thích ứng: là sự phù hợp giữa các yếu tố môi trường với đối tượng nghiên cứu
(Phạm Chí Thành, 1998). Để đánh giá sự thích ứng, người ta dựa vào tính bền
vững của hệ thống (bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường)

- Môi trường là những yếu tố nằm ở bên ngoài hệ thống nhưng chúng có tác động
đến hệ thống (Phạm Chí Thành, 1996). Người ta chia yếu tố môi trường ra thành
ba nhóm: môi trường tự nhiên, môi trường kinh tế và môi trường xã hội.

- Biến đổi khí hậu (BĐKH) là những biến đổi trong môi trường vật lý hoặc sinh
học gây ra những ảnh hưởng có hại đáng kể đến thành phần, khả năng phục hồi
hoặc sinh sản của các hệ sinh thái tự nhiên và được quản lý hoặc đến hoạt động
của các hệ thống kinh tế – xã hội hoặc đến sức khỏe và phúc lợi của con người.
(Theo công ước chung của LHQ về biến đổi khí hậu).
Nguyên nhân chính gây ra biến đổi khí hậu Trái đất là do sự gia tăng các
hoạt động tạo ra các chất thải khí nhà kính chủ yếu bao gồm: CO2, CH4, N2O,
HFCs, PFCs và SF6, các hoạt động khai thác quá mức các bể hấp thụ khí nhà
kính như sinh khối, rừng, các hệ sinh thái biển, ven bờ và đất liền khác.

1.1.2 Cơ sở khoa học của đề tài
Theo Phạm Chí Thành (1996), người nông dân lựa chọn cây trồng gì, diện
tích bao nhiêu, vụ trồng và kỹ thuật áp dụng như thế nào là tùy thuộc vào các
yếu tố môi trường chi phối như đất đai, khí hậu, điều kiện kinh tế - xã hội … và
những yếu tố bên trong của nông hộ như lao động, vốn và kỹ năng nghề nghiệp
của hộ. Trong bối cảnh BĐKH diễn biến ngày càng bất thường ngành nông

12

nghiệp cần phải tính toán tái cơ cấu sản xuất trồng trọt theo hướng chiến lược lâu
dài ứng phó với BĐKH, đó là các hiện tượng: Mất đất, nhiễm mặn, thời tiết cực
đoan và các đe dọa bất lợi của ngành sản xuất lúa nước trong tương lai. Đối với
quy mô địa phương, các lực lượng cơ sở cần tăng cường các biện pháp canh tác,
các phương thức sản xuất nông nghiệp đa mục tiêu như an ninh lương thực, tăng
thu nhập cho nông hộ và giảm phát thải khí nhà kính. Ngoài ra, việc áp dụng
khoa học công nghệ vào sản xuất nông nghiệp, tiến hành công nghiệp hóa, hiện
đại hóa nông nghiệp nông thôn kết hợp với quy hoạch tổng thể vùng sản xuất
cũng những giải pháp nhằm phát triển bền vững cho nền nông nghiệp trước thách
thức của BĐKH.Chúng ta cần tập trung nghiên cứu, chọn tạo các giống cây trồng
có khả năng chịu mặn, chịu hạn, chịu ngập úng, có sức đề kháng sâu bệnh cao; kể
cả cây trồng biến đổi gen làm thức ăn chăn nuôi hay cây công nghiệp ngắn ngày
như: Đậu tương, ngô, bông vải. Lai tạo, gây giống vật nuôi có khả năng chịu
nóng, có sức đề kháng cao với dịch bệnh, những giống thủy sản chịu mặn, những
giống vật nuôi sử dụng thức ăn là phế phụ phẩm thủy hải sản hay phế phụ phẩm
từ lương thực để không cạnh tranh lương thực với con người như: động vật ăn
cỏ, ăn rơm như trâu, bò, ngựa, dê, cừu, đà điểu; những loài thủy cầm và những
loài động vật hoang dã như: rùa, ba ba, cá sấu, trăn, rắn, kỳ đà, nhím. Xây dựng
và chuyển giao những cây lương thực có củ như khoai lang, khoai môn, khoai
mỡ,..
Hơn nữa, hiện nay ở Việt Nam đang có phong trào xây dựng nông thôn mới,
các hộ nông dân liên kết với nhau hình thành cánh đồng mẫu lớn. Các nhà khoa
học giúp nông dân về kỹ thuật, các thương nhân cung cấp vật tư và tiêu thụ sản
phẩm còn nhà nước đưa ra chính sách giúp các hoạt động sản xuất của nông dân
được thuận lợi.
Dưới đây là những tài liệu cụ thể minh chứng cho những chỉ dẫn ở trên.

