Bài giảng tâm lý học 2

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH
KHOA SP TIỂU HỌC – MẦM NON

BÀI GIẢNG
(Lưu hành nội bộ)

TÂM LÝ HỌC 2
(Dành cho sinh viên ngành ĐHSP)

Tác giả: Nguyễn Thị Xuân Hương
Nguyễn Thị Diễm Hằng

-1-


MỤC LỤC

Trang
CHƯƠNG 1...................................................................................................................................................................5
NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM ........................................................5
1.1. KHÁI QUÁT VỀ TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM...........................................5
1.1.1. Đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm......................................5
1.2. LÝ LUẬN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM ...................................................................................6
1.2.1. Khái quát chung về sự phát triển tâm lý trẻ em .............................................................................................6
1.2.2. Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em ..........................................................................................10
1.2.3. Dạy học, giáo dục và sự phát triển tâm lý của trẻ.......................................................................................10
1.3. SỰ PHÂN CHIA CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ.........................................................................11
1.3.1. Quan niệm về giai đoạn phát triển tâm lý....................................................................................................11
1.3.2. Phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ...............................................................................................12
CHƯƠNG 2..................................................................................................................................................................13
TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH T RUNG HỌC CƠ SỞ.............................................................................13

2.1. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS............13
2 .1 .1 . N hữ n g y ếu t ố h oà n cả nh kì m h ã m s ự p há t t ri ển t í n h ngư ờ i lớ n ...................................13
2.1.2. N h ữ ng yếu t ố ho à n c ả nh th ú c đ ẩ y s ự p há t t ri ển t ín h ng ườ i l ớ n ....................................14
2.2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ Ở HỌC SINH THCS..........................................14
2.2.1. Sự biến đổi về mặt giải phẫu sinh lý ...........................................................................................................14
2.2.2. Sự thay đổi của điều kiện sống ....................................................................................................................16
2.3. MỘT SỐ QUAN NIỆM VỀ “KHỦNG HOẢNG” TRONG SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI
HỌC SINH THCS ...................................................................................................................................................17
2.4. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THCS ....................................18
2.4.1. Đặc điểm hoạt động học tập ......................................................................................................................18
2.4.2. Sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS ..........................................................................................19
2.5. HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP Ở LỨA TUỔI HỌC SINH THCS...................................................................................21
2.5.1. Sự hình thành kiểu quan hệ mới...............................................................................................................................21
2.5.2. Hoạt động giao tiếp với bạn bè.....................................................................................................................22
2.6. SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH Ở HỌC SINH THCS ..............................................................................24
2.6.1. Sự hình thành của tự ý thức..........................................................................................................................24
2.6.2. Sự hình thành tình cảm..................................................................................................................................25
CHƯƠNG 3 ..................................................................................................................................................................28
TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ...................................................................28
3.1. NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC
SINH THPT .............................................................................................................................................................28
3.1.1. Khái niệm tuổi thanh niên.............................................................................................................................28
3.1.2. Đặc điểm cơ thể ............................................................................................................................................28
3.1.3. Điều kiện xã hội của sự phát triển .................................................................................................................30
3.2. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THPT .........................................30
3.2.1. Đặc điểm hoạt động học tập ..........................................................................................................................30
3.2.2. Đặc điểm sự phát triển trí tuệ học sinh THPT .............................................................................................32
3.3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NHÂN CÁCH CHỦ YẾU .........................................................................................34
3.3.1. Sự phát triển của tự ý thức ...........................................................................................................................34
3.3.2. Sự hình thành thế giới quan..........................................................................................................................35

3.3.3. Giao tiếp và đời sống tình cảm của thanh niên............................................................................................36

-2-


3.4. HOẠT ĐỘNG LAO ĐỘNG VÀ SỰ LỰA CHỌN NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH THPT.................40
3.5. MỘT SỐ VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HỌC SINH THPT ....................................................................................40
CHƯƠNG 4. TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC .............................................................................................................43
4.1. GIỚI THIỆU MỘT SỐ HỌC THUYẾT VỀ TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC....................................................43
4.1.1. Thuyết liên tưởng ..........................................................................................................................................43
4.1.2. Thuyết hành vi...............................................................................................................................................43
4.1.3. Thuyết hoạt động...........................................................................................................................................44
4.2. HOẠT ĐỘNG DẠY.........................................................................................................................................46
4.2.1. Khái niệm về hoạt động dạy .........................................................................................................................46
4.2.2. Mục đích của hoạt động dạy ........................................................................................................................46
4.2.3. Con đường để đạt được mục đích của hoạt động dạy ..................................................................................46
4.2.4. Các yếu tố tâm lý cơ bản trong hoạt động dạy............................................................................................47
4.3. HOẠT ĐỘNG HỌC..........................................................................................................................................48
4.3.1. Khái niệm về hoạt động học ...........................................................................................................................48
4.3.2. Bản chất của hoạt động học .........................................................................................................................49
4.3.3. Sự hình thành hoạt động học........................................................................................................................50
4.4. SỰ HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM, KỸ NĂNG, KỸ XẢO HỌC TẬP ...........................................................53
4.4.1. Sự hình thành khái niệm ...............................................................................................................................53
4.4.2. Sự hình thành kỹ năng, kỹ xão .....................................................................................................................55
4.5. DẠY HỌC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ.................................................................................................58
4.5.1. Khái niệm về sự phát triển trí tuệ .................................................................................................................58
4.5.2. Quan hệ giữa dạy học và sự phát triển trí tuệ ..............................................................................................59
CHƯƠNG 5. TÂM LÝ HỌC GIÁO DỤC ............................................................................................................60
5.1. ĐẠO ĐỨC VÀ HÀNH VI ĐẠO ĐỨC ...........................................................................................................60
5.1.1. Khái niệm về đạo đức....................................................................................................................................60

5.1.2. Khái niệm về hành vi đạo đức ......................................................................................................................61
5.2. CẤU TRÚC TÂM LÝ CỦA HÀNH VI ĐẠO ĐỨC......................................................................................62
5.2.1. Tri thức đạo đức và niềm tin đạo đức ..........................................................................................................62
5.2.2. Động cơ đạo đức và tình cảm đạo đức........................................................................................................65
5.2.3. Thiện chí, nghị lực đạo đức và thói quen đạo đức ......................................................................................66
5.2.4. Mối quan hệ giữa các yếu tố tâm lý trong cấu trúc hành vi đạo đức .........................................................67
5.3.1. Tính sẵn sàng hành động có đạo đức ...........................................................................................................67
5.3.2. Ý thức bản ngã...............................................................................................................................................68
5.4. VẤN ĐỀ GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG...........................................................69
5.4.1. Tổ chức giáo dục đạo đức cho HS trong nhà trường ..................................................................................69
5.4.2. Xây dựng bầu không khí đạo đức của tập thể.............................................................................................69
5.4.3. Tổ chức giáo dục đạo đức cho học sinh ở trong gia đình ..........................................................................70
5.4.4. Giáo dục đạo đức cho học sinh thông qua sự tự tu dưỡng, tự rèn luyện..................................................70
CHƯƠNG 6. TÂM LÝ HỌC NHÂN CÁCH NGƯỜI THẦY GIÁO .....................................................................72
6.1. SỰ CẦN THIẾT TRAU DỒI NHÂN CÁCH CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ...............................................72
6.2. ĐẶC ĐIỂM LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI GIÁO VIÊN .............................................................................73
6.3. CẤU TRÚC NHÂN CÁCH CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ............................................................................75
6.4. PHẨM CHẤT CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ..................................................................................................76
6.5. NĂNG LỰC CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO .....................................................................................................78
6.6. SỰ HÌNH THÀNH UY TÍN NGƯỜI THẦY GIÁO.....................................................................................82
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................................................................84

-3-


LỜI NÓI ĐẦU
Tâm lý học 2 là chuyên ngành tâm lý học góp phần trực tiếp hình thành quan điểm sư
phạm và bồi dưỡng trình độ nghiệp vụ cho sinh viên khối ngành sư phạm. Nội dung tài liệu
gồm 6 chương được quy định khác nhau về thời lượng và được trình bày khác nhau, nhưng cả
bài giảng là một thể thống nhất theo quan điểm đổi mới nội dung dạy và học ở bậc đại học.

Để tài liệu tiếp tục được hoàn thiện trong những năm tới, chúng tôi mong nhận được ý
kiến đóng góp của cán bộ giảng dạy và sinh viên.
Xin chân thành cảm ơn!

-4-


CHƯƠNG 1
NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM
1.1. KHÁI QUÁT VỀ TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM
1.1.1. Đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư
phạm
1.1.1.1. Đối tượng của Tâm lý học lứa tuổi
Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu quy luật và động lực phát triển tâm lý của con người
theo các lứa tuổi khác nhau và xem xét quá trình con người trở thành nhân cách như thế
nào. Nghiên cứu các quá trình tâm lý, trạng thái tâm lý, thuộc tính tâm lý ở các lứa tuổi
khác nhau và sự khác biệt của chúng ở mỗi cá nhân trong cùng một lứa tuổi. Nghiên cứu
các dạng hoạt động (vui chơi, học tập, lao động...) khác nhau và vai trò của chúng đối với sự
phát triển tâm lý của cá nhân.
Tâm lý học lứa tuổi là một chuyên ngành của TLH nó nghiên cứu các hiện tượng và
các qui luật của sự phát triển tâm lý theo các thời kỳ lứa tuổi. Qua đó nêu lên nguyên nhân,
động lực của sự phát triển tâm lý cùng với những đặc trưng tâm lý qua các giai đoạn phát
triển theo lứa tuổi. Trên cơ sở đó nhà giáo dục sẽ tổ chức quá trình dạy học và giáo dục
nhằm nâng cao kết quả. Ngoài ra, tâm lý học lứa tuổi còn phân chia thành những chuyên
ngành hẹp để nghiên cứu sâu về từng lứa tuổi.
1.1.1.2. Đối tượng của Tâm lý học sư phạm
Tâm lý học Sư phạm nghiên cứu những đặc điểm và những qui luật tâm lý của quá trình
lĩnh hội tri thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo, cũng như quá trình hình thành các phẩm chất trí
tuệ và sự phát triển nhân cách của trẻ dưới sự tác động của dạy học và giáo dục. Nó nghiên
cứu những đặc điểm tâm lý của học sinh và những đặc điểm tâm lý của những người làm

công tác giáo dục. Đồng thời xem xét mối quan hệ qua lại giữa giáo viên và học sinh, giữa
học sinh với học sinh. Từ đó vạch ra những yêu cầu về nhân cách của cả thầy và trò.
Những quan sát hàng ngày cho ta thấy trẻ có những rung cảm và suy nghĩ không
giống người lớn, có rất nhiều điều trẻ chưa làm được. Nhưng vấn đề ở đây không phải là ở
chỗ trẻ chưa làm được những gì, chưa nắ m được gì...mà ta cần phải hiểu được ở đứa trẻ hiện
có những gì, có thể làm được gì, nó sẽ thay đổi như thế nào và sẽ có được những gì trong
quá trình sống và hoạt động theo lứa tuổi. Có hiểu được những điều đó ta mới hiểu được
nguyên nhân của những phẩm chất tâm lý mới đặc trưng cho nhân cách. Mặt khác, ở mỗi lứa
tuổi có những thuận lợi và khó khăn riêng đòi hỏi ta phải có phương pháp giáo dục thích
hợp với từng lứa tuổi và từng cá nhân. Trong quá trình dạy học và giáo dục nếu ta không
chú ý tới điều đó thì dù người giáo viên có am hiểu khoa học đến đâu cũng khó có thể đạt
được kết quả tốt trong công tác sư phạm của mình.
1.1.1.3. Nhiệm vụ của Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm
a. Nhiệm vụ của Tâm lí học lứa tuổi: Tâm lí học lứa tuổi chỉ ra các đặc điểm tâm lí của
con người được hình thành và phát triển trong từng giai đoạn lứa tuổi, những quy luật hình
thành và biểu hiện tâm lí của con người trong mỗi giai đoạn phát triển tâm lí, chỉ ra các điều
-5-


