Phân tích chi tiết tác phẩm Chí Phèo (Nam Cao)

CHÍ PHÈO
(Nam Cao)
A. KHÁI QUÁT
1. Tác giả
- “Đời thừa” (A – 1a,b)
- Cuộc sống đói nghèo, tăm tối, số phận bi thảm và những phẩm chất đẹp đẽ
của người nông dân là một trong 2 đề tài chính trong sáng tác của Nam Cao
trước 1945.
2. Tác phẩm
2.1 Xuất xứ
- Là tác phẩm đầu tiên được Nam Cao viết theo khuynh hướng hiện thực phê
phán năm 1941.
- Là kiệt tác trong sự nghiệp sáng tác của Nam Cao, là tác phẩm xuất sắc của
văn học hiện thực phê phán trước 1945, của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Tác
phẩm đã thể hiện tài năng nghệ thuật độc đáo của Nam Cao, đánh dấu trình
độ phát triển mới của ngôn ngữ văn học và nghệ thuật văn xuôi Việt Nam
hiện đại.
2.2 Nhan đề
Lúc đầu tác phẩm có tên là “Cái lò gạch cũ”, một nhan đề gợi những liên
tưởng chua xót về cái vòng luẩn quẩn bế tắc trong xã hội khi cái lò gạch cũ là nơi
sinh ra Chí Phèo bố và cũng có thể tiếp tục là nơi sinh ra Chí Phèo con. Sau khi
đưa in, nhà xuất bản Đời Mới đổi thành “Đôi lứa xứng đôi”, với đôi chút bỡn cợt
về mối tình chua xót, cảm động giữa Chí Phèo và Thị Nở. Đến khi in lại trong tập
“Luống cày” (1946), Nam Cao đặt tên mới là Chí Phèo – tên nhân vật chính mang
ý nghĩa điển hình cho tính cách, số phận của một bộ phận nhân dân Việt Nam
trước 1945.
1


2.3 Chủ đề, tư tưởng:
Tác phẩm đã phản ánh chân thực bức tranh cuộc sống của làng quê Việt Nam trước

cách mạng với những mâu thuẫn giai cấp gay gắt và tình trạng tha hóa khá phổ
biến trong xã hội. Tác phẩm cũng thể hiện tư tưởng nhân đạo sâu sắc của Nam Cao
khi nhà văn đi sâu khám phá và khẳng định bản chất lương thiện đẹp đẽ của người
nông dân ngay cả khi bị vùi dập đến mất cả nhân hình và nhân tính.
B. TÌM HIỂU TÁC PHẨM
ĐỀ 1: VIẾT VỀ NHỮNG NGƢỜI NÔNG DÂN BỊ LƢU MANH HÓA, NAM
CAO ĐÃ KẾT ÁN CÁI XÃ HỘI TÀN BẠO HỦY HOẠI CẢ THỂ XÁC VÀ
LINH HỒN CON NGƢỜI, ĐỒNG THỜI BỘC LỘ NIỀM XÓT THƢƠNG
SÂU SẮC VỚI SỐ PHẬN CON NGƢỜI. PHÂN TÍCH BI KỊCH CỦA CHÍ
PHÈO TRONG TRUYỆN NGẮN CÙNG TÊN CỦA NAM CAO ĐỂ LÀM
SÁNG TỎ NHẬN ĐỊNH TRÊN.
 MB:
- Tác giả
- “Chí Phèo’ là kiệt tác trong sự nghiệp sáng tác của Nam Cao, là tác phẩm
xuất sắc của văn học hiện thực phê phán trước 1945 của văn xuôi Việt Nam
hiện đại. Thông qua bi kịch của một người nông dân lương thiện bị đẩy vào
con đường lưu manh hóa, Nam Cao đã kết án cái xã hội tàn bạo hủy hoại cả
thể xác và linh hồn con người, đồng thời bộc lộ niềm xót thương sâu sắc với
số phận con người.
 TB:
1. Trƣớc đây Chí vốn là ngƣời nông dân lƣơng thiện
- Được sinh ra từ một người mẹ bất hạnh, khốn khổ nào đó, lớn lên nhờ sự
cưu mang của dân làng Vũ Đại: Từ anh đi thả ống lươn đến người đàn bà góa mù
rồi bác phó cối… những người nông dân lương thiện, nghèo khổ và giàu lòng nhân
2


ái. Sau khi bác phó chết, Chí hết đi ở cho này lại đi ở cho nhà khác, sống cuộc đời
của một cố nông nghèo khổ, đến năm 20 tuổi thì đi làm canh điền cho nhà Lí Kiến.
Đứa trẻ bất hạnh bị bỏ rơi, nhờ lòng nhân ái và bàn tay nuôi dưỡng của những