(1) Yếu tố khí hậu
Cây trồng có quan hệ qua lại và phức tạp với các điều kiện tự nhiên, trong

đó có yếu tố khí hậu. Diễn biến khí hậu thường được biểu hiện bởi thời tiết,
chúng là những nhân tố tác động mạnh mẽ đến cây trồng, được thể hiện qua năng

13


suất (cao hay thấp) và chất lượng nông sản (tốt hay xấu). Vì vậy, nghiên cứu hệ
thống cây trồng (HTCTr), điều cần quan tâm đầu tiên là các yếu tố thời tiết cấu
thành khí hậu. Nói đến vai trò của khí hậu đối với sản xuất cây trồng, viện sĩ V.I.
Vavilop cho rằng: “Biết được các yếu tố khí hậu, chúng ta sẽ xác định được năng
suất, sản lượng mùa màng, chủng mạnh hơn cả kinh tế, mạnh hơn cả kỹ thuật”.
Những điều kiện khí hậu được xác định cho nông nghiệp là ánh sáng, nhiệt độ và
nước. Đó là những yếu tố không thể thiếu và thay thế được đối với sự sống của
cây trồng. Ngoài ra, cũng phải thấy “khí hậu nào, đất nào, cây đó”, cho nên khí
hậu là yếu tố quyết định sự phân bố động, thực vật trên trái đất, ngay cả mạng
lưới sông ngòi, độ màu mỡ của đất cũng là hệ quả của khí hậu (Nguyễn Văn Viết,
2007).

• Ánh sáng
Ánh sáng cung cấp năng lượng cho quá trình tổng hợp chất hữu cơ của
cây. Ánh sáng là yếu tố biến động, ảnh hưởng đến năng suất, cần xác định yêu
cầu của cây trồng về cường độ chiếu sáng và khả năng cung cấp ánh sáng từng
thời kỳ trong năm để bố trí cây trồng hợp lý. Mỗi loại cây trồng có yêu cầu ánh
sáng khác nhau. Theo Lý Nhạc và cs. (1987), các loại cây quang hợp theo C 4 và
cây cam là những cây ưa sáng, đồng thời cũng là cây ưa nóng. Các cây C 3 yêu
cầu ánh sáng thấp hơn. Khả năng cung cấp ánh sáng cho cây: Độ dài ngày dùng
để xác định thời gian sinh trưởng của cây, cần biết bức xạ và số giờ nắng hàng
tháng hoặc số giờ nắng bình quân ngày. Khi xem xét vai trò của ánh sáng (độ dài
ngày ngắn hay dài) đối với cây trồng phải xem xét độ dài ngày theo mùa snh
trưởng của cây trồng (Nguyễn Văn Viết, 2007). Để bố trí HTCTr phù hợp, đạt

năng suất cao và ổn định cần phải căn cứ vào nhu cầu của cây về nhiệt độ và ánh
sáng ở giai đoạn cuối và tình hình nhiệt độ, ánh sáng từng tháng trong năm.

• Nhiệt độ
Theo Nguyễn Văn Viết (2007), diễn biến của nhiệt độ có ý nghĩa quyết
định đến cơ cấu thời vụ gieo trồng khi các điều kiện khác được đảm bảo, vì theo
Xelianinop.G.T thì ”cây trồng bắt đầu sinh tưởng ở nhiệt độ nào thì kết thúc sinh
trưởng ở nhiệt độ đó”. Từng loại cây, giống cây, các bộ phận của cây, các quá

14


trình sinh lý của cây… phát triển thích hợp và chỉ an toàn trong khoảng nhiệt độ
nhất định. Theo Lý Nhạc và cs (1987) cây ưa nóng là những cây trong 2 tháng
cuối yêu cầu nhiệt độ trên 200C, cây ưa lạnh là những cây trong hai tháng cuối
yêu cầu nhiệt độ dưới 200C. Nếu không có nhiệt độ phù hợp với đặc tính ưa nhiệt
của cây dẫn đến năng suất giảm. Căn cứ vào yêu cầu nhiệt độ của từng nhóm
cây: ưa nóng, ưa lạnh hay ngày ngắn để bố trí HTCTr trong năm.

• Lượng mưa
Nước là yếu tố đặc biệt quan trọng đối với cây trồng. Cây trồng đòi hỏi
một lượng nước lớn gấp nhiều lần trọng lượng chất khô của chúng. Lượng nước
mà cây tiêu thụ để hình thành một đơn vị chất khô của một số cây trồng (gọi là
hệ số tiêu thụ nước) như ngô: 250-400 đơn vị nước cho một đơn vị chất khô, lúa:
500-800 đơn vị nước cho 1 đơn vị chất khô, tiếp đó bông: 300-600, rau: 300-500,
cây gỗ: 400-500…(Trần Đức Hạnh và cs, 1997). Hầu hết lượng nước được sử
dụng cho nông nghiệp là nước mặt, các nguồn này được cung cấp chủ yếu từ
lượng mưa hàng năm. Tùy theo lượng mưa hàng năm, khả năng cung cấp và khai thác
nước đối với một vùng cụ thể để xem xét lựa chọn hệ thống cây trồng thích hợp.