kiện, động lực của sự phát triển tâm lí; Tâm lí học lứa tuổi cung cấp cơ sở tâm lí lứa tuổi của
việc vận dụng các nguyên tắc, phương pháp, biện pháp dạy học và giáo dục phù hợp với đặc
điểm và quy luật tâm lí lứa tuổi, tổ chức hợp lí quá trình sư phạm nhằm nâng cao hiệu quả của
hoạt động dạy học và giáo dục.
b. Nhiệm vụ của Tâm lí học sư phạm: Chỉ ra các qui luật tâm lí của việc dạy học và
giáo dục; Nghiên cứu những vấn đề tâm lí học của việc hình thành tri thức khoa học, kỹ năng,
kỹ xảo, các phẩm chất nhân cách của người học; Chỉ ra cơ sở tâm lí của việc điều khiển quá
trình dạy học, giáo dục trong và ngoài nhà trường, xây dựng mối quan hệ giữa giáo viên và học
sinh, giữa học sinh với nhau, giữa nhà trường với gia đình và các lực lượng giáo dục khác;
Nghiên cứu đặc trưng lao động sư phạm của giáo viên, hệ thống phẩm chất, năng lực của
người giáo viên, việc tự rèn luyện và hoàn thiện nhân cách, năng lực nghề nghiệp của người

thầy giáo.
1.1.2. Mối quan hệ giữa tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm
Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm là những chuyên ngành của tâm lý học, đều
dựa trên cơ sở của TLH đại cương. TLH đại cương cung cấp cho hai chuyên ngành này
những khái niệm cơ bản về các hiện tượng tâm lý để hai chuyên ngành này sử dụng khi đi
sâu vào đối tượng nghiên cứu của mình, tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm cùng có
chung khách thể nghiên cứu đó là những con người bình t hường ở những giai đoạn phát
triển khác nhau. Nếu ta nghiên cứu sự phát triển tâm lý của trẻ theo từng lứa tuổi thì nó sẽ
là đối tượng nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi. Nếu nghiên cứu con người với tư cách là
người học dưới tác động có mục đích của nhà giáo dục thì nó lại là đối tượng của tâm lý
học sư phạm. Tuy có đối tượng nghiên cứu khác nhau nhưng chúng có mối quan hệ chặt chẽ
và thống nhất với nhau. Những kết quả nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi sẽ là cơ sở khoa
học quan trọng để thiết kế quá trình phát triển nhân cách của trẻ. Mặt khác, nhờ những thành
tựu của tâm lý học sư phạm chúng ta sẽ có điều kiện cải tiến và nâng cao hiệu quả của dạy
học và giáo dục, đồng thời còn tạo cơ sở khoa học để xây dựng nội dung và phương pháp
dạy học và giáo dục phù hợp với từng lứa tuổi. Cả tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm
đều nghiên cứu trẻ em trong quá trình dạy học và giáo dục và cùng phục vụ đắc lực cho sự
phát triển của chính đứa trẻ đó. Do đó, sự phân ranh giới giữa hai chuyên ngành là chỉ có tính
chất tương đối.
1.2. LÝ LUẬN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM
1.2.1. Khái quát chung về sự phát triển tâm lý trẻ em
1.2.1.1. Quan niệm về trẻ em
Buổi đầu của xã hội loài người, chưa thể có được khái niệm về trẻ em. Thuở ấy,
người ta coi trẻ em là người lớn thu nhỏ lại, nghĩa là giữa trẻ em và người lớn chỉ có sự
khác nhau về số lượng, tầm cỡ, kích thước chứ không khác nhau về chất lượng của các hiện
tượng tâm lý. Bởi vì hoạt động của người lớn không cao hơn hẳn với hoạt động của trẻ em,
cũng làm bấy nhiêu việc với những thao tác giống hệt nhau. Thời bấy giờ, những thao tác lao
động sản xuất không khác bao nhiêu so với thao tác sử dụng công cụ sinh hoạt. Các thao
tác hoạt động còn quá thô sơ, đơn điệu khiến cho sự khác biệt về tâm lý giữa trẻ em và
-6-

người lớn coi như không đáng kể. Xã hội càng văn minh, tuổi thơ được kéo dài hơn, công cụ
lao động đòi hỏi phải có những thao tác phức tạp hơn. Nên những thao tác sử dụng các công
cụ lao động cao hơn những thao tác sử dụng các đồ dùng sinh hoạt. Sự khác nhau đó đã làm
cho tâm lý của trẻ em và người lớn có sự khác nhau về chất J.Rútxô (1712 - 1778) đã nhận
xét: Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại và người lớn không phải lúc nào cũng có
thể hiểu được trí tuệ, nguyện vọng và tình cảm độc đáo của trẻ, vì “trẻ em có những cách
nhìn, cách suy nghĩ và cảm nhận riêng của nó”. Sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn là
sự khác nhau về chất.
TLH duy vật biện chứng cho rằng: Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại, trẻ em là
trẻ em, nó vận động và phát triển theo quy luật trẻ em. Ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời
đứa trẻ là một con người, một thành viên xã hội, nó đã có nhu cầu đặc trưng của con người đó
là nhu cầu giao tiếp với người lớn. Do đó, người lớn cần có những hình thức ngôn ngữ riêng để
giao tiếp với trẻ, người lớn phải có cách nuôi nấng, dạy dỗ nó theo kiểu người (trẻ phải được
bú sữa mẹ, được ăn chín, được ủ ấm, nhất là cần phải được âu yếm, thương yêu…) và người
lớn phải giúp trẻ tiếp thu nền văn hóa xã hội của loài người. Những điều kiện sống và hoạt
động ở các thời kỳ lịch sử khác nhau là rất khác nhau, mỗi thời đại khác nhau lại có sản
phẩm trẻ em của riêng mình, chính vì thế mà ta không nên áp đặt những tiêu chuẩn phát
triển hay phương pháp giáo dục trẻ em ở thời đại xưa cho thời đại nay.
1.2.1.2. Quan niệm sai lầm về sự phát triển tâm lý của trẻ
Quan niệm duy tâm cho rằng: Sự phát triển tâm lý của trẻ chỉ là sự tăng hay giảm về số
lượng mà không có sự biến đổi về chất lượng của các hiện tượng tâm lý đang được phát triển.
Ví dụ: sự phát triển ngôn ngữ của trẻ chỉ là sự tăng về số lượng từ; tăng thời gian tập trung
chú ý... Nhìn chung, sự tăng hay giảm về số lượng các hiện tượng tâm lý cũng có ý nghĩa
nhất định trong sự phát triển tâm lý của trẻ, nhưng nó không thể giới hạn toàn bộ sự phát
triển tâm lý của trẻ. Quan niệm này đã xem sự phát triển của mỗi hiện tượng tâm lý như là
quá trình diễn ra một cách tự phát không tuân theo qui luật, con người không thể nhận thức
được và không thể điều khiển được nó. Có nghĩa là đứa trẻ sinh ra như thế nào thì lớn lên
nó sẽ như thế ấy theo kiểu “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính” và người ta mất lòng tin vào sự

cải tạo con người. Quan niệm sai lầm này được biểu hiện rõ ở nội dung của thuyết tiền định,
thuyết duy cảm, thuyết hội tụ hai yếu tố.
a. Thuyết tiền định
Thuyết tiền định coi sự phát triển tâm lý là do các tiềm năng sinh vật gây ra và con
người có tiềm năng đó ngay từ khi ra đời. Mọi đặc điểm tâm lý chung và có tính chất cá thể
nếu là tiền định (đều được quyết định trước), đều có sẵn trong các cấu trúc sinh vật và sự phát
triển chỉ là quá trình trưởng thành, chín muồi của những thuộc tính đã có sẵn ngay từ đầu và
được quyết đ ịnh trước bằng con đường di truyền. Gần đây, sinh học đã phát hiện ra cơ chế
gen di truyền và người ta đã cho rằng: những thuộc tính của nhân cách, năng lực cũng
được mã hoá, chương trình hoá trong các trang bị gen. Phái nhi đồng học cho rằng: Di
truyền là nhân tố cơ bản quyết định “Cha mẹ ngu đần thì sinh con ngu đần”. Họ coi quy luật
lặp lại là quy luật cơ bản của sự phát triển. Sự phát triển của giống lặp lại sự phát triển của
-7-


loài (Theo quan niệm của nhà tâm lý học người Đức V.Stecnơ đã so sánh sự phát triển của
cá thể với sự tiến hóa động vật và lịch sử loài người như vậy).
Thuyết tiền định đã đề cao vai trò của yếu tố bẩm sinh di truyền mà hạ thấp vai trò của
giáo dục. Họ cũng đề cập tới vai trò của giáo dục và môi trường nhưng những yếu tố đó chỉ
là yếu tố điều chỉnh làm thể hiện một nhân tố bất biến nào đó ở trẻ. Do vậy, mọi sự can thiệp
vào quá trình phát triển tự nhiên của trẻ là sự tùy tiện không thể tha thứ.
b. Thuyết duy cảm
Thuyết duy cảm giải thích sự phát triển tâm lý trẻ em bằng những tác động của môi
trường xung quanh. Họ cho rằng: môi trường là nhân tố quyết định sự phát triển tâm lý của
trẻ. Họ hiểu môi trường xã hội một cách siêu hình bất biến quyết ñịnh trước số phận con
người, còn con người được xem là đối tượng thụ động trước ảnh hưởng của môi trường.
Do vậy, muốn nghiên cứu tâm lý con người thì chỉ cần phân tích cấu trúc của môi trường
trong đó con người đang sống và hoạt động. Môi trường nào thì tạo ra con người nấy theo
kiểu “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng.” Các nhà triết học Pháp cho rằng trẻ em ngay từ
lúc lọt lòng đã có những tiềm năng bẩm sinh như nhau, sự khác biệt về tâm lý là do môi

trường và giáo dục khác nhau. Quan điểm này bắt nguồn từ nước Anh họ coi đứa trẻ như
“tờ giấy trắng” hoặc như “tấm bảng sạch sẽ” người lớn muốn vẽ lên đó cái gì cũng được. Với
quan niệm như vậy, họ sẽ không giải thích được tại sao trong cùng môi trường như nhau lại
có những nhân cách rất khác nhau.
Quan điểm của các nhà TLH duy vật biện chứng cho rằng: Con người sống trong môi
trường đều phải chịu ảnh hưởng của môi trường, nhưng con người không thụ động chịu sự
tác động của môi trường mà con người luôn thể hiện tính tích cực hoạt động để cải tạo
môi trường cho phù hợp với nhu cầu lợi ích của con người. C.Mác nói: Hoàn cảnh chỉ tạo ra
con người trong chừng mực con người tác động lại hoàn cảnh.
c. Thuyết hội tụ hai yếu tố
Thuyết hội tụ hai yếu tố lại coi sự phát triển tâm lý của trẻ là do hai yếu tố bẩm sinh di
truyền và môi trường quyết định. Họ hiểu sự tác động của hai yếu tố đó một cách máy móc,
dường như sự tác động qua lại giữa chúng có quyết định trực tiếp tới quá trình phát triển tâm
lý của trẻ, trong đó, yếu tố bẩm sinh di truyền giữ vai trò quyết định và môi trường sống
chỉ là điều kiện để biến những “đặc điểm tâm lý đã được định sẵn” thành hiện thực. Theo
họ thì nhịp độ và giới hạn của sự phát triển là tiền định và những đặc điểm tâm lý được thế
hệ trước truyền lại cho thế hệ sau dưới dạng có sẵn bất biến. Một số người theo thuyết này
cũng đề cập tới ảnh hưởng của môi trường đối với sự phát triển tâm lý của trẻ. Nhưng họ xem
môi trường như là cái gì riêng biệt tách khỏi toàn bộ đời sống xã hội. Môi trường xung
quanh đó thường xuyên ổn định và ảnh hưởng có tính chất quyết định tới sự phát triển của
trẻ, nó không phụ thuộc vào hoạt động sư phạm của nhà giáo dục, vào tính tích cực hoạt
động ngày càng tăng của trẻ.
Tóm lại: Cả ba thuyết trên tuy hình thức bề ngoài có vẻ khác nhau nhưng thực chất
đều có những sai lầm giống nhau là: đều thừa nhận đặc điểm tâm lý của con người là bất
biến và được định trước do tiềm năng sinh vật di truyền hoặc do ảnh hưởng của môi
-8-


trường bất biến. Các quan niệm này đánh giá không đúng vai trò của giáo dục, họ phủ
nhận tính tích cực hoạt động của cá nhân, coi đứa trẻ như là một thực thể tự nhiên thụ

