CHƯƠNG 2 các học THUYẾT CHÍNH TRỊ TRUNG QUỐC c ổ đại

Chirong 2

CÀC HOC THUYÉT
CHINH TRI TRUNG QUÓC CO DAI
Li. Xu hudng "nhàn dao chinh vi dai" à Trung Quóc thòi co dai
Kinh Le viét: "Nhàn dao chinh vi dai."' (Chinh tri là viéc
lódn trong dao ngudi). Dd là tinh thàn phd quàt cùa càc hpc thuyét
trriet hpc Trung Hoa ed dai. Càc hpc thuyét triét hpc déu ed xu
huudng giài quyét càc vàn de chinh tri.
O Phàp chi ed thè ky XVIII là hàu bèt càc vàn sì déu bàn ve
chhinh trj. Con d Trung Qudc thi tu thdi Chién Qudc cho tdi sau
cààch mang Tàn Hgi, nghìa là khoàng gàn 2500 nàm, hàu bèt càc
vààn nhàn, thi sì déu bàn ve chinh trj. Ngudi ta ed càm tudng rdng
kh-bòng ed dàn tpc nào cho chinh trj là quan trpng bang dàn tpc
Tr'rung Hoa, ràng ddi vdi hp, viéc trj dàn, trj nude phài là su ménh
cùùa ké sì, ma néu khdng gap thdi, bàt dàc dì phài "dpc thién" tbì
kéé §T it nhàt cùng phài truyén cài dao cùa tién vuong, tièn thành
chho doàn hàu sinh. Tién vi quan thoài vi su. Cà mdt thdi Chién
QUuéc. ludn mày tram nàm ngudi ta chi bàn ve chinh trj. Khdng
KKinh Le Nguyén Tón Nhan djch NXB Van hpc. H, 1999, tr. 223.

37


Tu md dàu phong trào, tiép theo là Màc Tu, Lào Tu. Thiu(ang
l/dng, Manh Tu, Trang Tu, Tuàn Tu, Hàn Phi... Tu thd'i Hàin trd
di, nhà vàn nào ed tén trong vàn hpc su cùng ed tén trong cchiinh
tri trilt hpc su: Già Nghi. Ddng Trung Thu (Hàn), Hàn Dù, L.ieu
Tdn Nguyén (Dudng), Vuong An Thach, Td Ddng Ph;a (Tding),
Luu Co, Vucmg Thù Nhàn (Minh), Vuong Tbuyén Som, Klhianh
Hùu Vi, Luong Khài Sièu (Thanh)... '

Vàn de chinh tri chiém mdt vi tri quan trpng trong triè;t hpc
Trung Hoa ed dai ed nhùng co sd khàch quan cùa nd.
Trong thdi ed dai, Trung Qudc là mdt khdi biét làp). Bai phia
Bàc, Tdy, Nam là nùi cao, ddng ed va sa mac, phia Ddng nlhim ra
Thài Bình Duong ménh mdng. Trung Qudc thdi ed daii gàm nhu
quay lung lai vdi càc nén vàn minh d Trung À, Tày À, sònjg mot
càch riéng biét. Tuy ed bd bién dai nhung d mièn Bàcc hot Ibién
thàp, lày, lai thiéu dào d gdn, nén ngudi Trung Hoia thidii ed
khdng mudn mao biém ra kboi; cdn d mién Nam b ò biiéni lai
khdng bdng phdng, khi bau xàu, gidng td nhiéu. Nhìn c;hun}g,. nùi
va bièn gàn nhu chin ành hudng cùa càc nén vàn minih T;à\y À,
khdng cho ành hudng tdi Trung Qudc, va trong thdi ed cdaii, it
nhàt là tdi dàu ki nguyén Tày Hch, dàn tdc Trung Q>uòc Sidng
càch biét vdi cdc nén vdn minh khdc. ^
Trung Qudc là mdt xù dai lue. Ngudi Trung QUCK thidri ed
dai coi xù này là cà thè gidi. De phàn ành y niém ve thè gtidri hp
ed chù "thién ha" hay "tu bài". Do dàc tinh ve dia li nhiu thié., càc
' Gian Chi, Nguyén Hién Le. Dai cirang Iriéi HQC Trung Quóic, qiuyién 2.
NXB. Thành phó Ho Chi Minh, 1992, tr. 434.
^ Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc. igp I. NXB Van hoà Thóng tiin. Hi, 11997,
tr. 20.
38