(2) Đất đai
Đất đai là một trong những nguồn tài nguyên quan trọng nhất. Bảo vệ, duy
trì và cải tiến nguồn tài nguyên này là tiêu chuẩn để tiếp tục duy trì chất lượng
cuộc sống trên trái đất. Điều kiện đất đai và khí hậu mang tính chất quyết định để
bố trí cây trồng hợp lý. Nó tùy thuộc vào điều kiện địa hình, độ dốc, chế độ nước
ngầm, thành phần cơ giới đất… để bố trí một hoặc một số cây trồng phù hợp.
Hiểu được mối quan hệ giữa cây trồng với đất sẽ dễ dàng xác định được được
HTCTr hợp lý ở một vùng cụ thể.
Thành phần cơ giới của đất quy định tính chất của đất như chế độ nước,
chế độ không khí, nhiệt độ và dinh dưỡng. Đất có thành phần cơ giới nhẹ thích
hợp cho cây trồng lấy củ. Đất có thành phần cơ giới nặng và có nước trên mặt
phù hợp cho các cây ưa nước. Các cây trồng cạn như ngô, lạc, đậu tương…
thường sinh trưởng tốt và cho năng suất cao trên các loại đất có thành phần cơ
giới nhẹ (Phạm Bình Quyền và cs, 1992). Bón phân và canh tác hợp lý là biện

15


pháp hữu hiệu điều khiển dinh dưỡng đất. Nghiên cứu mối quan hệ giữa sinh
trưởng, phát triển và năng suất cây trồng ở vùng đất đồi núi nhờ nước tưới trời ở
Indonexia cho thấy hạn chế chủ yếu để cây trồng tăng trưởng và cho năng suất
tốt là độ màu mỡ của đất thấp. Phân bón, đặc biệt phân đạm và phân lân là yếu tố
chính để giải quyết vấn đề này.
Nước ta có khoảng 22 triệu ha đất đồi núi, chiếm 2/3 tổng diện tích tự
nhiên, có độ dốc nhất định. Gieo trồng cây ngắn ngày thường làm giảm hàm
lượng hữu cơ và dự trữ mùn, đạm. Để phục hồi đất đồi núi, cần bổ sung vào đất
một lượng chất hữu cơ mới (phân chuồng, phân xanh, tàn dư cây trồng…)
khoảng 10-15 tấn/ha/năm. Chuyển từ cơ cấu độc canh cây ngắn ngày sang đa
canh sẽ tăng mạnh lượng hữu cơ và nhịp độ tuần hoàn hữu cơ trong đất. Điều đó
góp phần đảm bảo cho sử dụng đất lâu bền (Nguyễn Văn Bộ, 2001)

(3) Hệ sinh thái và cây trồng
Hệ sinh thái nông nghiệp (HSTNN) hiện diện như là một hướng có tính
khoa học được sử dụng trong nghiên cứu, đối thoại và lựa chọn mục đích để quản
lý, giảm chi phí đầu vào của hệ sinh thái.
Làm sáng tỏ vấn đề tính bền vững của nông nghiệp là mục tiêu chủ yếu
của HSTNN (Altieri, 1989). Xây dựng HTCTr là xây dựng hệ sinh thái nhân tạo,
đó là HSTNN mà trong đó cây trồng là thành phần chủ yếu. Do đó, cần duy trì
yếu tố cần thiết của HTCTr như đất nông nghiệp, đất rừng và bảo tồn duy trì đa
dạng gen. Trong HTCTr nếu thiếu sự phù hợp của cây trồng được xác định là yếu
tố cản trở việc ứng dụng thực hiện HSTNN ở một chừng mực nhất định của vùng
nhiệt đới (Becker et al, 1992).
Vì vậy việc xác định chủng loại và từng giống cây trồng phù hợp trong hệ
thống ở từng nơi là rất quan trọng. Điều kiện để xác định, quyết định tính phù
hợp của chúng tại một địa phương cụ thể là các yếu tố sinh thái. Ngoài thành
phần chính là cây trồng, hệ sinh thái còn có các thành phần sống khác như cỏ dại,
sâu, bệnh, vi sinh vật, các động vật, các côn trùng và những sinh vật có ích khác.
Các thành phần sống ấy cùng với cây trồng tạo nên một quần thể sinh vật, chúng
chi phối lẫn nhau, tạo nên các mối quan hệ rất phức tạp, tạo dựng và duy trì cân

16


bằng sinh học trong hệ sinh thái theo hướng hạn chế các mặt có hại, phát huy mặt
có lợi đối với con người là vấn đề cần quan tâm trong HSTNN. Việc bố trí
HTCTr cần chú ý đến các mối quan hệ giữa các thành phần sinh vật trong
HSTNN, dựa theo các nguyên tắc là: (i) lợi dụng tốt mối quan hệ giữa các sinh
vật với cây trồng; (ii) khắc phục, phòng tránh hoặc tiêu diệt mầm mống có hại
đối với cây trồng cũng như với lợi ích của con người. Các mối quan hệ giữa sinh
vật và cây trồng trong hệ sinh thái được biểu hiện qua các mối quan hệ cạnh

tranh, cộng sinh, ký sinh và ăn nhau theo nguyên tắc hình tháp số lượng trong
dây chuyền dinh dưỡng.