người nông dân đã lớn lên trở thành một người nông dân nghèo khổ nhưng lương
thiện.
- Thời trẻ Chí đã từng ước mơ một cuộc sống gia đình giản dị: “chồng cuốc
mướn cày thuê, vợ dệt vải, chúng lại bỏ một con lợn nuôi để làm vốn liếng. Khá
giả thì mua dăm ba sào ruộng làm”. Đó là một ước mơ nhỏ nhoi, bình dị của những
con người nghèo khổ, cũng là một ước mơ lương thiện mong được sống yên ổn
bằng chính sức lao động của mình.
- Chí cũng từng là một anh canh điền khỏe mạnh hiền lành, nhút nhát và có
lòng tự trọng. Bị vợ Lí Kiến bắt bóp chân, “Chí vừa làm vừa run, chỉ thấy nhục
chứ yêu đương gì”. Chí hiểu rằng 20 tuổi người ta không là đá nhưng cũng không
hoàn toàn là sắt. Biết phân biệt giữa tình cảm chân chính và những thỏa mãn xấu
xa, biết khinh những hành vi không chính đáng, đó là biểu hiện một con người có ý
thức về nhân phẩm, một con người lương thiện.
2. Chí đã bị đẩy vào con đƣờng lƣu manh.
2.1 Nguyên nhân:
- Thực ra không cần phải vào tù thì những người nông dân cùng quẫn, tứ cố
vô thân như Năm Thọ, Binh Chức, Chí Phèo cũng có thể bị đẩy vào con đường tha
hóa lưu manh. Mảnh đất “quần ngư tranh thực” có thể là hình ảnh thu nhỏ của cuộc
sống nông thôn Việt Nam trước cách mạng. Sống trong mảnh đất ấy, xã hội ấy,
muốn tồn tại được, người ta phải đâm chém nhau để giành giật, để có miếng ăn.
Địa chủ cường hào chỉ là một “bầy tranh mồi”, nhưng khi cần chúng vẫn tụ lại với
nhau để “bắt nạt con em”. Mà thói đời “già néo đứt dây”, những kẻ “cùng hơn cả
dân cùng” như Năm Thọ, Binh Chức, Chí Phèo khi bị đè nén, ức hiếp quá đà đều
có thể “vùng giở toàn những giọng uống máu không tanh”.
3


- Sự ghen tuông vô lý của Lí Kiến đã đẩy Chí Phèo vào tù. Nhà tù thực dân
đã biến người trai cày lương thiện, hiền lành thành tên lưu manh nát rượu của làng
Vũ Đại để rồi sau đó hắn trượt sâu vào, trở thành con quỷ của làng Vũ Đại. Ra

khỏi nhà tù, anh Chí lương thiện của dân làng Vũ Đại ngày xưa đã hoàn toàn thay
đổi trở thành Chí Phèo làng Vũ Đại.
2.2 Quá trình lưu manh hóa:
a) Trước hết Chí đã bị hủy hoại tàn nhẫn về nhân hình
- Ở tù ra, bộ dạng Chí Phèo trông khác hẳn, đặc như thằng săng đá, cái đầu
thì trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, cái mặt thì đen mà rất cơng cơng, hai mắt
gườm gườm trông gớm chết. Cái ngực phanh đầy những nét chạm trổ rồng
phượng, trông gớm ghiếc. Hắn trở về làng trong bộ dạng của một thằng lưu manh
trước cái nhìn tò mò ghê sợ của dân làng nhưng dù sao lúc ấy, hắn vẫn còn mang
bộ dạng của con người.
- Sau những năm tháng ở làng, sau biết bao lần đâm chém người và rạch mặt
ăn vạ, sau những cơn say triền miên, bộ dạng của Chí bị hủy hoại đến mức không
còn là con người. “Thằng săng đá” lúc mới ra tù đã trở thành con vật khi cái mặt:
“không còn phải là mặt người – đó là mặt của một con vật lạ”. Chí đã bị đẩy ra
khỏi thế giới loài người nhưng thậm chí cũng không bằng con vật vì hắn là “một
con vật lạ”, quái đản với người, lạc loài với vật.
b) Nhưng đau xót nhất là Chí bị hủy hoại ghê gớm về nhân tính
Nhân tính là tính người được thể hiện ở ý thức, tiếng nói và những hành động được
hướng dẫn bởi ý thức. Nếu trước đây, Bá Kiến thông qua nhà tù thực dân cướp đi
một phần thiên lương của Chí thì bây giờ, khi sử dụng Chí Phèo, kích thích tính ác
trong con người hắn Bá Kiến đã biến Chí thành “con quỷ dữ của làng Vũ Đại”, đẩy
hắn xuống vực thẳm của tha hóa, hủy hoại phần nhân tính còn lại trong Chí.
Ý thức: Chí đã mất dần đi ý thức của con người:

4


- Chí gần như không còn ý thức được kẻ thù độc ác nhất của cuộc đời mình.
Sau 7, 8 năm tù tội; khi trở về làng Chí Phèo đã nhận ra kẻ thù nham hiểm, độc ác
làm hại đời mình chính là Bá Kiến. Về làng hôm trước, hôm sau hắn đã tới nhà Bá