nhà triét hpc Trung Quóc co dai dù song gàn bién nhung cùng
khóng co ai dà tirng du hành trén bién. Sàch Ludn ngù cùa
Khóng Tu chi nhàc mot làn tdi bién. Thién Còng Dà Tràng,
chuong 6 viét: "Dao bàt hành thùa phu phù u hai, tung ngà già
ky Do du?"(Dao khóng thi hành dugc, ta sé eòi bè lénh dénh
ngoài bién. l'heo ta co le là [Trpng] Do). Manh Tu cùng chi nhàc

rat it dén bién. Chuong Tàn Tàm thugng sàch Manh Tu ed viét:
"Quan u hai già, nan vi thuy. "(Ai dà thày bién tbì khd ma nghì
dén ddng nude khàc).
Trung Hoa co dai là mot xù biét làp nhung khóng thóng
nhàt ve màt dia li. Vi là mot khu vuc ròng Idn, nén Trung Qudc
thdi ed dai gdm nhiéu nude nhd hgp tbành, nhiéu dàn toc kbàc
nhau ve Hch su, phong tue. Idi sdng. Càc day nùi Idn d phia Tày
chay tu Bic tdi Nam; ngoài ra lai ed nhùng day nùi nhò, thàp
hcm d phia ngoài, hudng tu Tày qua Ddng (phia bién), chia
Trung Hoa tbành nhiéu mién càch biét vdi nhau, chi thdng vdi
nhau bang nhiìng dèo nhu dèo tbòng Thiém Tày vdi Ha Nam,
Son Tày vdi Ha Bàc, Thiém Tày vdi Tu Xuyén, Ha Nam vdi Hd
Bàc... Hon nùa càc con song Idn nhu Hoàng Ha, Duong Tu,
song Hoài, Tày Giang chay tu Tày qua Ddng hgp vdi càc day nùi
ma chia Trung Hoa thành nhùng mièn: d phia BÌC ed ha du sdng
Hoàng Ha, binh nguyén Son Tày, cành ddng Thiém Tày, bàn dào
:Son Ddng; d phia Nam ed cành ddng d trung luu sdng Duong
Tu, nhùng cành ddng d ha luu sdng Duong Tu, mièn Idng chào
.dàt dò d Tu Xuyén... Nhùng mién trén dà khai phà dugc tu thdi
Tièn Tàn. '

Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc. Idp I. Sdd, tr. 22.

39


Dàc tinh ve dia li dd ành hudng Idn dòi vdi càc quan dicnn ^vé
chinh tri trong càc tu tudng triét hge Trung Qudc ed dai. Lành tlhd
rdng Idn, lai khdng thdng nhàt, bao gdm nhiéu qudc già nhd kvhsàc
nhau, càc dàn tdc khàc nhau dà tao nén mdt su phuc tap ve màtt diia