(4) Cơ sở hạ tầng phục vụ nông nghiệp
Theo Phạm Chí Thành (2012) để cơ cấu cây trồng phát huy được tác dụng
trước hết đồng ruộng phải có nước, nguồn nước được giải quyết theo hai cách là
dựa vào nước trời (canh tác nhờ mưa) và chủ động tưới nước nếu trên đồng
ruộng thiếu nước, tiêu nước nếu đồng ruộng thừa nước. Việc thừa nước hay thiếu
nước còn phụ thuộc vào loại cây trồng (cây trồng ưa nước như lúa, cây trồng
sống trên cạn như ngô, khoai …) vì vậy con người chọn loại cây trồng gì phụ
thuộc hoàn toàn vào lượng nước tưới và hệ thống tưới tiêu nước được xây dựng.
Để đưa vật tư nông nghiệp tới đồng ruộng và đưa nông sản từ đồng ruộng đến
nơi tiêu thụ cần có thị trường giao thông.

(5) Thị trường
Thị trường và sự cải tiến cơ cấu cây trồng (CCCTr) có mối quan hệ chặt
chẽ với nhau. Thị trường là động lực thúc đẩy cải tiến CCCTr, song nó có mặt
hạn chế là nếu để cho phát triển một cách tự phát sẽ dẫn đến sự mất cân đối ở
một giai đoạn, một thời điểm nào đó. Vì vậy, nhà nước cần có những chính sách
điều tiết kinh tế vĩ mô để phát huy mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của thị
trường (Trần Đức Viên, 2012).
Kinh tế hàng hóa là một hình thức tổ chức kinh tế, trong đó người ta sản
xuất ra sản phẩm để mua bán, trao đổi trên thị trường, giá trị của sản phẩm hàng
hóa phải thông qua thị trường và được thị trường chấp nhận. Giá thành sản phẩm
bị chi phối bởi các yếu tố như vốn, trình độ lao động, giá cả dịch vụ, phạm vi địa

17


lý… vì vậy, khi đánh giá hiệu quả kinh tế của cây trồng cần phải xem xét một

cách tổng quát.
Hiện nay,thị trường nông thôn đang phát triển với sự tham gia đắc lực của
các doanh nghiệp tư nhân, kể cả các mặt hàng xuất khẩu. Các hộ nông dân ngày
càng phụ thuộc vào thị trường tự do, thiếu hoạt động của hợp tác xã chế biến và
tiêu thụ nông sản. Nếu các hợp tác xã (HTX) nắm được khoảng 30% khối lượng
hàng hóa thì tư thương sẽ mất độc quyền trong buôn bán (Đào Thế Tuấn, 1997).
Thị trường không phải chi do cạnh tranh điều khiển mà còn do sự hợp tác
và tương trợ lẫn nhau, tiếp tục nghiên cứu về thị trường, các nhà xã hội học và
chính trị học cho rằng thị trường còn do các điều kiện xã hội và chính trị quyết
định mà kinh tế học trước đó thường chưa đề cập.
Thị trường là động lực thúc đẩy cải tiến CCCTr hợp lý. Theo cơ chế thị
trường thì cơ cấu cây trồng phải làm rõ được các vấn đề: trồng cây gì, trồng như
thế nào và sản phẩm của chúng cung cấp ở đâu, cho ai? Thông qua sự vận động
của giá cả, thị trường có tác dụng định hướng cho người sản xuất nên trồng cây
gì, với số lượng chi phí như thế nào để đáp ứng được nhu cầu của xã hội và thu
được kết quả cao. Thông qua thị trường, người sản xuất điều chỉnh quy mô sản
xuất, cải tiến cơ cấu cây trồng thay đổi giống cây trồng, mùa vụ cho phù hợp với
thị trường. Thị trường có tác dụng điều chỉnh CCCTr, chuyển dịch theo hướng
ngày càng đạt hiệu quả cao hơn. Cải tiến CCCTr chính là điều kiện và yêu cầu
mở rộng thị trường.