Kiến trong tình trangj say khướt cùng tâm trạng uất hận, căm hờn đầy tỉnh táo của
một người bị hại đi trả thù. Vậy mà, với sự gian hùng, những lời phỉnh phờ bịp
bỡm, một chuỗi cười Tào Tháo, một đồng bạc quẳng ra,… là Bá Kiến đã xoa dịu
nỗi căm hờn của Chí, để hắn vênh vang ra về trong trạng thái tỉnh rượu nhưng ý
thức đã bắt đầu u mê, tăm tối. Những năm tháng sau đó, sự nham hiểm độc ác của
Bá Kiến đã sai khiến Chí Phèo, biến kẻ tử thù thành kẻ đầy tớ tay chân, thành công
cụ tội ác cho hắn.
- Chí Phèo sống trong những cơn say triền miên, u tối. Những cơn say của
hắn “tràn từ cơn này sang cơn khác thành một cơn dài mênh mông”. Chìm đắm
trong tình trạng vô thức, Chí Phèo đã mất dần những ý thức tối thiểu về thời gian,
tuổi tác; đối với hắn, không còn ngày tháng nữa, hắn chỉ nhớ mang máng “về cái
thời hắn 20”, Chí Phèo cũng không còn sự nhận biết về không gian, trong căn lều
tăm tối của hắn người ta “thấy chiều lúc xế trưa và gặp đêm ngay khi bên ngoài
vẫn sáng”. Thiên nhiên và cuộc sống trở nên xa lạ và cách biệt hoàn toàn với Chí
Phèo. Đắm chìm trong những cơn say, Chí Phèo gần như không còn những cảm
xúc thông thường của con người: không yêu thương, không căm thù, không sợ hãi,
không buồn đau…
- Chí Phèo cũng mất đi ý thức về phẩm giá khi trở thành công cụ tội ác cho
kẻ thù của mình, khi không còn tính người và lòng tự trọng trong cách hành xử
hàng ngày với dân làng, với cộng đồng người lương thiện đã từng đùm bọc, cưu
mang hắn. Từ một người muốn sống lương thiện bằng sức lao động của chính
mình, Chí Phèo trở thành một tên lưu manh chuyên rạch mặt ăn vạ, cướp bóc dọa
nạt để kiếm ăn ; từ một anh canh điền có lòng tự trọng, biết nhục khi bị bắt làm

5


điều bất chính, Chí Phèo thản nhiên cưỡng bức Thị Nở theo kiểu vừa ăn cướp vừa
la làng.
Hành động

Mất đi ý thức về nhân phẩm, Chí Phèo bắt đầu có những hành động phi nhân tính,
tội ác của hắn cứ tăng dần theo những cơn say vì khi say, hắn sẽ “làm bất cứ điều
gì người ta sai hắn làm”, mà hắn thì lại say triền miên! Chí Phèo không hề biết hắn
đã “phá nát bao nhiêu tổ ấm, làm đổ máu và nước mắt của bao nhiêu con người
lương thiện”. Những hành động ấy càng đẩy Chí Phèo ra khỏi cộng đồng người
lương thiện.
Tiếng nói
Mất dần đi tiếng nói hiền lành, bình dị, Chí Phèo chỉ gây sự, dọa nạt, cưỡng bức,
đòi tiền bằng tiếng chửi. Chửi bới, la làng là phương tiện giao tiếp duy nhất của
Chí Phèo với cuộc đời, nhưng đúng hơn là phương tiện để hắn bộc lộ phản ứng với
cuộc đời vì không một ai trong xã hội loài người lương thiện muốn giao tiếp với
Chí.
 KL:
Miêu tả bi kịch lưu manh hóa của Chí Phèo, Nam Cao đã thể hiện thái độ lên án
đầy căm phẫn với xã hội thực dân nửa phong kiến ở Việt Nam trước 45. Nhà văn
đã cho thấy nhà tù thực dân cùng những thủ đoạn áp bức thâm hiểm của bọn cường
hào ác bá ở nông thôn Việt Nam trước cách mạng tháng 8 đã đẩy những người
nông dân lương thiện vào con đường lưu manh hóa, đó chính là những kẻ đã đẻ ra
Chí Phèo, đã hủy hoại nhân hình để Chí trở thành “một con vật lạ”, hủy hoại nhân
tính để Chí trở thành “con quỷ dữ”. Cùng với Năm Thọ, Binh Chức, Chí Phèo là
một hình tượng có tính quy luật: người nông dân bị áp bức đè nén tới cùng cực
nhiều khi sẽ chống trả bằng con đường tha hóa, lưu manh, nhưng đó lại là sự vùng
lên cô độc, mù quáng và dễ bị chính kẻ thù của mình lợi dụng. Nhà văn cũng đồng

6


thời bộc lộ niềm xót thương sâu sắc với những con người cô độc, lạc loài giữa cuộc
đời.
ĐỀ 2: PHÂN TÍCH BI KỊCH BỊ CỰ TUYỆT QUYỀN LÀM NGƢỜI CỦA