li. Chinh su pbùc tap này dà làm này sinh nhu càu cai tri mdt c:àvch
biéu qua. Day là mdi quan tàm thudng truc ddi vdi càc nh;à itu
nrdng triét hpc. Dd chinh là li do bình tbành su quan tàm cùa ctàc
nhà triét hpc Trung Qudc ed dai ddi vdi vàn de chinh tri.
Trung Qudc là xù dai lue nén dàn tpc Trung Qudc tàt {phiài
song bang ngbé ndng. Tài san chù yéu cùa nhà nòng là rudng dìàt.
Trong sàch Là Thi Xuàn Thu ed mot thién nhan de là "TTiutging
ndng" (coi trpng ngbé ndng) cho thày su de cao vai trd cùa kinih té
ndng nghiép. Rudng dàt là cdng dién thudc quyén sd hùu tòi ciao
cùa nhà vua. Nhà vua chia déu cho ndng dàn theo phép tinh diém..
Phép tinh dién nhu sau: rudng dàt dugc phàn dinh ranh igiidi
thành tùng khu vudng vùc 900 mau (ddi nhà Chu). Moi khu ichiia
làm chin phàn bang nhau, mdi phàn là 100 màu. Tàm phàn cbiumg
quanb chia cho 8 ndng dàn tu 20 tudi dén 60 tudi de cày càyy wà
nudi vg con. Khi con trai dugc 20 tudi tbì càp cho phàn klhàic.
Phàn d giùa de lai mdt it làm chd d cho tàm già dinh, cdn laii tthì
tàm già dinh cày cày chung ndp lùa cho nhà vua. Hình miéng dIàt
khi chia nhu vày gidng chù tinh nén gpi là phép tinh dién.
Dàn phài cày cày phàn cdng dién d giùa rdi mdi cày ciày
phàn tu dién cùa minh. Nhu vày sd lùa ndp cho nhà vua cùng viào
khoàng 1/10 sd thu hoach cùa moi già dinh. Dàn khdng diutgc
phép trdng cày Idn trong rudng, sg mit dàt trdng lùa. nhiurng
dugc phép trdng dàu, rau, trai cày chung quanb moi nhà. Ciùmg
khdng dugc trdng ddc mdt gidng lùa, sg gidng dd màt mùa thiì -sè
40


chét ddi. Con nhùng khu dàt, vi nhùng li do nhàt djnh, nhà vua
khóng chia cho dàn, chàng ban rùng. dàt lày chi tròng dugc sày,
co làt, day. Nhùng dàt dò dàn dugc tir y khai thàc nhung phài

dóng thué cho nhà vua.
Nhìn chung ddi sdng cùa nhàn dàn vàt va. Nhung dù sao
chàng nùa che dò tinh dién cùng làm cho ngudi dàn ed dugc ddi
song bào dàm. Khi tdi 60 tuoi, khóng làm vièc dugc nùa thi tra
lai dàt cho nhà vua va dugc nhà nude nuòi nàng. Con eòi, ngudi
tàn tàt cùng dugc trg càp. '
Trong thdi Chién Quóc, khi Trung Quòc chia thành nhiéu
vuong quóc phong kién kbàc nhau, thi mòi nude déu ddn bèt khà
nàng vào viéc ma ngudi duong thdi gpi là "nòng nghé va binh
ngbé". Sau cùng, mot trong nhiìng quóc già chinh lue bay gid là
nude Tàn dà chiém uu thè trong hai dia hat ndng ngbé va binh
ngbé ày; két qua là Tàn dà thàng càc qudc già khàc va làn dàu
tién trong Hch su, dà dem lai su thdng nhàt cho Trung Qudc.
Viéc trpng dai cùa nhà nude là su dung va phàn phdi rudng
dàt. Viéc quàn li nhà nude ddi vdi rudng dàt là yéu td quan trpng
ành hudng dén su phàt trién cùa nhà nude. Tàn là mot dién bình.
Do su biéu qua trong viéc quàn li nhà nude ddi vdi ruòng dàt
cùng vdi càc" nguyén nhàn khàc ma Tàn trd thành mdt nude
manh, chién thàng duge lue qudc. Chinh xuàt phàt tu nhu càu cai
quàn rudng dàt de phàt trién dàt nude ma càc nhà triét hpc dành
nhiéu uu tu ddi vdi vàn de cai tri. Mòi ngudi déu dua ra nhùng
chinh sàch khàc nbau cho viéc tri quóc.

Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc, làp I. Sdd, tr.22.
^ Phùng H&u
H&u Lan. Dai cirang Iriél hoc su Trung Quòc. NXB Thanh nièn, H,
1999,tr.33.
41

Toc ngudi Hoa Ha (Trung Hoa) theo ndng nghiép, hiém làiih,i,
nhumg ngay tu khi hinh thành tdc ngudi cùa minh dà phài chóngg
cu lai vdi su gay rdi loan cùa càc tdc ngudi du muc hiéu c;hién dd
phia Tày. Diéu này dà ed y nghìa làm cho ngudi Trung Hoa phàiù
suy nghì ve càc chinh sàch cai tri sao cho ed biéu qua de midt màtit
dn dinh va phàt trién trong nude va màt kbàc dàu tranh ch(5ng laiii
nhùng ké thù xàm làn lành thd cùa minh.
Diéu dàc biét quan trpng là trong vùng dàt Trung Nsguycn,),
vào thdi Ddng Chu, thdi dai phàt trién rirc rò cùa càc tu tirdngg
triét hpc Trung Qudc, cuc dién xà bdi ed nhùng bién ddi siàu sàc^,
xà bòi làm vào tinh trang hdn loan.
Ddi Chu chia làm hai thdi ky: thdi ky thù nhàt ddng dò d dàtìt
Phong, dàt Cào thudc phia Tày (Mién Thiém Tày bay gito) nénn
gpi là Tày Chu (Tr.CN); dén thdi Chu Bình vuomg bi rg Hiémn
Doàn va rg Khuyén Nhung uy bièp, nhà Chu phài ddi dd qma Lac e
Duong d phia Ddng, tù.dd bàt dàu thdi ky thù nbì gpi là Ddngg
Chu (Tr.CN). Ddng Chu lai chia làm hai thdi ky: Xuàm Thuu
(Tr.CN) vd Chiln Qudc (Tr.CN).
Tu khi ddi dd qua phia Ddng, nhà Chu dàn dàn suy mbugcc.
Quyén lue cùa lành chùa phong kién tdi cao, tue thién ttù nhàà
Chu, hi lung lay, danh Thién tu chi cdn là hu danh. Dàt dai phàiti
chia cit de phong cho càc vuong hàu cdng khanh, nén mó)i ngàyy
mot thu hep, chi con tròng cày vào su còng hién cùa chu hàu màà
chu hàu tbì co nude nhu nude Ld trong 242 nàm chi trièiu cdngg
ed 3 làn. Khdng nbiJmg vày, vi danh Thién tu ddi khi edm phàiii
giùp luong thuc cho chu hàu nbirng nàm hp màt mùa.
Nhà Chu my suy yéu nhung càc nude chu hàu chua nudcc
nào dù manh de dep tàt cà càc nude khàc de thay nhà Chu làmn
42