(6) Hiệu quả kinh tế
Hiệu quả kinh tế là một phạm trù phản ánh mặt chất lượng của các hoạt
động kinh tế. Nâng cao chất lượng hoạt động kinh tế nghĩa là tăng cường trình độ
lợi dụng các nguồn lực sẵn có trong một hoạt động kinh tế. Đây là đòi hỏi khách
quan của nền sản xuất xã hội do nhu cầu vật chất cuộc sống của con người ngày
một tăng, do yêu cầu của công tác quản lý kinh tế cần thiết phải phân tích các yếu
tố ảnh hưởng đến chất lượng của các hoạt động kinh tế và do đó đã làm xuất hiện
phạm trù hiệu quả kinh tế. Vận dụng vào việc phát triển bền vững hệ thống cây

18


trồng cho thấy cần phải tận dụng triệt để điều kiện tự nhiên để bố trí cơ cấu cây
trồng, chủng loại cây trồng sao cho hợp lý trên một đơn vị diện tích.
Đặc điểm của sản xuất nông nghiệp là phải sản xuất đa dạng, ngoài cây
trồng chủ yếu cần bố trí cây trồng bổ sung để tận dụng các nguồn lợi thiên nhiên
của vùng và cơ sở sản xuất nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế.
Theo Phạm Chí Thành (1998) CCCTr cần thỏa mãn các điều kiện: (i) đảm
bảo yêu cầu chuyên canh và tỷ lệ sản phẩm hàng hóa cao; (ii) đảm bảo việc hỗ
trợ cho ngành sản xuất chính và phát triển chăn nuôi, tận dụng các nguồn lợi tự
nhiên; (iii) đảm bảo thu hút lao động và vật tư kỹ thuật có hiệu quả kinh tế; (iv)
đảm bảo chất lượng và giá trị hàng hóa cao hơn CCCTr cũ; (v) khi đánh giá hiệu
quả kinh tế của CCCTr có thể dựa vào một số chỉ tiêu: năng suất, tổng sản lượng,
giá thành, thu nhập và mức lãi của các sản phẩm hàng hóa. Việc đánh giá này rất
phức tạp do giá cả sản phẩm luôn biến động theo thị trường.

(7) Nhóm yếu tố xã hội
Nông nghiệp Việt Nam những năm gần đây đã trải qua các thời kỳ từ hợp
tác xã chuyển sang khoán 10, khoán 100 ruộng đất đã về tay các hộ nông dân với
hộ nông dân sản xuất tự chủ.
Theo Phạm Tiến Dũng, 2014, ở nước ta trong thời kỳ đổi mới, các chính
sách mới một lần nữa xác lập vị trí số một của kinh tế hộ nông dân ở nông thôn.
Trong nông thôn có 3 nhóm hộ chính là: (i) Nhóm hộ sản xuất hàng hóa (chiếm
khoảng 30%); (ii) nhóm hộ bước đầu đi vào sản xuất hàng hóa nhưng còn ít, quy
mô nhỏ (chiếm gần 55%); (iii) nhóm hộ nghèo (chiếm dưới 15%). Theo Đào Thế
Tuấn (1997), nông hộ là đơn vị kinh tế tự chủ và đã góp phần to lớn vào sự phát
triển sản xuất nông nghiệp của nước ta trong những năm qua. Tất cả những hoạt
động nông nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn chủ yếu được thực hiện thông
qua nông hộ. Khi nghiên cứu về kinh tế hộ gia đình và các quan hệ xã hội ở nông

thôn trong thời kỳ đổi mới cho rằng, nông dân ở đồng bằng sông Hồng được hình
thành trên một diện tích đất nông nghiệp nhất định. Tất cả các hoạt động nông
nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn chủ yếu được thực hiện thông qua nông
hộ. Do vậy quá trình chuyển đổi CCCTr thực chất là sự cải tiến sản xuất nông

19


nghiệp ở các hộ nông dân. Vì vậy, nông hộ là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của
khoa học nông nghiệp và phát triển nông thôn (NN&PTNT).
Hộ nông dân không phải là một hình thái sản xuất đồng nhất mà là tập hợp
các kiểu nông hộ khác nhau, có mục tiêu và cơ chế hoạt động khác nhau. Căn cứ
vào mục tiêu và cơ chế hoạt động của nông hộ để phân biệt các kiểu hộ nông
dân: (i) Kiểu hộ hoàn toàn tự cấp: Trong điều kiện này người nông dân ít có phản
ứng với thị trường, nhất là thị trường lao động và vật tư; (ii) kiểu nông hộ chủ
yếu tự cấp, có bán một phần nông sản đổi lấy hàng tiêu dùng, có phản ứng ít
nhiều với giá cả (chủ yếu giá vật tư); (iii) kiểu hộ bán phần lớn nông sản, có phản
ứng nhiều với thị trường; (iv) kiểu hộ hoàn toàn sản xuất hàng hóa, có mục tiêu
kiếm lơi nhuận như là một xí nghiệp tư bản chủ nghĩa.
Mục tiêu sản xuất của các hộ quyết định sự lựa chọn sản phẩm kinh
doanh, cơ cấu cây trồng, quyết định mức đầu tư, phản ứng với giá cả vật tư, lao
động và sản phẩm của thị trường. Quá trình phát triển của các hộ nông dân trải
qua các giai đoạn từ thu nhập thấp đến thu nhập cao. Giai đoạn nông nghiệp tự
cấp: nông dân trồng một hay một vài cây lương thực chính, năng suất thấp, kỹ
thuật thô sơ, rủi ro lớn. Do sợ rủi ro nên việc tiếp thu kỹ thuật bị hạn chế và thị
trường nông thôn là thị trường chưa hoàn chỉnh. Giai đoạn kinh daonh tổng hợp
và đa dạng: lúc mới chuyển sang sản xuất hàng hóa, nông dân bắt đầu trồng thêm
các cây hàng hóa, đa canh để giảm bớt rủi ro. Nhờ có thêm thu nhập nên có thể
đầu tư cải tiến kỹ thuật và thâm canh, nếu lao động thừa nhiều có thể phát triển
ngành nghề nông nghiệp (Đào Thế Tuấn, 1997). Theo đó, nông hộ chuyển dần