CHÍ PHÈO TRONG TRUYỆN NGẮN CÙNG TÊN CỦA NHÀ VĂN NAM
CAO ĐỂ LÀM RÕ TƢ TƢỞNG NHÂN ĐẠO MỚI MẺ, SÁNG TẠO, SÂU
SẮC CỦA NHÀ VĂN.
 MB:
- Tác giả: giống đề 1
- Thông qua bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của nhân vật Chí Phèo, Nam
Cao đã thể hiện những tư tưởng nhân đạo mới mẻ và sâu sắc, sáng tạo.
 TB:
1. Khi bị đẩy vào con đường tha hóa, lưu manh, nhất là khi trở thành công cụ tội ác
vô ý thức cho Bá Kiến, Chí Phèo cũng đồng thời bị cự tuyệt quyền hòa đồng với
cộng đồng người lương thiện, với dân làng hiền lành, nhân hậu đã từng nuôi nấng,
cưu mang hắn, những người luôn lo cho “sự yên ổn của mình” nên tránh xa Chí
Phèo như họ đã tránh kẻ thù của Chí vậy. Sau này, khi Chí Phèo giết chết Bá Kiến
và tự sát, người ta cũng xếp Chí Phèo và Bá Kiến vào cùng một bọn để hả hê: “Hai
thằng ấy chết thì không ai tiếc. Rõ thật bọn chúng nó giết nhau nào có phải cần đến
tay người khác đâu”.
Bi kịch này đã hé lộ ngay trong thứ ngôn ngữ nửa trực tiếp ở đoạn văn mở
đầu tác phẩm khi Nam Cao miêu tả hình ảnh Chí Phèo uống rượu say vừa đi vừa
chửi. Hắn chửi trời, chửi đất, chửi cả làng Vũ Đại nhưng tuyệt nhiên không ai “lên
tiếng”, chẳng ai “ra điều” dù sau đó hắn có tức tối “chửi cha cái đứa nào không
chửi nhau với hắn”. Chí Phèo chửi tất cả mọi người mà chẳng trúng vào ai bởi ai
cũng nghĩ “…chắc nó trừ mình ra”. Đó là tiếng chửi bực tức của một kẻ lưu manh,
khốn khổ giữa cuộc đời. Hình như dưới đáy cùng của cơn say u tối, Chí vẫn thèm
7


nghe người ta nói với mình, cũng tức là công nhận sự tồn tại của mình trong cộng
đồng loài người, dẫu sự công nhận chỉ bằng tiếng chửi, nhưng cả làng Vũ Đại và
đúng hơn là cả xã hội loài người vẫn kiên quyết ruồng bỏ, tấy chay hắn. Vì thế nên
dù đang say, Chí vẫn nhận ra là hắn đang rất khổ, rất tức, rất cay đắng. Hắn tự nhủ:

“Thế thì có phí rượu không? Thế thì có khổ hắn không?”. Lời tự nhủ cho thấy hình
như Chí vẫn luôn mơ hồ cảm thấy nỗi đau đớn của một kẻ lạc loài, cũng cho thấy
hắn tìm đến rượu có lẽ chủ yếu để được say, được quên, được gây sự, phá phách,
được bộc lộ niềm phẫn uất âm ỉ giấu đâu đó trong cõi vô thường mông lung của
lòng mình.
2. Bi kịch cự tuyệt quyền làm ngƣời lƣơng thiện đã đƣợc bộc lộ qua câu
chuyện tình cảm động, chua xót và bi thảm giữa Chí Phèo và Thị Nở:
a) Thị Nở:
Thị Nở là người đàn bà xấu ma chê quỷ hờn, lại dở hơi, nghèo khổ…, người
bị coi như “một con vật rất tởm”. Miêu tả Thị Nở như thế không hề khiến ngòi bút
của Nam Cao trở nên tàn nhẫn mà chỉ càng làm đậm thêm sự chua xót cho cuộc
đời Chí Phèo khi một người như Thị Nở mà còn khước từ, ruồng rẫy Chí thì quả là
hắn đã không còn cây cầu nào để có thể trở về với cuộc đời lương thiện. Vả lại,
qua việc miêu tả Thị Nở với tấm lòng nhân hậu và tình yêu thương mộc mạc của
thị, Nam Cao đã thể hiện tư tưởng nhân đạo sâu sắc: Đó là sự trân trọng và niềm
tin vào sự tốt đẹp của con người, bởi ngay bên trong những con người dưới đáy
cùng xã hội thậm chí những kẻ bất hạnh nhân dạng vẫn có thể tiềm tàng những tình
cảm cao đẹp, những khát khao hạnh phúc, khi yêu thương và được sống trong tình
yêu thương, tâm hồn họ vẫn có thể tỏa ra những vẻ đẹp kì diệu, họ vẫn biết đau
khổ, buồn vui, giận hờn,… với những biểu hiện cảm động theo cách riêng của họ.
b) Chí Phèo:
Lúc đầu Chí Phèo đến với Thị Nở bằng bản năng sinh vật của một gã đàn
ông say rượu, bằng tính cách của một thằng lưu manh vừa ăn cắp vừa la làng.
8