động. Vì phủ nhận tính tích cực của trẻ nên họ không giải thích được vì sao trong cùng
điều kiện của môi trường xã hội hay những ñiều kiện sống khác nhau lại hình thành nên
những nhân cách khác nhau.
1.2.1.3. Quan niệm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lý của trẻ
Triết học Mác xit cho rằng: Phát triển là quá trình biến đổi của sự vật từ thấp đến cao,
từ đơn giản đến phức tạp. Đó là quá trình tích lũy về số lượng dẫn đến sự thay đổi về chất
lượng. Là quá trình nảy sinh cái mới trên cơ sở cái cũ, do sự đấu tranh giữa các mặt đối lập
nằm ngay trong bản thân sự vật hiện tượng.
TLH Mác xit cho rằng: Sự phát triển tâm lý của trẻ không phải là sự tăng hay giảm về
số lượng mà là quá trình biến đổi về chất trong tâm lý. Sự thay đổi về lượng của các chức
năng tâm lý dẫn tới sự thay đổi về chất và đưa đến sự hình thành cái mới một cách nhảy
vọt. Sự phát triển tâm lý chỉ xảy ra khi tạo được cái mới chưa hề có trong vốn liếng tâm lý
của nó. Sự xuất hiện cái mới về chất khiến cho những cái cũ vốn có phải được cấu tạo lại
chứ không phải là sự cộng thêm vào. Chính sự đấu tranh của mâu thuẫn bên trong giữa cái
mới và cái cũ đã biến đứa trẻ thành người lớn. Sự biến đổi về chất lượng đã tạo nê n những
bước nhảy vọt liên tục đánh dấu một bước chuyển biến từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác.
Sự phát triển tâm lý của trẻ là quá trình trẻ lĩnh hội nền văn hóa xã hội của loài người, đó là
kết quả hoạt động của chính đứa trẻ với những đối tượng mà loài người đã tạo ra. Trẻ
không tự lớn lên giữa môi trường sống, mà nó chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội nhờ
sự chỉ bảo, giáo dục của người lớn. Người lớn giúp trẻ nắm được ngôn ngữ dân tộc, phương
thức hoạt động... giúp trẻ có được năng lực người. Nhờ sự tiếp xúc và sự hướng dẫn của
người lớn mà những quá trình nhận thức, kỹ năng kỹ xảo và cả những nhu cầu xã hội của
trẻ được hình thành và phát triển.
Những biến đổi về chất trong tâm lý của trẻ sẽ đưa trẻ từ lứa tuổi này sang lứa tuổi
khác. Bất cứ một mức độ nào của trình độ phát triển trước cũng là sự chuẩn bị cho trình
độ. Sự phát triển tâm lý trẻ đầy biến động và diễn ra cực kỳ nhanh chóng. Đó là một quá
trình không phẳng lặng mà có khủng hoảng và đột biến. Chính hoạt động của đứa trẻ dưới sự
hướng dẫn của người lớn làm cho tâm lý của trẻ được hình thành và phát triển từ thời kỳ
lứa tuổi này sang thời kì lứa tuổi khác.
Các nhà tâm lý học duy vật biện chứng cũng thừa nhận rằng sự phát triển tâm lý chỉ

có thể xảy ra trên nền của một cơ sở vật chất nhất định (trên cơ thể người với những đặc
điểm bẩm sinh di truyền nhất định). Không có sự phát triển cơ thể bình thường, không có
hoạt động bình thường của não bộ sẽ không có sự phát triển tâm lý bình thường. Những
đặc điểm của cơ thể có thể qui định con đường và phương thức khác nhau của sự phát triển
các thuộc tính tâm lý, có thể ảnh hưởng tới tốc độ, đỉnh cao của các thành tựu của con
người trong một lĩnh vực hoạt động nào đó. Những đặc điểm cơ thể là tiền ñề, là điều kiện
cần thiết để phát triển tâm lý, nhưng nó không quyết định trước sự phát triển tâm lý.
Những đặc điểm đó chỉ là khả năng của sự phát triển tâm lý. Khả năng đó có trở thành
-9-


hiện thực hay không còn phụ thuộc vào tổ hợp những yếu tố khác nữa là trẻ phải được
sống và hoạt động trong điều kiện xã hội tương ứng thì những khả năng đó mới trở thành
hiện thực và tâm lý mới được phát triển.
1.2.2. Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em
1.2.2.1. Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý
Trong những điều kiện bất kỳ hay ngay cả trong những điều kiện thuận lợi nhất của
giáo dục thì những biểu hiện và những chức năng tâm lý khác nhau cũng phát triển ở những
mức độ khác nhau. Trong đó, có những thời kỳ tối ưu đối với sự phát triển của một hình thức
hoạt động tâm lý nào đó. Ví dụ: Trẻ từ 1-5 tuổi là giai đoạn thuận lợi cho sự phát triển về
ngôn ngữ. Tuổi học sinh tiểu học thuận lợi cho sự hình thành những kỹ xảo vận động... Tính
không đồng đều của sự phát triển tâm lý còn được thể hiện ở giữa các cá nhân trong cùng một
độ tuổi. Ví dụ: sự phát triển về thể chất ở tuổi thiếu niên...
1.2.2.2. Tính trọn vẹn của tâm lý
Cùng với sự phát triển của lứa tuổi thì tâm lý con người ngày càng có tính trọn vẹn,
thống nhất và bền vững. Sự phát triển tâm lý là sự chuyển biến dần các trạng thái tâm lý thành
các đặc điểm tâm lý riêng của cá nhân. Tâm lý trẻ nhỏ phần lớn là một tổ hợp thiếu hệ
thống, những tâm trạng rời rạc khác nhau. Sự phát triển thể hiện ở chỗ những tâm trạng đó dần
dần chuyển thành các nét của nhân cách. Ví dụ: Tâm trạng vui vẻ thoải mái nảy sinh trong
quá trình lao động chung, phù hợp với lứa tuổi nếu được lặp lại thường xuyên nó sẽ

chuyển thành lòng yêu lao động. Tính trọn vẹn của tâm lý còn phụ thuộc nhiều vào động
cơ chỉ đạo hành vi của trẻ. Dưới tác động của giáo dục làm cho kinh nghiệm sống ngày
càng được mở rộng thì động cơ hành vi của trẻ ngày càng trở nên tự giác và có ý nghĩa xã
hội, điều đó được bộc lộ rất rõ trong nhân cách của trẻ.
1.2.2.3. Tính mềm dẻo và khả năng bù trừ
Hệ thần kinh của trẻ em rất mềm dẻo, nên mọi tác động giáo dục có thể làm thay đổi
tâm lý trẻ em. Tính mềm dẻo cũng tạo khả năng bù trừ có nghĩa là: khi có một chức năng
tâm lý hoặc sinh lý nào đó yếu hoặc thiếu thì những chức năng tâm lý khác được tăng
cường, phát triển mạnh hơn để bù đắp cho hoạt động không đầy đủ của những chức năng bị
yếu hoặc bị hỏng đó. Ví dụ: Người khuyết tật về thị giác được bù đắp bằng sự phát triển
mạnh mẽ của thính giác.
Sự phát triển tâm lý trẻ em không tuân theo quy luật sinh học mà tuân theo quy luật
xã hội. Cho dù bộ óc của con người có tinh vi đến đâu chăng nữa nhưng nếu không sống
trong xã hội loài người, không được hưởng sự giáo dục và dạy dỗ của thế hệ trước thì đứa
trẻ cũng không thể trở thành nhân cách được.
1.2.3. Dạy học, giáo dục và sự phát triển tâm lý của trẻ
Sự phát triển tâm lý của trẻ là sự lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội lịch sử. Nhưng trẻ
chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội và phát triển tâm lý của bản thân nhờ sự tiếp xúc với
người lớn. Nhưng sự tiếp xúc với người lớn chỉ có thể đạt hiệu quả tốt khi nó được diễn ra
- 10 -


trong quá trình hoạt động sư phạm (dưới tác động của dạy học và giáo dục). Vì giáo dục và
dạy học là con đường đặc biệt để truyền đạt kinh nghiệm xã hội, những phương tiện hoạt
động cho thế hệ sau. Do vậy, giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lý trẻ.
Tính chủ đạo của giáo dục được thể hiện ở những điểm sau:
- Giáo dục vạch ra chiều hướng cho sự phát triển nhân cách và tổ chức dẫn dắt sự hình
thành phát triển nhân cách của trẻ theo chiều hướng đó.
- Giáo dục có thể tạo điều kiện thuận lợi để cho những tư chất của trẻ được bộc lộ, phát
triển để có thể biến khả năng của trẻ thành hiện thực.