Thién tu. Càc nude chu hàu lón manh tieni quyén thién tu, hp
tranh giành dàt dai, dành nhau khóng ngdt.
Sd chu hàu trudc kia trén mot ngàn, tdi dàu ddi Dóng Chu
chi con lai trén mot tram, vi nhiéu nude nhò dà bi càc nude Idn
thdn tinh. Nhung trong so trén tram nude dò, thdi Xuàn Thu chi
ed mudi làm nude là dàng ké: Tàn, Tàn. Té. Ngó, Viét, Sd, Ld,
Ve, "lén, Tao, Tòng. Tran, Thài, Thinh, Tràu. Trong mudi làm
nude dd lai chi co nàin nude là hùng cudng ké tiép nhau làm
minh chù: Té (Hoan Còng), Tàn (Vàn Còng), Tòng (Tuong
Cdng), Sd (Trang Còng), Tàn (Muc Còng).
Qua thdi Chién Quòc, so chu hàu giàm xuòng con trén mot
chuc: Té, Tàn, Sd. Triéu, Nguy, Hàn, Tdng, Lo, Tàn, Dàng, Yèn,
Trung Son... Nhung chi 7 nude Idn tranh hùng vdi nhau Té, Tàn, Sd,
Trièu. Nguy, Hàn, Yèn. Trong sd thàt hùng, manh nhàt là Tàn dàt dai
rgng, tài nguyén nhiéu. Càc nude dd td chùc thành nbirng lién minh
de dành nhau. Cd hai ké hoach lién minh Idn nhàt là ké hoach "hgp
tung" cùa Td Tàn va ké hoach "lién hoành" cùa Truong Nghi. '
Xà hdi Trung Hoa cuòi thdi Xuàn Thu dién ra su rdi loan ve
quan he dàng càp va danh phàn, quan bé tdng phàp. Tinh trang tdi
giét vua, cha con tranh giành quyén Igi vdi nhau, anh em màu thuàn
nhau là thudng thày. Nude Ld tìidi Xuàn Thu ed ùén 30 vu thi
quàn. Néu tinh dén cà nude khàc tbì ed dén trén 300 vu. Dién hình
ed thè ndi tdi vu Thdi Trù giét Té Trang Cdng, Tran Tbành Tu giét
Té Gian Còng. Su rói loan trong quan he tòng phàp ed thè ké dén
nbùmg vu nhu: Nam tu. vg vua Ve Linh Vuong, dàm loan, gay chia
rè giùa Khoài Quy va con là Triét; Sd Bình Vuong tranh vg cùa
con; Ngù Tu Tu bào thù cha dem quàn Ngd ve phà tan td qudc.
' Gian Chi va Nguyén Hién Le. Chién Quóc sàch. NXB Vàn hoà Thóng tin,
H, 1996, tr. 9.

43


Thdi Ddng Chu là thdi bàcb già chu tu, mdt thdi dai phàt
trién cuc thjnh cùa triét hpc Trung Qudc. Su rdi loan cùa cuc
dién xà hdi dà dàt càc nhà triét hpc vào mdt nhiém vu là dua ra
nhùng giài phàp duy tri su bình dn cùa xà bòi. Sinh sdng vào thdi
ky xd bòi hon loan, triét già nào cùng bàn ve nhùng càch thùc cai
tri sao cho dàt nude dugc thài bình.
Chinh vi nhùng ly do ndi trén, càc trudng phài triét hpc
Trung Hoa déu nd lue dua ra nhirng giài phàp chinh tri muu càu
su bình dn thién ha.
II. Tdng quan ve su* hình thành càc hpc thuyet chinh trj
Trung Quóc co dai
Triét hpc Trung Quóc co mot truyén thóng Hch su xuàt hién
làu ddi tu cudi thién nièn ki thù II, dàu thién nièn ky thù I Tr.CN.
Cdc tdc gid ngudi Trung Qudc - Hàu Ngoai Lu, Triéu Ky Bàn,
Do Qudc Tudng dà phàn dinh càc giai doan cùa tu tudng triét
hpc Trung Qudc ed dai: Tu lue bàt ngudn tu tu tudng ed dai
khodng giùa tu ddi Àn va ddi Chu, qua cài hpc "hpc d quan phù"
ddi Tày Chu dén tu tudng trudc cupe ddi qua phia Ddng, ld giai
doan thù nhàt cùa tu tudng ed dai Trung Qudc: tu tu tudng sau
cupe ddi qua phia Ddng, dén nho hpc cùa thàn sì là giai doan thù
hai cùa tu tudng ed dai Trung Qudc; Tu su phé phàn cùa hién
hpc Khdng, Màc ddi vdi nho hpc, qua cài hpc tram nhd dua
tiéng, dén tu tudng khoàng giùa Chu, Tàn, là giai doan thù ba
cùa tu tudng Trung Qudc. '