Nhưng rồi, tình yêu thương mộc mạc chân thành của Thị Nở đã đánh thức phần
người, phần lương thiện vẫn còn đâu đó trong con quỷ dữ làng Vũ Đại.
b.1: Đầu tiên là sự trở về của ý thức:
- Sau một đêm chung sống với Thị Nở, buổi sáng đầu tiên Chí Phèo thức dậy

trong trạng thái tỉnh rượu và tỉnh táo để nhận ra ánh nắng rực rỡ, tiếng chim hót ríu
rít, nhận ra cả những âm thanh bình dị của cuộc sống thường ngày. Từ “tiếng cười
nói của những đi chợ” đến “tiếng anh thuyền chài gõ mái chèo”, “tiếng những
người bán vải trò chuyện với nhau…”. Nằm trong chiếc lều tăm tối Chí Phèo đã có
thể hình dung ra không gian tràn đầy ánh sáng và âm thanh của thiên nhiên và cuộc
sống bên ngoài, hình dung ra bức tranh ấm áp bình dị của cuộc sống con người.
Lắng nghe những âm thanh, hình dung ra những hình ảnh, Chí Phèo chợt nhận ra
bao lâu nay hắn hoàn toàn sống trong cõi tăm tối, u mê, hoàn toàn bị tách ra khỏi
cuộc sống đời thường bình dị, hoàn toàn đứng bên ngoài cuộc đời mà hắn đã từng
là một thành viên.
- Từ nhận thức về không gian, Chí đến gần những cảm nhận về thời gian.
Chí phảng phất nhớ ra một điều thật chua xót khi những hình ảnh của cuộc sống
hiện tại bên ngoài kia hình như cũng có một thời đã thuộc về hắn.ẵn kí ức đâu đó
rất xa xôi trong quá khứ bỗng trở về với Chí, “hình như có một thời hắn đã ao ước
có một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê…dăm ba sào ruộng”. Sống
trong ước mơ xa xôi và lương thiện thời trước, Chí cũng đồng thời ý thức được bi
kịch của hiện tại, khiến Chí thấy mình “già rồi mà vẫn còn cô độc”, và như một sự
tự nhiên, Chí đã nghĩ đến tương lai: Chí “như trông thấy trước tuổi già của hắn, đói
rét, ốm đau và cô độc”. Lần đầu tiên sau bao nhiêu năm chìm đắm trong những cơn
say triền miên u tối, khi nhận ra mình hoàn toàn đứng ngoài cuộc sống con người,
Chí đã nghĩ đến sự cô độc, thậm chí hắn còn ý thức được sự cô độc “đáng sợ hơn
đói rét và ốm đau”.

9


- Nhà văn sử dụng thứ ngôn ngữ nửa trực tiếp khiến sự tự ý thức của Chí
Phèo càng thêm sâu sắc. Trong dòng hồi tưởng và suy ngẫm Chí liên tục tự nhủ:
“Chao ôi là buồn… Buồn thay cho đời”, rồi lại “nao nao buồn”. Nối tiếp giấc mơ
hiền lành, lương thiện trong quá khứ, buồn bã cho hiện tại, lo sợ trước tương lai…

- ý thức đã thực sự trở về với Chí trong những cảm nhận sâu sắc về thời gian,
không gian.
- Ý thức cũng trở về cùng sự xuất hiện trở lại những cung bậc cảm xúc thông
thường của con người. Hắn không chỉ buồn bã hay sợ hãi cho chính mình, hắn còn
có khả năng nhân ra tình yêu thương và biết yêu thương. Bát cháo hành thơm thảo
của Thị Nở khiến Chí ngạc nhiên và cảm động, con quỷ dữ đã từng làm đổ máu và
nước mắt của bao nhiêu người lương thiện nay lại thấy mắt hình như ươn ướt. Sự
xúc động của hắn chân thành tới tột điểm bởi đây là lần đầu tiên sau khi ra tù hắn
không phải “giật, cướp hay dọa nạt mà lại có ăn”, và đây cũng là lần đầu tiên Chí
được chăm sóc bởi tình yêu thương giản dị, mộc mạc, của một người đàn bà, Chí
nhận ra rằng: “Những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo
hành ăn rất ngon”. Thật ra, Chí đâu chỉ cảm nhận vị ngon thông thường của bát
cháo hành – hắn đang tận hưởng hương vị của tình thương yêu, rồi Chí lại muốn
làm nũng với Thị Nở như với mẹ - một so sánh thật xót xa, vì đời hắn đã bao giờ
có mẹ, đã bao giờ được cảm nhận sự che chở của tình thương yêu. Thậm chí lần
đầu tiên trong cuộc đời khốn khổ, “hắn thấy lòng rất vui”. Chí còn nhận ra “đàn bà
không có men rượu nhưng cũng làm người say, và hắn say thị lắm”.
- Ý thức càng rõ rệt khi Chí Phèo cảm nhận được niềm hạnh phúc bình dị
khi được sống trong sự ấm áp của tình yêu thương, ý thức được nguyên nhân của
sự cô độc đáng sợ khiến Chí Phèo bỗng thấy thèm khát tình thương yêu, “thèm
lương thiện”, “hắn muốn làm hòa với mọi người”, muốn trở lại với cộng đồng
lương thiện đã từng nuôi nấng, cưu mang hắn. Và sự tỉnh táo giúp hắn hiểu rằng,
Thị Nở là người duy nhất có thể đưa hắn về với cuộc đời bình dị ấy bởi một lí lẽ
10