- Giáo dục có thể đem lại những cái mà yếu tố bẩm sinh di truyền hoặc môi trường tự
nhiên không thể đem lại được.
- Giáo dục có thể bù đắp lại những thiếu hụt do khuyết tật hay do bệnh tật đem lại.
Đồng thời, nó có thể uốn nắn những nét tâm lý xấu được hình thành do ảnh hưởng tự phát
của môi trường để nhân cách của trẻ được phát triển tốt đẹp.
Khi khẳng định vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự phát triển tâm lý của trẻ ta cần
lưu ý rằng: Tâm lý con người mang tính chủ thể, những tác động của điều kiện bên ngoài
luôn luôn bị khúc xạ thông qua kinh nghiệm sống của con người. Do vậy những học sinh
khác nhau có thể có thái độ khác nhau trước cùng một yêu cầu của giáo viên. Mặt khác,
con người là một chủ thể tích cực hoạt động có thể tự giác thay đổi được chính bản thân
mình, nên mọi tác động bên ngoài chỉ ảnh hưởng tới tâm lý con người một cách gián tiếp
thông qua quá trình tác động qua lại của con người với môi trường.
Giáo dục, dạy học có vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lý của trẻ, chúng có
quan hệ biện c hứng với nhau hai quá trình này không phải là hai quá trình diễn ra song
song mà chúng thống nhất với nhau có quan hệ tương hỗ với nhau. Bởi vì, sự phát triển
tâm lý của trẻ chỉ có thể diễn ra một cách tốt đẹp trong điều kiện dạy học và giáo dục. Để
giữ được vai trò chủ đạo thì giáo dục và dạy học phải luôn kích thích, dẫn dắt sự phát
triển chứ không phải là sự chờ đợi sự phát triển. Giáo dục phải đi trước một bước để đón
bắt sự phát triển, tạo nên ở trẻ quá trình giải quyết mâu thuẫn liên tục để thúc đẩy sự phát
triển. Tuy vậy, trong khi kích thích sự phát triển thì dạy học và giáo dục cần phải tính đến
mức độ trẻ đã đạt được, tính đến đặc điểm lứa tuổi và qui luật bên trong của sự phát triển.
Muốn tâm lý của trẻ phát triển đúng đắn thì bên cạnh yếu tố giáo dục rất cần sự tự giáo
dục của trẻ trong tất cả các thời kỳ của cuộc đời.
1.3. SỰ PHÂN CHIA CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ
1.3.1. Quan niệm về giai đoạn phát triển tâm lý
Có nhiều quan niệm khác nhau về sự phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ.
Quan niệm sinh vật coi sự phát triển tâm lý như là một quá trình sinh vật tự nhiên. Họ
căn cứ vào những nhân tố sinh vật thuần túy (như sự thay răng hay mọc răng của trẻ...) đã
khẳng định tính bất biến, tính tuyệt đối của các giai đoạn lứa tuổi. Quan niệm khác lại
phủ nhận khái niệm lứa tuổi, họ coi sự phát triển như là sự tích lũy tri thức, kỹ năng kỹ

xảo một cách đơn giản.
Quan điểm của TLH Mácxit, đại diện là L.X.Vưgốtxki coi lứa tuổi là một thời kỳ
- 11 -


phát triển nhất định đóng kín một cách tương đối. Trong mỗi thời kỳ có qui luật phát triển
chung và được thể hiện một cách độc đáo về chất. Khi chuyển từ lứa tuổi này sang lứa
tuổi khác bao giờ cũng xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới chưa từng có trong các thời kỳ
trước. Những cấu tạo mới này cải tổ lại và làm biến đổi chính tiến trình phát triển tâm lý
của trẻ. Những đặc điểm lứa tuổi là đặc điểm chung, đặc trưng, điển hình nhất, chỉ ra
phương hướng phát triển chung. Nhưng lứa tuổi không phải là phạm trù tuyệt đối, bất biến
mà giai đoạn lứa tuổi chỉ có ý nghĩa tương đối. Giới hạn tuổi chỉ có ý nghĩa như là yếu tố
thời gian trong quá trình phát triển của trẻ chứ nó không quyết định trực tiếp sự phát triển
nhân cách. Tuổi có thể phù hợp với trình độ phát triển tâm lý của trẻ, hoặc có thể đi nhanh
hơn hay chậm hơn... là do ta biết tận dụng thời gian và điều kiện giáo dục để tổ chức cuộc
sống của trẻ.
1.3.2. Phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ
Các nhà TLH Mác xit đã căn cứ vào sự thay đổi căn bản trong điều kiện sống và hoạt
động của trẻ, vào sự phát triển về thể chất ở trẻ và sự thay đổi trong cấu trúc chức năng tâm
lý của trẻ. Người ta chia sự phát triển tâm lý của trẻ như sau :
* Giai đoạn trước tuổi học:
+ Tuổi sơ sinh: 0 - 2 tháng
+ Tuổi hài nhi: Từ 2 - 12 tháng
+ Tuổi nhà trẻ: Từ 1 - 3 tuổi
+ Tuổi mẫu giáo: Từ 3 - 6 tuổi.
Hoạt động chủ đạo trong giai đoạn này là hoạt động vui chơi.
* Giai đoạn tuổi HS:
+ Tuổi nhi đồng: Từ 6 - 11 tuổi
+ Tuổi thiếu niên: Từ 11 - 15 tuổi
+ Tuổi đầu thanh niên: Từ 15 -18 tuổi.

Hoạt động chủ đạo trong giai đoạn này là hoạt động học tập.
Mỗi thời kỳ có một vị trí, vai trò nhất định trong quá trình chuyển từ đứa trẻ mới sinh
sang một nhân cách trưởng thành. Mỗi thời kỳ có những nét tâm lý đặc trưng nhất định
mà đứa trẻ phải trải qua. Sự chuyển từ thời kỳ này sang thời kỳ khác bao giờ cũng gắn với
sự xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới về chất.

CÂU HỎI HƯỚNG DẪN ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN
1. Tóm tắt nội dung cơ bản của thuyết tiền định, thuyết duy cảm, thuyết hội tụ hai yếu tố
về nguồn gốc phát triển tâm lý trẻ em. Những thuyết đó có điểm gì cần phê phán ?
2. Hãy phân tích nội dung của quan điểm duy tâm và quan điểm duy vật về sự phát triển
tâm lý của trẻ? Tại sao lại có sự khác nhau đó? Từ đó rút ra kết luận sư phạm cần thiết.
3. Phân tích vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự phát triển tâm lý của trẻ.
- 12 -


4. Tại sao nói giai đoạn phát triển tâm lý chỉ có ý nghĩa tương đối ?
5. Các nhà tâm lí học hiện đại đã căn cứ vào những yếu tố nào để phân chia sự phát triển
tâm lí của trẻ ra thành các giai đoạn theo lứa tuổi khác nhau. Vai trò của hoạt động chủ đạo
trong mỗi thời kì lứa tuổi đã ảnh hưởng tới sự phát triển tâm lí của trẻ như thế nào?
6. Sưu tầm ca dao, tục ngữ phản ánh quan điểm của nhân dân ta xoay quanh các vấn đề:
Di truyền và sự phát triển tâm lý của trẻ em. Hoàn cảnh và sự phát triển tâm lý trẻ em. Giáo
dục và sự phát triển tâm lý trẻ em. Tính tích cực hoạt động của trẻ và sự phát triển tâm lý của
chúng. Vận dụng quan điểm của tâm lý học Mácxit phân tích những quan niệm đúng, sai,
chưa đầy đủ của các câu ca dao, tục ngữ đó.
* Thảo luận: Các điều kiện khác nhau của sự phát triển tâm lí của trẻ gồm những
điều kiện nào? Vai trò của chúng ra sao? Từ đó rút ra kết luận sư phạm cần thiết.

CHƯƠNG 2
TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ

2.1. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC
SINH THCS
Tuổi học sinh trung học cơ sở (THCS) là những học sinh từ 11-15 tuổi. Các em
đang học từ lớp 6-9 ở trường THCS. Lứa tuổi này có một vị trí đặc biệt quan trọng và
phức tạp, đây là thời kỳ chuyển từ thời thơ ấu sang tuổi trưởng thành. Sự chuyển tiếp đó
tạo nên nội dung cơ bản và sự khác biệt đặc thù về mọi mặt so với các em ở thời kỳ lứa
tuổi khác: biểu hiện ở sự phát triển mạnh mẽ nhưng mất cân đối về cơ thể, xuất hiện sự
phát dục và hình thành những phẩm chất mới về trí tuệ và đạo đức... Sự xuất hiện những
yếu tố mới của sự trưởng thành là do kết quả của sự biến đổi cơ thể, của sự tự ý thức, của
các kiểu quan hệ với người lớn với bạn bè và của các dạng hoạt động...
Sự phát triển tâm lý ở lứa tuổi này diễn ra không đồng đều về mọi mặt ở giữa các cá
nhân trong cùng lứa tuổi. Điều đó quyết định sự tồn tại song song “vừa tính trẻ con vừa tính
người lớn”. Mặt khác, ở những em cùng độ tuổi lại có sự khác biệt về mức độ phát triển ở
các khía cạnh khác nhau về tính người lớn. Sự phát triển tâm lý khác nhau giữa các cá nhân
là do hoạt động và hoàn cảnh sống của các em khác nhau.
2 .1 .1 . N hững y ế u tố hoà n c ả nh kì m h ã m sự phá t tr iể n tí nh ng ười lớ n
Một mặt hoàn cảnh sống có chứa đựng những yếu tố kìm hãm sự phát triển tính
người lớn ở trẻ. Trong gia đình các em chỉ chú tâm vào việc học tập, không có những nghĩa
vụ khác, không tham gia vào những công việc khác của gia đình, xã hội...

- 13 -


2.1.2. N hữ ng yế u t ố ho à n c ả nh t húc đ ẩy s ự phá t t r iể n t í nh ng ư ời lớ n
Mặt khác, trong hoàn cảnh sống lại chứa đựng những yếu tố thúc đẩy sự phát triển
tính người lớn là do cha mẹ các em quá bận rộn, gia đình gặp nhiều khó khăn trong đời
sống đòi hỏi trẻ phải lao động nhiều trong đời sống nên trẻ sớm có tính độc lập, tự chủ
hơn. Chính sự khác nhau trong hoàn cảnh sống và hoạt động đã tạo ra sự khác biệt về tính
người lớn ở thiếu niên. Chính sự phát triển tính người lớn khác nhau đã làm hình thành
những giá trị cuộc sống có nội dung khác nhau. Đâ y là thời kỳ hình thành những cơ sở

phương hướng của những quan điểm xã hội và đặc điểm nhân cách, chúng sẽ được tiếp tục
phát triển trong tuổi thanh niên.
2.2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ Ở HỌC SINH THCS
2.2.1. Sự biến đổi về mặt giải phẫu sinh lý
2.2.1.1. Cơ thể phát triển mạnh mẽ nhưng không cân đ ối
Chiều cao tăng nhanh rõ rệt, trung bình 1 năm cao khoảng từ 5- 6 cm (đối với nam) và
cao từ 4-5 cm (đối với nữ). Các em nữ thường cao nhanh hơn các em nam cùng độ tuổi,
nhưng đến 18 - 20 tuổi sự phát triển chiều cao của nữ dừng lại. Các em nam ở độ tuổi 15 16 thì cao đột biến vượt các em nữ và đến 24 - 25 tuổi mới dừng lại. Trọng lượng cơ thể
mỗi năm tăng từ 2 - 6 kg, vòng ngực cũng tăng, đó là yếu tố đặc biệt trong sự phát triển thể
chất ở tuổi thiếu niên. Nó đã làm cho cơ thể thiếu niên thay đổi hẳn so với t uổi nhi đồng. Hệ
xương phát triển mạnh đặc biệt là xương tay, xương chân phát triển rất nhanh, nhưng xương
ngón tay, xương ngón chân và xương lồng ngực phát triển chậm hơn. Xương sống của các
em dưới 14 tuổi còn có các đốt sụn xen kẽ giữa các đốt xương sống vì thế cột sống của các
em rất dễ bị cong vẹo. Người lớn cần chú ý tư thế ngồi, không nên bắt các em làm việc
quá sức... Hệ cơ phát triển mạnh vào cuối tuổi dậy thì nhưng lại phát triển chậm hơn so
với hệ xương nên ta thường thấy lứa tuổi này không mập mà có dáng cao gầy thiếu cân đối.
Do sự mất cân đối giữa hệ cơ và hệ xương nên các em thường có vẻ lóng ngóng vụng về, khi
làm việc thường thiếu thận trọng hay làm đổ bể. Bản thân các e m cũng ý thức được sự lóng
ngóng, vụng về của mình nên cố gắng che giấu nó bằng điệu bộ không tự nhiên, cầu kì hoặc
có thái độ mạnh bạo can đảm để người khác không chú ý đến vẻ bề ngoài của mình. Nên chỉ
cần một sự mỉa mai, chế giễu nhẹ nhàng về hình thể, tư thế đi đứng của các em đều gây cho
các em những phản ứng mạnh mẽ biểu hiện rõ ở các em nam. Hệ thống tim mạch phát triển
không đồng đều, thể tích tim tăng rất nhanh, huyết áp tim tăng, hoạt động của tim nhanh hơn,
mạnh hơn nhưng đường kính của các mạch máu lại phát triển chậm tạo ra sự rối loạn tạm
thời của hệ tuần hoàn máu, thiếu niên thường có biểu hiện hay nhức đầu chóng mặt, có
cảm giác mệt mỏi, uể oải khi làm việc...
2.2.1.2. Hệ thần kinh cao cấp
Ở thiếu niên tuyến nội tiết bắt đầu hoạt động mạnh đặc biệt là tuyến giáp trạng thường
dẫn đến sự rối loạn của hoạt động thần kinh. Quá trình hưng phấn mạnh hơn quá trình ức chế
làm c ho thiếu niên khó làm chủ được cảm xúc của mình. Các em dễ bị kích động, dễ mất