sang hình thức canh tác kiểu trang trại đáp ứng nhu cầu canh tác của thị trường.
Ở những nước công nghiệp phát triển như nước Anh thì hình thức sản xuất có lợi
nhất của các nông hộ không phải là hình thành các xí nghiệp nông nghiệp quy
mô lớn mà các nông hộ canh tác kiểu trang trại gia đình dùng lao động làm thuê.
Trang trại là ruột hình thức tổ chức kinh tế trong nông – lâm – ngư nghiệp phổ
biến được hình thành trên cơ sở kinh tế hộ nông dân nhưng mang tính sản xuất
hàng hóa.

20


Đào Thế Tuấn (1997), cho rằng: quá trình đa dạng hóa cây trồng là do sự
phát triển của kinh tế hộ quyết định và còn tùy vào từng vùng nhưng yếu tố khó
khăn về vốn mang tính quyết định nhất. Các hộ nghèo kinh doanh rất đa dạng,
chỉ khi họ giàu lên thì mới tập trung vào một số ngành nhất định. Như vậy,
chuyên môn hóa chỉ có thể xảy ra khi trình độ sản xuất hàng hóa đã phát triển ở
mức độ cao. Hộ nông dân phát triển từ tự cấp sang sản xuất hàng hóa ở các mức
độ khác nhau và quá trình cải tiến cơ cấu cây trồng gắn với thị trường được thực
hiện ngày càng hoàn thiện hơn. Theo Vũ Đức Kính (2014) kinh tế hộ nông thôn ở
nước ta trong những năm qua đã có bước phát triển mạnh mẽ, nhưng cũng còn
những tồn tại không nhỏ, đó là: (i) Tỷ lệ hộ nông nghiệp còn cao; (ii) Bình quân
ruộng đất nông nghiệp một họ rất thấp. (iii) trang bị kỹ thuật còn ở mức thấp; (iv)
thu nhập của nông hộ chưa ở mức cao; (v) trình độ dân trí vẫn còn ở mức thấp,
nhiều nơi còn rất lạc hậu, tỷ lệ mù chữ vùng cao, vùng sâu ở mức cao (hơn 50%).
Những tồn tại trên của nông hộ là những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến phát
triển CCCTr, áp dụng các biện pháp kỹ thuật tiến bộ… khắc phục những tồn tại
trên nhằm mục tiêu hướng tới phát triển CCCTr hướng bền vững.

• Chính sách
Nhà kinh tế học người Anh Franks Ellis (1998) cho rằng không có một

định nghĩa “duy nhất” về thuật ngữ chính sách. Các nhà kinh tế thường nghĩ
chính sách là mục tiêu và phương pháp mà Chính phủ đưa ra nhằm tác động vào
mức độ của biến động kinh tế như giá, thu nhập, thu nhập quốc dân, tỷ giá hối
đoái… và từ đó ông cho rằng chính sách được xác định như đường lối hành động
mà Chính phủ lựa chọn đối với một lĩnh vực của nền kinh tế, kể cả các mục tiêu mà
Chính phủ tìm kiếm và sự lựa chọn các phương pháp để theo đuổi các mục tiêu đó.
Muốn quá trình chuyển đổi CCCTr có hiệu quả phải thúc đẩy tất cả các
kiểu hộ nông dân phát triển một cách đồng bộ chứ không chỉ thúc đẩy các hộ sản
xuất giỏi. Quá trình phát triển kinh tế sẽ phân hóa giàu nghèo, có sự chênh lệch
về thu nhập giữa nông thôn và thành thị, cần thiết phải rút lao động ra khỏi nông
nghiệp bằng cách phát triển công nghiệp nông thôn và thâm canh tăng vụ để sản
xuất hàng hóa.