giản dị, ngây thơ đến tội nghiệp: “Thị có thể sống yên ổn với hắn thì sao người
khác lại không thể được?”. Chí hi vọng mãnh liệt vào Thị Nở, người “sẽ mở đường
cho hắn”, sẽ giúp dân làng nhận ra rằng hắn đã thực tình là “có thể không làm hại
một ai, để họ sẽ lại nhận hắn vào cái xã hội bằng phẳng, lương thiện của những

người lương thiện”.
b.2: Tính người đã trở về trong cả hành động, được hướng dẫn bởi ý thức:
Chí không chỉ khao khát làm người lương thiện mà thực sự hắn đã trở thành người
lương thiện. Những ngày sống chung với Thị Nở, Chí Phèo thật hiền lành, bản tính
người vốn bị khuất lấp sau những hành động “đập đầu rạch mặt, đâm chém người”
nay lại hiện ra trong tâm tính của một kẻ bỗng dưng “thấy lòng thành trẻ con” với
những mong muốn chân thật, những lí lẽ ngây thơ: “Hắn không còn kinh rượu
nhưng cố uống cho thật ít. Để cho khỏi tốn tiền, nhưng nhất là để tỉnh táo mà yêu
nhau”. Sự thay đổi này của Chí cho thấy hắn hoàn toàn là một kẻ lương thiện,
trước đây hắn tìm đến rượu có lẽ chỉ vì hắn quá khổ sở, quá cô độc, quá bất hạnh.
Bây giờ Chí Phèo còn có khả năng điều chỉnh hành vi của mình, thay đổi những
thói quen đã tồn tại suốt mấy chục năm vì những khao khát lương thiện, vì mong
yêu thương và được yêu thương – những mong muốn khao khát mãnh liệt và cảm
động.
b.3: Tính người càng hiện rõ khi tiếng nói của con người đã trở về:
Nếu trước đây, tiếng nói dần mất đi thay bằng những tiếng chửi vu vơ, phẫn uất, cô
độc, mà đáp lại chỉ là tiếng sủa của chó thì bây giờ trong 5 ngày sống với Thị Nở,
tiếng nói hiền lành bình dị của con người đã trở về và cũng có được sự đáp lại yêu
thương của con người. Chí cũng biết tỏ tình một cách trân trọng và tình tứ như bất
cứ người đàn ông nào khi yêu: “Hay là mình sang ở với tớ hai đứa cho vui”. Chí
còn trân trọng bày tỏ tình cảm với Thị Nở: “Giá cứ thế này mãi thì thích nhỉ?”. Lời
bày tỏ tội nghiệp cho thấy cả cảm giác hạnh phúc và sự mong manh của hạnh phúc,

11


con người khốn khổ ấy ngay trong thế giới làm người ít ỏi vẫn phập phồng những
dự cảm về bất hạnh.
 Có thể thấy tình người của Thị Nở đã thức tỉnh tính người của Chí Phèo. Tình
yêu thương đã có một sức mạnh kì diệu trả lại nhân tính cho Chí Phèo, phần nhân

tính tưởng đã bị cái ác hủy hoại hoàn toàn.
Nhưng cái xã hội phi nhân tính và đầy định kiến đã không cho phép Chí
Phèo và Thị Nở được sống trong hạnh phúc nhỏ bé, bình dị của họ. Bà cô Thị Nở
không chấp nhận việc cháu bà “đâm đầu đi lấy một thằng không cha… một thằng
chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ”. Thái độ của bà cô cũng là thái độ của cộng
đồng với những định kiến nghiệt ngã, kiên quyết không thừa nhận Chí. Anh nông
dân lương thiện ngày xưa, qua tay Bá Kiến trở thành quỷ dữ, bị huỷ hoại cả nhân
hình và nhân tính. Nay tuy tình người của Thị Nở đã giúp cho phần người trong
Chí Phèo sống lại nhưng ngoài Thị Nở, cả làng Vũ Đại không ai nhận ra phần nhân
tính đã trở về trong hình hài quỷ dữ. Con đường hoàn lương của Chí đã bị cả kẻ ác
và người lương thiện phản đối, Chí rơi vào bi kịch thứ 2 cay đắng: Bi kịch bị cự
tuyệt quyền làm người lương thiện!
b.4: Tâm trạng và hành động của Chí Phèo trong bi kịch thứ 2:
- Khi bị Thị Nở “trút vào mặt hắn tất cả những lời bà cô”, lúc đầu Chí Phèo
không hiểu, hắn đang sống trong giấc mơ hòan lương thánh thiện, hắn đang hi
vọng mãnh liệt vào Thị Nở “mở đường” cho hắn, sẽ giúp hắn thực hiện ước mơ
bình dị ngày xưa về: ”một gia đình nho nhỏ”, khiến hắn được trở lại là anh Chí
hiền lành, lương thiện ngày xưa, để có thể làm hòa với mọi người…
- Nhưng rồi những lời của Thị Nở, thực ra là những lời của bà cô Thị Nở,
cũng là thông điệp của cộng đồng thấm dần vào tâm thức hắn, trong giây lát, Chí
choáng váng tới mức chưa thể hình dung nổi tình cảnh của mình khi đột ngột rơi từ
đỉnh cao của hạnh phúc và hi vọng xuống đáy vực của nỗi thất vọng. Dù đã phấp
phỏng về cái ngắn ngủi, mong manh của hạnh phúc, của sự bình yên, nhưng khi
12


bất hạnh hiện hữu một cách tàn nhẫn, khi “nghĩ ngợi một tí rồi hình như hiểu”, Chí
vẫn bàng hoàng tới mức gần như tê liệt mọi phản ứng: Có tới 2 lần Nam Cao miêu
tả vẻ tội nghiệp ngơ ngác của Chí: “Hắn bỗng nhiên ngẩn mặt… Hắn cứ ngồi ngẩn
mặt không nói gì…”.