bình tĩnh nên thường có những phản ứng gay gắt, mạnh mẽ nên dễ bị vi phạm kỷ luật...Hệ
thần kinh của thiếu niên chưa có khả năng chịu đựng được những kích thích mạnh đơn điệu
- 14 -


kéo dài. Nên khi gặp những kích thích như thế sẽ làm cho các em bị ức chế hay ở tình trạng
dễ bị kích động. Vì vậy, mà ta thường gặp ở lứa tuổi này biểu hiện như sự uể oải, thờ ơ, lơ
đễnh, dễ bực tức, cáu gắt, mất bình tĩnh... nên dễ vi phạm kỷ luật hoặc có những hành vi xấu
không đúng với bản chất của các em. Do có sự biến đổi trong các chức năng của hệ thần kinh
thực vật nên đã ảnh hưởng tới hoạt động tim mạch và hô hấp, các em cảm thấy khó thở, đau ở
vùng tim, trống ngực đập mạnh hơn...
Ở thiếu niên, phản xạ có điều kiện đối với những tín hiệu trực tiếp được hình thành
nhanh hơn là những tín hiệu từ ngữ. Ngôn ngữ của thiếu niên cũng thay đổi, các em nói
hậm, ngập ngừng, rất ngại nói những câu dài và thường nói “cộc lốc”, “nhát gừng”.
Hoạt động hệ thần kinh của thiếu niên có sự mất cân bằng giữa hai quá trình hưng phấn
và ức chế nhưng sự mất cân đối chỉ mang tính chất tạm thời. Khoảng từ 15 tuổi trở đi thì
vai trò của hệ thống tín hiệu hai tăng lên, ức chế trong được tăng cường, quá trình hưng
phấn và ức chế được cân đối hơn, nó tạo điều kiện phát triển hài hòa cho lứa tuổi thanh
niên.
2.2.1.3. Hiện tượng dậy thì
Sự trưởng thành về mặt sinh dục là yếu tố quan trọng nhất của sự phát triển cơ thể của
tuổi thiếu niên. Đâ y là một chức năng sinh lý hoàn toàn mới, nhưng nó là hiện tượng bình
thường diễn ra theo qui luật sinh học và chịu ảnh hưởng của môi trường sống. Ở thiếu
niên tuyến sinh dục bắt đầu hoạt động và cơ thể các em xuất hiện những dấu hiệu phụ về
giới tính như: các em nữ xuất hiện kinh nguyệt, các em nam thì mọc ria mép, mặt nổi mụn
trứng cá, xuất tinh… đó là biểu hiện của tuổi dậy thì. Tuổi dậy thì của các em nữ vào khoảng
từ 12 - 14, các em nam vào khoảng từ 15 -16 (các em nam bắt đầu và kết thúc chậm hơn so
với các em nữ khoảng từ 1,5 - 2 năm). Đến khoảng 15 -16 tuổi thì sự phát dục kết thúc,
nhưng cơ thể các em chưa hoàn toàn trưởng thành đặc biệt là sự trưởng thành về mặt xã hội.
Hiện tượng dậy thì và những biến đổi trong cơ thể của thiếu niên có ý nghĩa rất lớn đối

với sự nảy sinh những cấu tạo tâm lý mới. Vì những biến đổi đó mà thiếu niên thấy các
em đã trở thành “người lớn” một cách khách quan và là một trong những yếu tố làm nảy
sinh ở thiếu niên cảm giác về tính người lớn thực sự của mình. Sự phát dục đem lại một
điều gì đó mới mẻ, bỡ ngỡ trong đời sống của các em, khiến các em có những suy nghĩ
và cảm xúc mới lạ mà chính các em cũng chưa ý thức được. Sự phát dục kích thích các em
quan tâm tới người khác giới làm xuất hiện những cảm giác, rung cảm mới... Nhưng thiếu
niên bị cuốn hút vào những rung động mới lạ đó đến mức nào là do điều kiện xã hội
rộng lớn, hoàn cảnh sống và giáo dục cụ thể, đặc điểm giao tiếp của từng em quyết định.
Vì vậy, người lớn cần quan tâm giúp đỡ các em giải quyết những khó khăn vướng mắc ở
tuổi dậy thì.
Ba đặc điểm nổi bật về sự phát triển sinh lý của tuổi thiếu niên đã làm cho cơ thể của
các em có sự biến đổi về cả hình dáng bên ngoài và chức năng bên trong, cùng với những
thay đổi về mặt xã hội sẽ tạo nên những đặc trưng tâm lý mới của thiếu niên. Đ â y chính là
khó khăn tạm thời của sự trưởng thành ở lứa tuổi này.

- 15 -


2.2.2. Sự thay đổi của điều kiện sống
2.2.2.1. Đời sống gia đình của học sinh THCS
Trong gia đình vị trí của các em ít nhiều đã có thay đổi. Các em được gia đình thừa nhận
là một thành viên tích cực của gia đình và được giao một số nhiệm vụ cụ thể như: Chăm sóc
em nhỏ khi cha mẹ đi vắng, nấu cơm, dọn dẹp nhà cửa... Đôi khi, các em cũng được tham
gia bàn bạc một số công việc c ủa gia đình, các em đã biết quan tâm đến việc xây dựng, bảo
vệ uy tín của gia đình. Những sự thay đổi đó đã động viên khích lệ thiếu niên tích cực tham
gia vào hoạt động một cách độc lập tự chủ. Các em có nhu cầu tách khỏi sự phụ thuộc của
cha mẹ, thích được cha mẹ tôn trọng hơn là chiều chuộng.
2.2.2.2. Đời sống trong nhà trường của học sinh THCS
Trong nhà trường học tập vẫn là hoạt động chủ đạo, nhưng có sự thay đổi căn bản về
nội dung và phương pháp, điều đó có tác động mạnh đến việc hình thành những đặc điểm

tâm lý mới ở tuổi thiếu niên. Nhiệm vụ học tập có sự thay đổi về nội dung dạy học. Khi đến
trường, các em được tiếp xúc với nhiều môn học khác nhau, mỗi môn học có một hệ thống tri
thức với những khái niệm trừu tượng, khái quát, có nội dung sâu sắc phong phú. Nội dung
môn học đa dạng phong phú làm cho khối lượng tri thức các em được mở rộng, nó càng tăng
thêm hứng thú học tập. Do đó đòi hỏi các em phải thay đổi cách học sao cho phù hợp với
chương trình. Các em có học thêm một số môn mới như môn Vật lý, Sinh vật... Cùng với sự
thay đổi về nội dung thì phương pháp dạy học và hình thức học tập cũng có sự thay đổi.
Các em được học nhiều môn với nhiều thầy cô giảng dạy khác nhau. Mỗi môn học có
phương pháp phù hợp với bộ môn đó, mỗi giáo viên lại có phương pháp trình bày độc đáo
riêng của mình với việc sử dụng các hình thức dạy học khác nhau. Mỗi giáo viên lại có những
yêu cầu đòi hỏi khác nhau đối với các em, điều đó đã gây cho các em không ít khó khăn
nhưng cũng bắt đầu hình thành ở các em khả năng nhận xét đánh giá người khác, các em
muốn được các thầy cô giáo giao việc hơn là làm thay các em. Nhìn chung, hoạt động ở nhà
trường của thiếu niên có sự thay đổi nhiều so với tuổi nhi đồng. Chính sự thay đổi đó là điều
kiện rất quan trọng làm cho hoạt động nhận thức và nhân cách của thiếu niên có sự thay đổi
về chất so với các lứa tuổi trước.
2.2.2.3. Đời sống của học sinh THCS trong xã hội
Thiếu niên được xã hội thừa nhận như một thành viên tích cực và được giao một số hoạt
động: Tuyên truyền, cổ động, giữ trật tự đường phố, giúp đỡ gia đình thương binh liệt sĩ...
Các em rất thích làm công tác xã hội vì: các em cho rằng công tác xã hội là hoạt động có
tính chất tập thể, đó là việc làm của người lớn và có ý nghĩa xã hội tích cực, các em muốn
được mọi người thừa nhận mình là người lớn, muốn làm những công việc được nhiều người
biết đến. Vì thế, các em bỏ công việc gia đình, học tập để tham gia vào hoạt động xã hội. Do
tham gia vào hoạt động xã hội mà quan hệ xã hội của các em được mở rộng, vốn kinh
nghiệm cuộc sống phong phú, ý thức xã hội của các e m được nâng cao.

- 16 -


2.3. MỘT SỐ QUAN NIỆM VỀ “KHỦNG HOẢNG” TRONG SỰ PHÁT TRIỂN

TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS
Tâm lý học đã tồn tại một số quan niệm khác nhau về vấn đề “khủng hoảng” , một trong
những quan điểm đã tồn tại lâu dài (gần 1/4 thế kỷ) đó là quan niệm sinh vật hóa ở lứa tuổi
này. Quan niệm này cho rằng, những đặc điểm phát triển đột biến ở lứa tuổi này là do nguyên
nhân sinh vật.
Những người đại diện cho trường phái này là C.Khôn và Z.Frơt. Học ho rằng thời kì học
sinh THCS là thời kì “khủng hoảng”, thời kì có những hiện tượng không tránh khỏi như “điên
loạn”, “vô chính phủ”… đều do nguyên nhân sinh vật, thời kì phát dục gây ra.
Vào khoảng những năm 20- 30 của thế kỷ này, các nhà tâm lý học đã tập trung nghiên
cứu chống lại quan niệm trên. Ở các nước khác nhau các nhà khoa học đã tập trung số liệu
nghiên cứu cụ thể, đã làm sáng tỏ sự phụ thuộc nhân cách của lứa tuổi học sinh THCS vào
nguyên nhân xã hội của nó. Trong đó phải kể đến những nhà tâm lý học, giáo dục Liên Xô của
đại diện là Macarencô.
Các nhà nhân chủng học cũng góp phần đáng kể vào việc chống lại quan niệm trên.
Những công trình nghiên cứu của họ, có ý nghĩa rất lớn về mặt lí luận, đã chứng minh hoàn
cảnh cụ thể của cuộc sống quyết định:
+ Thời gian dài hay ngắn của lứa tuổi này
+ Có hay không có “cuộc khủng hoảng”, sự xung đột, những khó khăn của lứa tuổi này.
+ Bản chất của sự chuyển từ trẻ con sang người lớn
Từ kết quả nghiên cứu, hộ đã bác bỏ quan niệm sinh của Z.Frơt, họ cho rằng bản chất tự
nhiên trong con người không thể có mâu thuẫn với xã hội, bởi vì cái tự nhiên trong con người
đã mang tính xã hội.
Lênin đã phát triển những tư tưởng của các nhà nhân chủng học và đã phân tích vị trí của
thiếu niên trong xã hội hiện đại và thời kì xung đột từ trẻ con đến người lớn. Từ đó, xác nhận
rằng trong xã hội tồn tại 2 nhóm người: nhóm trẻ con và nhóm người lớn và cho rằng lứa tuổi
học sinh THCS vận động từ nhóm trẻ con sang nhóm người lớn. Ở lứa tuổi này có sự mong
muốn chuyển vào nhóm người lớn, nhưng các em chưa được thừa nhận là người lớn vì các em
ở giữa 2 nhóm này. Ông cho rằng, mức độ khó khăn, xung đột ở lứa tuổi học sinh THCS phụ
thuộc vào sự phân biệt gay gắt những nhóm trẻ người lớn trong xã hội và thời kì này kéo dài,
hay ngắn phụ thuộc vào khi trẻ con ở giữa 2 nhóm này.