21


Một khó khăn khác làm cho nông dân ngần ngại không dám đầu tư vào
sản xuất và cải tiến CCCTr là do thiếu thị trường cho nông sản. Để giải quyết vấn
đề thị trường, nhà nước cần tạo môi trường lành mạnh cho thị trường phát triển
và xây dựng cơ sở hạ tầng như: giao thông, thủy lợi, thông tin…
Để thúc đẩy quá trình chuyển đổi CCCTr có căn cứ kịp thời, theo Phạm
Chí Thành và cs (1996) thì nhà nước cần có chính sách về khoa học – công nghệ
thông qua nghiên cứu, nhằm thiết lập ngay trên đồng ruộng của người nông dân
những mô hình chuyển đổi cây trồng có hiệu quả và chuyển giao kỹ thuật thích
ứng cho nông dân.

• Khoa học công nghệ
Tiến bộ kỹ thuật: Bao gồm các quy trình, công nghệ, biện pháp kỹ thuật cụ
thể và quản lý sử dụng đất, sản xuất, thu hoạch, chăm sóc, bảo vệ các loại sản
phẩm nông nghiệp. Tiến bộ kỹ thuật trong trồng trọt là các kỹ thuật mang lại hiệu

quả cụ thể trong việc chọn tạo giống cây trồng, kỹ thuật canh tác, chăm sóc, bón
phân, cải tạo và sử dụng đất, bảo vệ thực vật… (Trần Đức Viên, 2012).
Các yếu tố: điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của mỗi vùng có khác nhau
với yêu cầu giống cây khác nhau đòi hỏi phải có kỹ thuật canh tác khác nhau.
Trong nông nghiệp, tập quán canh tác, kỹ thuật canh tác của từng vùng, từng địa
phương có ảnh hưởng trực tiếp đến CCCTr. Vùng có trình độ kỹ thuật canh tác
cao như hệ thống trồng hoa, rau cao cấp ở vùng Tây Tựu – Từ Liêm, Vân Nội –
Đông Anh – TP. Hà Nội, TP. Đà Lạt – tỉnh Lâm Đồng (Phạm Chí Thành, 1998).
Các tiến bộ khoa học – công nghệ: Nhờ có công nghệ mà các yếu tố sản
xuất như đất đai, sinh vật, khí hậu, máy móc, lao động và kinh tế kết hợp với
nhau để tạo ra sản phẩm nông nghiệp. Trong thực tế sản xuất, những hộ tiếp cận
với tiến bộ khoa học, công nghệ sản xuất, hiểu biết thị trường sẽ ảnh hưởng tới
CCCTr. Vùng sản xuất nông nghiệp công nghệ cao có CCCTr chuyên sản xuất
sản phẩm hàng hóa, sản xuất điều khiển theo thị hiếu của thị trường, kinh tế giảm
dần tác động yếu tố tự nhiên.

22


1.2 Cơ sở thực tiễn
1.2.1 Xây dựng hệ thống canh tác thích ứng với môi trường trong bối cảnh biến đổi
khí hậu.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng bất thường, trung
tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Úc (ACIAR) đã có những nghiên cứu
nhằm tăng cường khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu của các hệ thống canh
tác lúa, thông qua việc cung cấp công nghệ và kỹ thuật mới giúp cho hệ thống
canh tác lúa có sức chịu đựng tốt hơn Cụ thể:
+ Cải thiện nguồn quỹ gen lúa có tính chịu đựng tốt hơn khi bị ngập úng,
sốc do mặn và môi trường yếm khí trong quá trình nảy mầm;
+ Đưa ra các phương án sử dụng đất có thể thay thế cho các hệ thống sản

xuất độc canh lúa, hoặc luân canh để cho thu nhập cao hơn;
+ Cung cấp công cụ ra quyết định cho nông dân và các sở ban ngành;
+ Hướng dẫn quản lý đất nhằm mục đích tuần hoàn dinh dưỡng và thích
ứng với ngập úng trên đất phèn;
+ Đánh giá mức độ thích ứng và các lợi ích khác có thể có được từ các
phương án được lựa chọn để thích ứng biến đổi khí hậu;
+ Chiến lược ứng phó thông qua quy hoạch sử dụng đất phù hợp với
những thay đổi được dự báo trước về xâm nhập mặn và ngập úng.
Không những thế, Liên minh toàn cầu ở lĩnh vực nông nghiệp có khả năng
thích ứng thông minh với biến đổi khí hậu, với sự tham gia của 16 quốc gia và 37
tổ chức, đã được hình thành để bảo vệ 500 triệu nông dân trên toàn thế giới trước
biến đổi khí hậu.