- Chỉ tới khi Thị Nở “trút xong giận, hả hê” đi về, Chí mới định thần lại, ý
thức được tình cảnh cùng đường tuyệt lộ của mình: “Hắn sửng sốt, đứng lên gọi
lại…”. Thị Nở cứ đi, Chí Phèo “đuổi theo thị, nắm lấy tay” – cử chỉ tội nghiệp của
một kẻ sắp chết đuối hoảng hốt, cuống cuồng, bám víu vào cái phao cứu sinh duy
nhất, nhưng lại bị “thị gạt ra, lại dúi thêm cho một cái” khiến hắn “lăn quèo xuống
sân”. Đây là những chi tiết tả thực nhưng lại hàm chứa ý nghĩa ẩn dụ sâu xa: Khao
khát được hoàn lương, Chí Phèo chỉ biết trông cậy vào Thị Nở, nay Thị Nở không
thắng nổi sự chi phối nghiệt ngã của một xã hội đầy định kiến nên đã khước từ Chí.
Vậy là cây cầu duy nhất có thể đưa Chí trở về với cuộc đời lương thiện đã bị rút
ngược trở lại, cánh cửa của cuộc đời lương thiện vĩnh viễn đóng lại sau lưng Thị
Nở.
- Ngay khi hiểu ra tình cảnh cùng đường của mình, thoáng một cái, “hắn lại
như hít thấy hơi cháo hành”. Ảo giác cho thấy Chí đã ý thức được tình yêu mộc
mạc, cảm động giữa hắn và Thị Nở đã ngay lập tức trở thành quá khứ. Ảo giác
cũng cho thấy Chí thèm khát tình yêu thương mãnh liệt hơn mọi thứ trên đời.
Thậm chí sau đó, khi quá khổ sở, tuyệt vọng và phải lôi rượu ra uống, Chí vẫn thấy
thoang thoảng hương cháo hành, hơi cháo hành thơm thảo, hương vị ngọt ngào của
tình yêu thương thoảng về trong tâm trí như một nỗi tiếc nuối cay đắng. Hạnh phúc
bình dị Chí từng mơ ước trong quá khứ, từng được hưởng trong những ngày ngắn
ngủi sống bên Thị Nở, hạnh phúc ấy nay đã vĩnh viễn rời bỏ hắn.
- Chí Phèo lấy rượu ra uống nhưng sự thức tỉnh mãnh liệt tới mức “càng
uống lại càng tỉnh”, càng tỉnh càng đau đớn để đối mặt với nỗi bất hạnh cùng
đường của mình. Ngôn ngữ nửa trực tiếp lại cho thấy những khổ sở, cay đắng trong
13


lòng Chí, Chí tức giận chính sự tỉnh táo của mình bởi: “Tỉnh ra, chao ôi, buồn!”,
hắn thật khổ sở khi cứ thấy thoang thoảng đâu đó. Những nỗi tiếc nuối, phẫn uất,
đau đớn và nhất là cảm giác cô độc, tuyệt vọng bị đẩy đến tận cùng khiến người
đàn ông khốn khổ “ôm mặt khóc rưng rức!”. Có gì đau đớn tới không chịu đựng

nổi khi phải chứng kiến tiếng khóc bất lực của một kẻ vĩnh viễn bị đẩy ra khỏi thế
giới loài người? Con người khao khát trở về, khao khát hoàn lương ấy đã bị bỏ lại
chơ vơ bên kia bờ vực thẳm.
- Uống say rồi, Chí Phèo cầm dao đi trả thù cho những nỗi uất hận trong
lòng hắn. Hắn dự định đến nhà Thị Nở nhưng “Cái gì đã làm hắn quên rẽ vào nhà
Thị Nở”. Phải chăng đó là sự mách bảo sâu xa của tiềm thức khiến Chí lờ mờ hiểu
rằng hắn phải đi tìm kẻ thù ở chỗ khác. Thị Nở đã thức tỉnh nhân tính của Chí Phèo
bằng tình yêu thương và tấm lòng nhân hậu, bà cô thị lại thức tỉnh nỗi bất hạnh của
hắn bằng định kiến của xã hội ấy – họ đều không có tội. Tiềm thức đã đưa Chí đến
đúng nơi cần đến, đó là nhà Bá Kiến, kẻ thù lớn nhất trong đời, kẻ thâm hiểm và
tàn bạo đã biến anh Chí hiền lành, lương thiện của dân làng thành một tên lưu
manh, một con quỷ dữ và thành một kẻ khốn khổ, cùng đường như hôm nay.
- Chí Phèo đến trước nhà Bá Kiến, dõng dạc đòi quyền làm người, nhưng
chính Chí Phèo cũng hiểu rằng đó là một khát vọng vô vọng, vì: “Ai cho tao lương
thiện… Tao không thể làm người lương thiện nữa…”. Đó là câu nói tỉnh táo nhất
và cũng là cay đắng nhất của Chí Phèo khi hắn ý thức được sự chối từ kiên quyết
của cộng đồng và tình cảnh tuyệt vọng của mình, nhận rõ bản chất độc ác của Bá
Kiến, kẻ đã đẩy Chí xuống vực thẳm tha hóa, đã khiến Chí không thể trở lại làm
người. Chí Phèo đã đâm chết Bá Kiến để trả thù cho tất cả những bi kịch đau đớn
trong cuộc đời mình.
- Giết chết Bá Kiến, Chí Phèo cũng không thể tiếp tục tồn tại trong một cộng
đồng tuyệt đối không ai thừa nhận hắn. Nhân tính đã trở về, Chí không thể tiếp tục
làm quỷ dữ, Chí muốn sống làm người lương thiện nhưng “cái xã hội bằng phẳng”
14