L.X. Vưgôtxki khi nghiên cứu lứa tuổi học sinh THCS cũng đặt vấn đề cần thiết phải
xem xét những tổ chức mới được hình thành trong nhân cách của lứa tuổi này và làm rõ hoàn
cảnh xã hội của sự phát triển của nó. Hoàn cảnh xã hội trong mỗi lứa tuổi có một hệ thống
quan hệ không lặp lại giữa trẻ con và môi trường. Sự cải tổ lại hệ thống quan hệ này tạo nên
nội dung chính của “cuộc khủng hoảng” ở lứa tuổi học sinh THCS.
Tóm lại, sự phát triển những tư tưởng trong sự giải thích “cuộc khủng hoảng” ở lứa tuổi
học sinh THCS đã được tích lũy và khái quát dần và cho rằng những đặc điểm biểu hiện và
diễn biến của thời kì này được xác định bởi hoàn cảnh xã hội cụ thể của cuộc sống, bằng vị trí
xã hội của các em trong thế giới người lớn.
- 17 -


2.4. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THCS
2.4.1. Đặc điểm hoạt động học tập

Đối với học sinh, học tập là lao động nghiêm túc, cần thiết và có trách nhiệm. Trẻ càng
lớn lên thì hoạt động học tập càng có vị trí lớn trong cuộc sống của trẻ. Học tập là hoạt
động chủ đạo của học sinh, nhưng bước vào tuổi thiếu niên, việc học tập của các em có những
thay đổi căn bản.
Việc học tập ở trường trung học cơ sở là một bước ngoặt trong đời sống của thiếu
niên. Học tập vẫn là hoạt động chủ đạo nên đòi hỏi các em phải thực hiện nghiêm túc và có
trách nhiệm hơn, nhưng việc học tập đã có sự thay đổi căn bản về nội dung và phương pháp.
Lúc này, học sinh chuyển sang nghiên cứu có hệ thống cơ sở của các khoa học, việc học tập
đã có sự phân môn. Mỗi môn học là những khái niệm, những qui luật được sắp xếp thành
một hệ thống tương đối sâu sắc và độc lập, điều này thúc đẩy khả năng tư duy trừu tượng
và tư duy khái quát của các em. Do sự thay đổi về nội dung học tập đòi hỏi học sinh phải
có khả năng hoạt động tích cực độc lập hơn (từ chỗ thiếu niên chưa có kỹ năng để tổ chức
việc tự học, đến chỗ các em đã độc lập làm bài tập ở nhà... tới mức độ cao là các em độc lập
nắm vững cả những tài liệu mới). Dần dần hoạt động học tập được xem như là hoạt động tự
học nhằm thỏa mãn nhu cầu nhận thức.

Quan hệ của học sinh với giáo viên cũng khác trước. Các em được học nhiều giáo
viên khác nhau. Mỗi giáo viên lại có phong cách giảng dạy, có trình độ nghề nghiệp,
phẩm chất khác nhau, có thái độ và yêu cầu khác nhau đối với học sinh. Các em phải
thích nghi với những yêu cầu của giáo viên. Ban đầu, sự thay đổi này sẽ tạo ra những khó
khăn nhất định cho các em (nhất là trong việc học tập). Nhưng mặt khác, nó cũng tạo ñiều
kiện ñể các em phát triển dần phương thức nhận thức người khác.
Động cơ học tập của thiếu niên rất đa dạng phong phú nhưng chưa bền vững và có
nhiều mâu thuẫn giữa mong muốn trau dồi tri thức với thái độ bàng quan, thậm chí có thái độ
xấu đối với việc học tập. Thái độ tự giác đối với học tập ở thiếu niên đã tăng lên rõ rệt. Các
em đã có hứng thú đối với các môn học nhưng hứng thú chưa bền vững, thái độ đối với
môn học cũng được phân hóa. Ở nhiều em có hứng thú bền vững đối với môn học, nhưng
do tính tò mò, ham hiểu biết nhiều có thể khiến hứng thú của các em bị phân tán, không
bền vững. Từ đó có thể hình thành thái độ dễ dãi, không nghiêm túc đối với các lĩnh vực
khác trong cuộc sống.
Trong học tập, thái độ tự giác tích cực ở các em khác nhau cũng được thể hiện rất
khác nhau như: Từ chỗ các em có thái độ tích cực, có trách nhiệm trong học tập đến thái độ
lười biếng, thờ ơ, thiếu trách nhiệm trong học tập. Từ chỗ các em có tầm hiểu biết rộng đến
chỗ tầm hiểu biết bị hạn chế và mức độ phát triển trí tuệ rất yếu. Từ chỗ các em có kỹ năng
học tập độc lập đến chỗ chỉ biết học thuộc lòng, hoặc từ chỗ các em có hứng thú đối với học
tập đến chỗ các em cho rằng học tập hoàn toàn là do bị gò ép bắt buộc...
Thiếu niên đã ý thức được sự cần thiết của việc học tập, nhưng các em lại có những
thái độ khác nhau trong học tập. Do đó, giáo viên cần phải thấy được mức độ phát triển cụ
- 18 -


thể ở mỗi em để kịp thời động viên hướng dẫn các em khắc phục những khó khăn trong học
tập, nhằm khơi gợi nhu cầu tìm tòi sáng tạo và hình thành nhân cách của các em một cách tốt
nhất.
* Để giúp cho các em có thái độ đúng đắn đến việc học tập thì cần chú ý:
- Tài liệu học tập phải đảm bảo tính khoa học, phải gắn liền với cuộc sống của các em,

làm cho các e m hiểu rõ ý nghĩa của tài liệu học tập, gây cho các em hứng thú học tập.
- Trình bày tài liệu phải gây cho học sinh có nhu cầu tìm hiểu tài liệu đó.
- Phải giúp các em biết cách học, có phương pháp học tập phù hợp.
2.4.2. Sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS
Sự phát triển trí tuệ của thiếu niên được thể hiện ở các quá trình nhận thức sau:
Tri giác đã có tính chủ định, có kế hoạch và ngày càng hoàn thiện hơn, khối lượng tri
giác tăng. Các em đã có khả năng phân tích tổng hợp phức tạp hơn khi tri giác sự vật hiện
tượng. Khối lượng tri giác tăng lên, t ri giác trở nên có kế hoạch, có trình tự và hoàn thiện
hơn. Tuy vậy, tri giác không chủ định vẫn còn tồn tại và chi phối quá trình tri giác đối
tượng của học sinh trung học cơ sở.
Trí nhớ của các em cũng được thay đổi về chất. Tốc độ ghi nhớ và khối lượng tài liệu
được ghi nhớ tăng lên, giúp các em có thể nhớ nhanh hơn và nhiều hơn. Khả năng ghi nhớ tài
liệu từ ngữ trừu tượng tăng lên. Ghi nhớ máy móc ngày càng giảm, ghi nhớ logic và ghi
nhớ có ý nghĩa tăng. Các em đã biết chọn phương pháp ghi nhớ cho phù hợp với yêu cầu,
nhiệm vụ của từng bài, từng môn học. Các em đã biết thiết lập được mối liên hệ phức tạp
hơn, đã biết gắn tài liệu cũ với tài liệu mới, biết liên hệ tri thức giữa các môn học với nhau...
Điều đó giúp các em có thể nhớ lâu hơn và đúng hơn. Ghi nhớ của thiếu niên cũng còn tính
chất mâu thuẫn, mặc dù các em có khả năng ghi nhớ có ý nghĩa, nhưng khi gặp khó khăn là
các em lại từ bỏ việc ghi nhớ có ý nghĩa. Đ ồng thời, các em lại hiểu chưa đúng về ghi nhớ
máy móc và coi thường việc ghi nhớ chính xác. Giáo viên cần chú ý giúp các em kết hợp cả
hai loại ghi nhớ trong mỗi môn học.
* Để phát triển trí nhớ cho học sinh trung học cơ sở thì giáo viên cần chú ý:
+ Phải dạy cho học sinh phương pháp đúng đắn trong việc ghi nhớ logic: biết ôn tập,
biết lập dàn bài sơ lược để ghi nhớ...
+ Giải thích cho học sinh rõ sự cần thiết phải ghi nhớ chính xác những định nghĩa,
những quy luật. Vì nếu thiếu một từ nào đó thì ý nghĩa của nó không còn chính xác nữa.
+ Rèn luyện cho các em kĩ năng trình bày chính xác nội dung bài học theo cách diễn
đạt của mình. Kiểm tra hiệu quả trí nhớ của học sinh phải bằng sự tái hiện tri thức chứ
không phải là sự nhận lại.
+ Giáo viên phải kết hợp việc sử dụng đồ dùng trực quan trong quá trình giảng dạy,

phải tổ chức cho các em thực hành, hoạt động ... Hình thành ở các em những mối liên tưởng
ở các mức độ khác nhau giúp cho các em thấy được mối liên hệ giữa các môn học.
Chú ý có chủ đinh được hình thành rõ nét, nhưng chú ý của các em còn bị ảnh
hưởng của những ấn tượng và những rung động mạnh nên chú ý không bền vững. Tính
- 19 -


lựa chọn của chú ý được thể hiện rõ rệt, nhưng nó lại phụ thuộc vào điều kiện làm việc,
nội dung tài liệu học tập, tâm trạng và thái độ của học sinh đối với việc học tập. Vì thế,
chúng ta thường thấy hiện tượng ở giờ học này thì các em không tập trung chú ý, nhưng
giờ học khác thì lại rất tập trung chú ý vào bài học.
Khối lượng chú ý, khả năng phân phối chú ý và sự di chuyển chú ý cũng tăng lên rõ
rệt. Nhưng nhiều khi các em vẫn bị phân tán chú ý bởi những kích thích lạ. Để tổ chức tốt
sự chú ý của thiếu niên thì giáo viên cần tổ chức giờ học sao cho có nội dung thật phong
phú sinh động, đòi hỏi học sinh phải hoạt động nhận thức tích cực, không để các em có
thời gian nhàn rỗi. Bởi vì, những công việc hấp dẫn, giờ học hứng thú sẽ có tác dụng gây
sự say mê, tập trung chú ý của các em. Nhưng cũng cần lưu ý không phải bao giờ các em
cũng thích cái vui, cái dễ hiểu, mà chính những giờ học có nội dung, có sự chuyển tiếp từ
hình thức làm việc này sang hình t hức làm việc khác, đòi hỏi các em phải hoạt động nhận
thức tích cực chính là hình thức tốt để các em tự tổ chức hoạt động chú ý của mình.
Tư duy phát triển mạnh đặc biệt là tư duy trừu tượng. Do nội dung môn học phong
phú, đa dạng, phức tạp, nên đòi hỏi các em phải có khả năng tư duy độc lập, phán đoán,
khái quát vấn đề mới rút ra được kết luận và hiểu tài liệu học tập một cách đầy đủ và
chính xác hơn. Ở thiếu niên tư duy trừu tượng đã phát triển nhưng mức độ và chất lượng tư
duy trừu tượng ở mỗi cá nhân khác nhau thì cũng khác nhau. Mặt khác, tư duy hình
tượng cụ thể vẫn còn tồn tại và giữ một vai trò quan trọng trong cấu trúc tư duy. Nên
trong quá trình dạy học giáo viên phải biết kết hợp cả hai loại tư duy không nên coi trọng
hay xem thường loại tư duy nào.
Nhiều công trình nghiên cứu đã chỉ ra rằng: nhiều học sinh trung học cơ sở hiểu
những dấu hiệu bản chất của đối tượng, nhưng không phải bao giờ các em cũng phân biệt