23


Liên minh được thành lập nhằm mục tiêu tăng một cách bền vững và công
bằng sức sản xuất và thu nhập nông nghiệp; xây dựng một cách vững chắc nhất
hệ thống lương thực và sinh kế nông thôn; giảm thiểu hoặc loại bỏ các khí thải
gây hiệu ứng nhà kính từ sản xuất nông nghiệp thông qua việc thay đổi hệ thống
canh tác, tập quán canh tác và giống cây trồng. Cụ thể:
+ Để ứng phó với hạn hán, cần trữ nước vào mùa mưa, bảo vệ nguồn nước
và giảm thất thoát, sử dụng giống cây trồng chịu hạn, xen canh, dự trữ giống, đa
dạng hoá kinh tế.
+ Để giảm tác hại của lũ lụt, chúng ta cần phục hồi hệ thực vật ven bờ,
thay đổi thời vụ, cây trồng, quy hoạch sử dụng đất và có hệ thống cảnh báo sớm.
+ Đối phó với nước biển dâng, con người cần hục hồi và bảo vệ vùng đất
ngập nước ven biển, đầm lầy, rừng ngập mặn, bảo vệ bờ biển và xây kè, cân nhắc
biến đổi khí hậu trong quy hoạch cơ ở hạ tầng
+ Đối với việc trái đất nóng lên, ta Điều chỉnh thời gian và khu vực chăn

thả, trồng cây bóng mát, chuyển sang giống cây chiụ nắng, cải thiện y tế công
cộng, quản lí và thanh toán dịch bệnh.
Việt Nam đang hứng chịu ngày càng nhiều trận lụt và hạn hán, nhiệt độ
tăng, cường độ bão tăng và hiện tượng nước biển dâng. Nông dân vùng đồng
bằng Bắc bộ và đồng bằng sông Cửu Long cũng đang chịu ảnh hưởng của hiện
tượng xâm nhập mặn, và sinh kế của họ, dựa trên trồng lúa và các cây hoa màu
khác, cũng bị đe doạ theo.
Trước tình hình đó, bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đã đề xuất
giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu trong lĩnh vực trồng trọt. Theo đó sẽ tái
cơ cấu sản xuất, chuyển dịch cơ cấu cây trồng, tăng cường các biện pháp canh
tác, các phương thức sản xuất nông nghiệp đa mục tiêu bảo đảm an ninh lương
thực, tăng thu nhập cho nông dân và giảm phát thải. Đặc biệt, chú trọng đầu tư

24


nghiên cứu chọn tạo, đưa vào sản xuất các giống cây trồng mới thích nghi với
biến đổi khí hậu, chống chịu được rét, nóng, hạn hán, ngập úng hay phèn mặn…
Cục Trồng trọt đã thí điểm các kỹ thuật giảm thiểu phát thải khí nhà kính với lúa
nước, thí điểm phương pháp tiếp cận nông nghiệp thông minh và bền vững…
nhằm phát huy các hệ thống sản xuất nông nghiệp có khả năng chống chịu với
biến đổi khí hậu và phát thải thấp.
Đối với lĩnh vực thủy sản, ngành điều chỉnh quy hoạch nuôi trồng thủy
sản phù hợp với xu hướng thay đổi ranh giới nước mặn, lợ và ngọt do ảnh hưởng
của biến đổi khí hậu. Xây dựng các mô hình tổ chức sản xuất và dịch vụ nghề cá
trên biển nhằm khai thác, bảo vệ ngư trường và giảm phát thải khí nhà kính, tiết
kiệm nhiên liệu. Đồng thời, tăng cường hệ thống cảnh báo gần bờ và xa bờ cho
ngư dân. Phát triển đa dạng các giống thủy sản, có khả năng sống ở vùng nước
mặn cao và kháng bệnh, áp dụng các công nghệ sử dụng nước hiệu quả để đảm
bảo sản lượng đáp ứng xuất khẩu.

Về mùa vụ, đối với lúa giảm diện tích vụ Xuân Hè (hay còn gọi là Hè Thu
sớm) vì đây là vụ lúa dễ lưu truyền mầm mống sâu bệnh cho vụ Hè Thu. Chuyển
đổi những cây sử dụng nhiều nước qua trồng các cây trồng cạn, sử dụng ít nước
và có khả năng chịu hạn hay chịu ngập úng.
Theo Mai Văn Trịnh (2010) thì Việt Nam là một trong số các nước trên
thế giới chịu sự tác động nhiều của biến đổi khí hậu (BĐKH) theo hướng nhiệt
độ tăng dần. Khi nhiệt độ tăng thì mực nước biển dâng cao, những nơi đất thấp
thường bị ngập nước, việc trồng lúa gặp nhiều khó khăn. Khi nhiệt độ tăng hậu
quả thường làm thay đổi quy luật mưa hoặc hạn… Theo kết quả nghiên cứu của
Phạm Chí Thành(2013) thì con đường thích ứng với biến đổi khí hậu ở Việt Nam
theo hướng sau:
- Chuyển đất trũng trồng lúa sang nuôi cá và không nên trồng lúa bằng bất
kỳ giá nào vì chi phí lớn, sản xuất không có lãi.
- Mở rộng diện tích trồng khoai lang ở vụ đông và những nơi đất cao thiếu
nước tưới.

25