và thờ ơ kia kiên quyết cự tuyệt quyền làm người của hắn, vì không ai nhận ra
phần người đã thực sự sống lại trong lốt quỷ, chẳng được làm người, Chí Phèo chỉ
còn con đường duy nhất là tìm đến cái chết, đó là đỉnh cao của bi kịch nhưng cũng
là đỉnh cao của ý thức con người. Cái chết của Chí là kết cục tất yếu trong bi kịch

của một người nông dân bị đẩy vào con đường lưu manh hóa, muốn hoàn lương
nhưng lại bị khước từ.
 KL:
- Chí Phèo là hình tượng đặc sắc của văn xuôi Việt Nam hiện đại, một điển
hình nghệ thuật bất hủ với chân dung ngoại hình, tính cách, tâm trạng và số
phận được khắc họa sinh động. Nhân vật vừa tiêu biểu cho một bộ phận
người nông dân Việt Nam trước 45 bị đẩy vào con đường lưu manh hóa, vừa
là “con người này” cụ thể có sức sống nội tại mạnh mẽ, một người lạ quen
biết trong văn chương.
- Thông qua bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của Chí Phèo, Nam Cao đã
thể hiện những tư tưởng nhân đạo cao cả, vừa bộc lộ nỗi xót thương vô hạn
cho tâm trạng những con người bất hạnh trong xã hội cũ, vừa khẳng định
niềm tin vào phần thiên lương không thể bị huỷ hoại đi dù trong bất cứ cảnh
ngộ nào.
ĐỀ 3: PHÂN TÍCH TÂM TRẠNG VÀ HÀNH ĐỘNG CỦA CHÍ PHÈO
TRONG TRUYỆN NGẮN CÙNG TÊN CỦA NAM CAO TỪ LÚC GẶP THỊ
NỞ TỚI KHI KẾT THÚC CUỘC ĐỜI.
 MB:
- Tác giả, tác phẩm: như đề 2
- Thông qua tâm trạng và hành động của Chí Phèo từ lúc gặp Thị Nở tới khi
kết thúc cuộc đời, Nam Cao đã thể hiện những tư tưởng nhân đạo sâu sắc và
mới mẻ cho truyện ngắn của mình.
15


 TB:
1. Tóm lƣợc cuộc đời Chí Phèo trƣớc khi gặp Thị Nở:
- Thưở xa xưa, Chí Phèo từng là một anh canh điền hiền lành với ước mơ
nhỏ nhoi, bình dị và lương thiện, muốn được sống bằng chính sức lao động của
mình, ước mơ có một tổ ấm gia đình “chồng cày thuê cuốc mướn”. Thưở xa xưa,

Chí Phèo cũng từng là con người có lòng tự trọng. Bị vợ Lí Kiến bắt bóp chân,
“Chí vừa làm vừa run, hắn chỉ thấy nhục chứ yêu đương gì”. Hắn còn hiểu rằng,
“20 tuổi người ta không là đá nhưng cũng không hoàn toàn là sắt”, biết phân biệt
giữa những tình cảm chân chính với những thỏa mãn xấu xa, biết khinh những
hành vi “không chính đáng”, đó là biểu hiện của một con người có ý thức về nhân
phẩm, một con người lương thiện.
- Nhưng sự ghen tuông vô lối của Lí Kiến đã đẩy Chí vào nhà tù và nhà tù
thực dân đã biến người trai vốn hiền lành, lương thiện thành một tên lưu manh, để
rồi sau bao nhiêu năm ở làng, sự nham hiểm của Lí Kiến đã biến kẻ tử thù thành
tên đầy tớ tay chân, thành công cụ tội ác cho hắn, đẩy Chí Phèo vàp sâu của vực
thẳm tha hóa, thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại, Chí đã hoàn toàn bị đẩy ra khỏi
cộng đồng người lương thiện.
- Cuộc đời của Chí Phèo đã hoàn toàn thay đổi từ khi gặp Thị Nở.
2. Đề 2: (b2, b3, b4).

16