được dấu hiệu đó trong tất cả các trường hợp cụ thể (Ví dụ: các em không nhận ra được
tam giác vuông khi góc vuông nằm ở phía trên...). Nhiều trường hợp những tác động trực
tiếp cảm tính mạnh hơn tác động từ ngữ khiến cho việc tiếp thu khái niệm không được
chính xác (khái niệm bị thu hẹp hoặc mở rộng không đúng mức). Vì thế nếu chỉ dừng lại ở
tư duy trực quan hình tượng mà không chú ý đến sự phát triển tư duy trừu tượng cho các
em thì học sinh không thể nào lĩnh hội được các khái niệm khoa học trong chương trình
học tập.
Tính phê phán của tư duy cũng được phát triển, các em đã biết lập luận giải quyết vấn
đề một cách có că n cứ, biết phân biệt được cái đúng cái sai trong khoa học, biết vận dụng
lý luận vào thực tiễn...Vì thế các em đã biết nhận xét phê phán cái đúng cái sai của người
lớn. Nhưng không phải lúc nào tư duy của các em cũng là sự suy nghĩ có phê phán, mà đôi
khi tư duy của các em cũng bướng bỉnh, tranh cãi không có căn cứ và hay nghi ngờ. Điều
này ta cần phải khắc phục ở các em.
Tóm lại: Hoạt động nhận thức của thiếu niên đã có sự biến đổi về chất. Khi đứng
trước một đối tượng nào đó các em thường chú ý quan sát tìm tòi khám phá, mỗi khi
khám phá được cái mới các em cảm thấy rất hứng thú.
* Trong quá trình dạy học giáo viên cần chú ý một số vấn đề sau:
- 20 -


- Phát triển tư duy trừu tượng ở thiếu niên để làm cơ sở cho việc lĩnh hội khái niệm
khoa học trong chương trình học tập.
- Chỉ dẫn cho các em những biện pháp để rèn luyện kỹ năng suy nghĩ độc lập có phê
phán. Biết sử dụng những tri thức đã học để giải quyết những tình huống mới.
2.5. HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP Ở LỨA TUỔI HỌC SINH THCS
2.5.1. Sự hình thành kiểu quan hệ mới
Bước sang tuổi học sinh trung học cơ sở thì quan hệ với người lớn có những biến đổi
căn bản. Ở thiếu niên xuất hiện một cảm giác rất độc đáo đó là “cảm giác về sự trưởng thành
của bản thân”. Đây là nét đặc trưng trong nhân cách của tuổi thiếu niên, nó thể hiện lập trường
sống mới của thiếu niên đối với mọi người và thế giới xung quanh. Cảm giác mình đã là

người lớn được thể hiện rất đa dạng phong phú cả về nội dung và hình thức, các em quan
tâm, chú ý nhiều đến vẻ bề ngoài của mình (như tác phong, cử chỉ..). Trong học tậ p các em
muốn độc lập lĩnh hội tri thức, muốn có quan điểm lập luận riêng...
Thiếu niên có nhu cầu mở rộng quan hệ với người lớn và mong muốn người lớn đối
xử với các em một cách bình đẳng như người lớn, không muốn người lớn coi các em như là
đứa trẻ nữa. Thiếu niên muốn cải tổ lại mối quan hệ với người lớn theo chiều hướng: tôn
trọng những phẩm chất đạo đức của nhân cách, phải tin tưởng và mở rộng tính độc lập và
quyền hạn của các em hơn nữa và hạn chế bớt quyền hạn của người lớn. Khi giao tiếp với
người lớn thiếu niên có nguyện vọng muốn được tin tưởng và độc lập hơn, muốn được
quyền bình đẳng với người lớn, các em muốn được độc lập và không phụ thuộc vào người
lớn ở một mức độ nhất định.
+ Nếu được thỏa mãn điều ấy thì nó sẽ thúc đẩy các em hoạt động tích cực, chấp nhận
những yêu cầu đạo đức và phương thức hành vi của người lớn khiến các em xứng đáng với
vị trí xã hội tích cực.
+ Nếu không được thỏa mãn thì các em có thái độ bất mãn chống đối lại những yêu
cầu của người lớn, chống đối lại cả những yêu cầu mà trước đây các em thực hiện một
cách tự nguyện. Thiếu niên cho rằng người lớn không hiểu hoặc không chịu hiểu các em và
tỏ thái độ khó chịu trước những yêu cầu đánh giá của người lớn. Sự chống đối đó được
các em xem như là phương tiện để thay đổi kiểu quan hệ với người lớn.
Trước những biểu hiện đó, người lớn không nên coi đây là sự khủng hoảng của tuổi
dậy thì, mà phải coi đây là sự khủng hoảng trong mối quan hệ giữa thiếu niên với người
lớn. Để giải quyết được sự khủng hoảng đó thì người lớn cần phải cải thiện mối
quan hệ đối với thiếu niên trên cơ sở tôn trọng, tin tưởng và giúp đỡ các em phát triển
tốt. Điều đó sẽ đặt các em vào vị trí mới trong quan hệ của các em với người lớn, nó đánh
dấu mức độ phát triển ở lứa tuổi này. Nhưng việc thay đổi kiểu quan hệ này diễn ra thuận
lợi hay khó khăn nó còn phụ thuộc vào nhu cầu cần thay đổi kiểu quan hệ của người lớn với
các em. Chính điều đó đã làm hạn chế sự hiểu biết và thái độ của người lớn. Bởi vì, không
phải bao giờ người lớn cũng thấy được sự trưởng thành và đó chính là nguyên nhân dẫn tới
- 21 -

sự xung đột với người lớn, nó có thể kéo dài hết thời kỳ phát triển của lứa tuổi này.
* Người lớn cần chú ý một số điều sau:
+ Phải biết tôn trọng tính độc lập và quyền bình đẳng của thiếu niên. Giữa thiếu niên
và người lớn phải có sự tin tưởng và giúp đỡ lẫn nhau.
+ Người lớn cần phải gương mẫu, khéo léo, tế nhị. Một mặt, người lớn cần tôn
trọng tính tự lập của các em, nhưng mặt khác cũng làm cho thiếu niên thấy rằng: các em
chưa có thể làm được tất cả mọi việc mà vẫn cần sự giúp đỡ thường xuyên của người lớn.
2.5.2. Hoạt động giao tiếp với bạn bè
Nhu cầu giao tiếp với bạn bè phát triển mạnh, nó mang tính đa dạng, phức tạp và trở
nên cần thiết hơn. Vì khi giao tiếp với bạn bè, các em có vị trí bình đẳng với nhau về nguyên
tắc, có nhu cầu tâm sự với bạn để có sự hiểu biết đầy đủ, đúng đắn hơn về bản thân cũng
như về các sự kiện phức tạp trong xã hội. Thiếu niên luôn có nguyện vọng được bạn bè thừa
nhận và tôn trọng mình. Nhu cầu có tính chất hai mặt này có vị trí quan trọng nhất trong đời
sống tinh thần và tình cảm của thiếu niên. Điều đó khiến các em nhạy cảm hơn đối với những
ý kiến và sự đánh giá của bạn bè, giúp các em nhận ra những thiếu sót của bản thân và có nhu
cầu sửa chữa những thiếu sót nhằm đáp ứng những yêu cầu đưa ra trong quan hệ với bạn bè.
Qua đó, các em có khả năng giáo dục lẫn nhau và tự giáo dục, đó là nét đặc thù trong quan hệ
của thiếu niên với bạn.
Thiếu niên coi quan hệ với bạn bè là quan hệ riêng của cá nhân nên các em có
quyền độc lập trong quan hệ với bạn. Nhu cầu giao tiếp với bạn là nhu cầu chính đáng,
các em mong muốn có một tình bạn riêng thân thiết để “gửi gắm tâm tình”. Các em có
nhiều băn khoăn về dáng vẻ bề ngoài, về tâm tư tình cảm của mình, về quan hệ với người
khác và quan hệ của mọi người với nhau... Vì vậy, các em không muốn người lớn can
thiệp vào chuyện bạn bè của mình, nếu người lớn có sự can thiệp thô bạo vào quan hệ bạn bè
của các em thì các em có thái độ chống đối lại người lớn. Khi quan hệ của thiếu niên và
người lớn càng “không thuận hòa” thì nhu cầu giao tiếp với bạn bè càng lớn và ảnh
hưởng của bạn bè đến các em càng mạnh mẽ. Nhiều khi nhu cầu giao tiếp với bạn hấp dẫn tới
mức làm cho các em sao nhãng việc giao tiếp với người thân và đẩy lùi việc học tập xuống
hàng thứ hai. Sự bất hoà trong quan hệ với bạn bè sẽ gây ra cho các em những cảm xúc nặng

nề khó chịu.
Lúc đầu phạm vi giao tiếp của các em được mở rộng, nhưng chưa bền vững. Dần dần
các em gắn bó với nhau trong một phạm vi hẹp hơn. Khi đó, các em đã có những suy nghĩ
nghiêm túc về những ưu, nhược điểm của bạn và mong muốn có được những ưu điểm như
bạn. Nhưng đôi khi, các em lại có thái độ dễ dãi với những nhược điểm của bạn và của chính
bản thân mình.
Trong quan hệ giao tiếp với bạn bè đã có sự lựa chọn. Tình bạn của thiếu niên được
xây dựng trên cơ sở cùng chung hứng thú hoạt động, cùng chung hoàn cảnh... Các em
thường kết bạn với những người có uy tín hay có sự tiến bộ rõ rệt về một mặt nào đó và được
mọi người tôn trọng, yêu mến. Khi chơi với bạn, các em đã chịu ảnh hưởng của nhau và
- 22 -


người này có thể trở thành hình mẫu của người kia. Nhưng không phải khi nào các em lựa
chọn bạn cũng đúng, nên người lớn cần quan tâm giúp đỡ các em. Bởi vì, bạn bè có ảnh
hưởng rất lớn đến sự hình thành và phát triển nhân cách của thiếu niên. Các em rất coi trọng
những phẩm chất của tình bạn bằng cách xây dựng“bộ luật tình bạn”. Các em đòi hỏi bạn bè
với nhau thì phải có thái độ tôn trọng, thẳng thắn, trung thành, cởi mở, hiểu biết, tin cậy và sẵn
sàng giúp đỡ nhau đồng thời phải giữ bí mật cho nhau... Nhưng đôi khi các em hiểu không
đúng về biểu hiện của những phẩm chất này. Vì thế, các em đánh giá không đúng thái độ,
hành vi của bạn hoặc còn che giấu khuyết điểm cho bạn. Các em cho rằng việc phản lại bạn là
một hành vi thấp hèn cần lên án tẩy chay...
Nhìn chung, giao tiếp trong nhóm bạn có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển nhân
cách của thiếu niên. Nhờ giao tiếp với bạn mà các em tiếp thu được những chuẩn mực xã
hội, các em có khả năng nhận thức được người khác và bản thân. Trong quá trình giao
tiếp với bạn thì các kỹ năng phân tích, so sánh, khái quát hành vi thái độ của bạn và của
bản thân được phát triển. Tuổi thiếu niên nhu cầu về tình bạn phát triển rất mạnh và bạn bè
có ảnh hưởng rất lớn đối với sự phát triển nhân cách của thiếu niên. Do vậy, sự bất hòa với
bạn, sự thiếu thốn bạn thân hay tình bạn bị tan vỡ... sẽ gây cho các em tâm trạng nặng nề khó
chịu. Sự lên án phê bình của tập thể, của bạn bè, đặc biệt là sự “tẩy chay” của bạn bè là một

hình phạt nặng nề nhất đối với các em. Điều đó, một mặt sẽ thúc đẩy thiếu niên sữa chữa
những nhược điểm của mình để được bạn bè chấp nhận. Mặt khác lại thúc đẩy các em đi
tìm kiếm bạn bè bên ngoài nhà trường. Người lớn cần quan tâm đến mối quan hệ bạn bè
ngoài trường của các em (nhất là nhóm bạn tự phát).
- Quan hệ giao tiếp với bạn khác giới
Quan hệ giữa bạn khác giới ở thiếu niên cũng có sự thay đổi căn bản so với lứa tuổi
trước. Do tự ý thức phát triển các em nhanh chóng nhận thức được những đặc điểm giới tính
của mình. Do sự phát dục nên thiếu niên đã xuất hiện những cảm xúc mới lạ mà bản thân các
em cũng không ý thức được. Điều đó được biểu hiện: Thiếu niên đã có sự quan tâm chú ý
đến bạn khác giới và mong muốn bạn khác giới cũng qua n tâm chú ý đến mình và ưa thích
mình. Các em bắt đầu quan tâm tới vẻ bề ngoài của mình và thường có thái độ và thể hiện
dưới những hình thức khác nhau. Các em nữ thường thể hiện một cách thụ động và kín đáo.
Các em trai thì thể hiện một cách ngang nhiên, đôi khi hơi thô bạo. Ở các em đã xuất hiện sự
ngượng ngùng, nhút nhát, e thẹn, một số em thì bộc lộ trực tiếp, còn số khác thì che giấu
bằng thái độ thờ ơ, giả tạo, “khinh bỉ” đối với bạn khác giới. Quan hệ với bạn khác giới
của thiếu niên vừa mang vẻ hồn nhiên, vừa có vẻ thận trọng, kín đáo và các em có ý thức rõ
rệt về giới tính của mình, có nghĩa là các em đã có sự phân biệt nam nữ.
Ảnh hưởng của bạn khác giới có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển nhân cách của
thiếu niên, điều đó đã động viên, giúp đỡ và bảo vệ lẫn nhau để cùng nhau học tập, cùng
làm những việc tốt để tự hoàn thiện bản thân. Nhưng không phải tất cả các em đều có
rung cảm đúng đắn mà đôi khi cũng có những biểu hiện lệch lạc. Một số em có quan niệm về
bạn khác giới không đúng mức và đi đến chỗ đua đòi, chơi bời, bỏ việc học tập và những
công việc khác... Vì vậy, trong công tác giáo dục cần phải thấy đư ợc điều đ ó để hướng
- 23 -


dẫn, uốn nắn cho tình bạn giữa nam và nữ ở lứa tuổi này sao cho thật lành mạnh, trong
sáng và nó là động lực để giúp nhau trong học tập, trong tu dưỡng.
Nhìn chung hoạt động giao tiếp của thiếu niên với mọi người xung quanh đã được mở
rộng, nó mang tính đa dạng và phức tạp hơn. Chính những mối quan hệ phức tạp đó là điều

kiện để giúp cho thiếu niên phát triển về thể chất, trí tuệ và cá tính của các em. Nhà giáo
dục phải tạo điều kiện để các em giao tiếp với nhau, hướng dẫn và kiểm tra quan hệ của các
em, tránh tình trạng ngăn cấm, hạn chế sự giao tiếp ở lứa tuổi này.
2.6. SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH Ở HỌC SINH THCS
Do sự thay đổi đặc điểm sinh lý của cơ thể; sự thay đổi điều kiện sống và hoạt động;
do sự thay đổi tính chất mối quan hệ giữa thiếu niên và người lớn... mà nhân cách của thiếu
niên được phát triển mạnh, nó được biểu hiện ở một số điểm sau:
2.6.1. Sự hình thành của tự ý thức
Sự tự ý thức được thể hiện ở nhu cầu tự ý thức về bản thân, tự khẳng định mình, nó được
coi là bước chuyển biến quan trọng của sự phát triển nhân cách của học sinh THCS. Sự tự ý
thức sẽ ảnh hưởng tới toàn bộ đời sống tâm lý, tới tính chất hoạt động và mối quan hệ với
mọi người xung quanh.
Học sinh trung học cơ sở có nhu cầu tự đánh giá mình và so sánh mình với người
khác. Các em có nhu cầu quan tâm đến bản thân, đến những phẩm chất nhân cách của
mình, bắt đầu xem xét bản thân mình, vạch ra cho mình một kiểu nhân cách trong tương lai
và cũng muốn biết được mặt mạnh, mặt yếu trong nhân cách của mình.
Mức độ sự tự ý thức của thiếu niên cũng có sự khác nhau. Không phải cùng một lúc
các em ý thức được toàn bộ những phẩm chất của nhân cách. Ban đầu các em mới chỉ nhận
thức được những hành vi riêng lẻ; sau đó là nhận thức đến toàn bộ hành vi nói chung.
Cuối cùng là các em nhận thức về những phẩm chất đạo đức, tính cách và khả năng của
mình trong các phạm vi khác nhau. Chẳng hạn: Lúc đầu các em chỉ ý thức được những
phẩm chất liên quan đến việc hoàn thành nhiệm vụ học tập (như sự chú ý, sự chuyên cần,
tính kiên trì...). Tiếp đến là những phẩm chất thể hiện thái độ đối với người khác và bản
thân (như tình bạn, tính vị tha, sự ân cần, tính khiêm tốn, nghiêm khắc...). Cuối cùng mới
là những phẩm chất phức tạ p thể hiện mối quan hệ nhiều mặt của nhân cách (như tình
cảm trách nhiệm, lòng tự trọng, lương tâm, danh dự...).
Bên cạnh sự tự đánh giá bản thân, thiếu niên còn có sự nhìn nhận đánh giá người
khác. Nhưng khi đánh giá người khác các em chỉ dựa vào những hành vi, hoạt động riêng lẻ
chứ chưa biết đặt những phẩm chất đó vào trong mối quan hệ với những phẩm chất khác
của nhân cách. Nên các em thường đánh giá người khác một cách cứng nhắc. Vì vậy, khi

giáo dục thiếu niên ta cần hướng dẫn cho các em biết cách phân tích, nhận xét người khác
một cách đúng đắn đầy đủ chứ không chỉ dựa vào những hành vi bề ngoài.
Cách thức của sự tự đánh giá của thiếu niên lúc ban đầu còn dựa vào những người gần
gũi có uy tín. Sau đó, các em có khuynh hướng phân tích và đánh giá bản thân một cách
- 24 -


độc lập. Thiếu niên có kỹ năng phân tích đánh giá đúng đắn những biểu hiện của nhân
cách chưa phát triển đầy đủ. Các em lại rất nhạy cảm với sự đánh giá của mọi người xung
quanh, đó là tiêu chuẩn để cho các em xem xét đánh giá hành vi của mình có phù hợp với
mọi người xung quanh hay không. Vì sự đánh giá của xã hội, của người lớn có ý nghĩa giáo
dục rất lớn đối với thiếu niên, nên đòi hỏi người lớn cần phải suy nghĩ chín chắn và có sự
thống nhất ý kiến khi nhận xét đánh giá các em. Nếu sự đánh giá của người lớn không thống
nhất với nhau hay không tế nhị sẽ làm cho các em gặp khó khăn trong việc tự đánh giá
mình hoặc đánh giá bản thân mình một cách sai lệch. Đồng thời sẽ làm nảy sinh tính tự ái,
đôi khi có phản ứng gay gắt đối với những lời nhận xét về mình. Đó cùng chính là nguyên
nhân gây ra xung đột giữa thiếu niên với người lớn. A.G. Côvaliốp đã nhận xét rằng: Sự
đánh giá đúng đắn nhân cách của thiếu niên rất quan trọng, đừng gây cho các em hai rung
cảm trái ngược nhau như tự cao, tự đại hay mặc cảm tự ti.
Sự phát triển tự ý thức của học sinh THCS có ý nghĩa rất lớn giúp cho các em hình
thành nhu cầu tự giáo dục, rèn luyện bản thân. Nhưng sự tự giáo dục chưa có kế hoạch,
chưa có hệ thống, các em còn lúng túng trong việc lựa chọn biện pháp tự giáo dục, nên
cách thức tự giáo dục nhiều khi chưa đúng. Các em chỉ chú ý khắc phục những hành vi
riêng lẻ mà chưa chú ý đến việc hoàn thiện toàn bộ nhân cách. Ví dụ: sự rèn luyện ý chí
của thiếu niên bằng cách tạo ra những khó khăn giả tạo để vượt qua hay ñi dưới trời nắng
không đội nón... Sự tự giáo dục của thiếu niên còn được biểu hiện ở sự phân tích “thế giới
nội tâm” của chính mình, đây là biểu hiện mới trong sự hình thành cá tính của thiếu niên.
Tóm lại: Ý nghĩa quyết định nhất để phát triển tự ý thức ở tuổi thiếu niên là cuộc
sống tập thể của các em, nơi mà nhiều mối quan hệ có giá trị đúng đắn. Những mối quan hệ
này sẽ hình thành ở các em lòng tin vào sự tự đánh giá của mình, đồng thời giúp cho sự

phát triển về mặt tự ý thức của thiếu niên. Trên cơ sở phát triển tự ý thức và thái độ nhận
thức thực tế cùng với những yêu cầu ngày càng cao đối với chúng, với vị trí mới mẻ của các
em trong tập thể đã làm nảy sinh khát vọng tự tu dưỡng nhằm mục đích phát triển cho bản
thân những nét tính cách tốt, khắc phục những nét tính cách xấu, những khuyết điểm sai
lầm của mình. Do vậy, người làm công tác giáo dục cần tổ chức cuộc sống hoạt động tập
thể phong phú, hấp dẫn lôi kéo các em tham gia vào hoạt động chung của tập thể, tổ chức
tốt mối quan hệ với mọi người... tạo điều kiện cho sự phát triển tự ý thức và hướng dẫn các
em tự giáo dục có hiệu quả.
2.6.2. Sự hình thành tình cảm

Đời sống tình cảm của thiếu niên mang tính phong phú đa dạng, sâu sắc bền vững và
phức tạp hơn so với tuổi nhi đồng. Đặc điểm nổi bật trong đời sống tình cảm của thiếu niên là
tình cảm ma ng tính bồng bột xốc nổi, giàu cảm xúc, rất dễ xúc động và dễ bị kích động, vui
buồn thay đổi dễ dàng, khó kìm chế được những xúc cảm của bản thân. Điều đó là do ảnh
hưởng của sự phát dục; do sự thay đổi cấu trúc và chức năng của một số cơ quan nội tạng (
tim, phổi...); do sự mất cân bằng giữa quá trình hưng phấn và ức chế trong hoạt động của hệ
thần kinh gây ra. Tình cảm của thiếu niên rất giàu cảm xúc và biểu hiện cảm xúc rất rõ rệt và
- 25 -