' Hàu Ngoai Lix, Triéu Ky Bàn. Do Quòc Tiròng. Bàn ve tv tuàng ce dgi

Trung Quóc. NXB S^r thàt. H. 1959, tr. 68.
44


Tu Khòng, Màc trd di vào khoàng thdi Xuàn l'hu Chién
Quóc (Dóng Chu), lich su tu tudng Trung Qudc ed dai mdi thuc
su bude vào thdi dai vach thdi ky.
Trudc Khóng, Màc cùng dà co nhùng tu tudng ve chinh tri,
nhung cdn rat tàn man, chua thành nhùng hoc phài nhàt dinh.
Nói bàt lén là tu tudng thàn quyén, de cao tinh sièu nhièn cùa
quyén lue chinh tri; tu tudng thién y, y cùa vua chinh là y trdi...
Trong pham vi cuón Giào trình này, chùng tói khóng co tham
vpng khào cùu ve tàt cà ba giai doan bình thành va phàt trién cùa
tu tudng triét hpc Trung Qudc nhu dà ndi trén, ma chi tàp trung
vào giai doan cudi cùng - giai doan rirc rò nhàt cùa triét hpc ed
dai Trung Qudc.
Trong su bién ddi sàu sàc cùa xà hdi Trung Hoa thdi Ddng
Chu, dà day lén mdt phong trào "bàch già tranh minh" (tram nhà
dua tiéng). Dd là thdi ky ra ddi càc hpc thuyét triét hoc de giài
quyét nhiìng vàn de bue xùc cùa thdi thè. Déu chung mdt muc
dich bình dn xà bòi. Nhung càc hpc phài triét hpc lai de ra nhùng
giài phàp trj quòc khàc nhau.
Càc su già ddi sau ed ging sàp xép, phàn loai càc hpc phài.
Ngudi dàu tién là Tu Ma Dàm (mit nàm 1 lOTr.CN), cha cùa Tu
Ma Thién (khoàng 145-86 Tr.CN). Tu Ma Thién là tàc già cùa
bd "Su ky", mot bó su vì dai cùa Trung Quóc. Trong chuong
cuòi bó sàch. Tu Md Thién chép lai Idi vàn cùa cha, nhan de
"Luàn lue già yéu chi". Trong bài này Tu Ma Dàm dà phàn loai
bàch già thành sàu hpc phài: Àm duong già. Nho già,- Màc già,
Danh già, Phàp già, Dao due già.

Luu Hàm (46 Tr.CN), cùng vdi cha là Luu Hudng (798Tr.CN) trong sàch "Tién Hàn thu" dà xép bàcb già thành mudi
phài chinh. Sàu pbài dàu trùng vdi càch sàp xép cùa Tu Ma
45


Dàm; bdn phài tiép theo là: mng hoành già, tap già. ndng già, va
tiéu thuyét già. Nhung theo Luu Hàm, trong .so mudi nhà dd chi
ed chin nhà là dàng ké. Cho nén, chu tu dugc gpi là "ciru lyc"
(chin ddng).
Viéc nghién cùu va phàn djnh càc trudng pbài triét hpc
Trung Qudc ed dai là nghién cùu Hch su hình thành va phàt trién
cùa càc trudng phài triét hpc dd, mdt màt trong "su canh tranh
giùa càc trudng phài", va màt khàc là su lién he. ké thùa, ành
hudng làn nhau giùa chùng. Nd là su biéu hién dia vj va Igi ich
cùa càc giai càp, càc tàp doàn xà boi là su phàn ành nhu càu cùa
thuc tién ddi sdng va su phàt trién cùa nhùng tri thùc khoa hpc
dù cdn là it di, nhung dà gdp phàn quan trpng cho su phàt trién
nhàn thùc, hình tbành nén thè gidi quan duy vàt d Trung Qudc ed
dai. Trong dd càn vach rò su tién bp cùa càc trudng phài ày khi
giài quyét càc vàn de ma ddi sdng xà bòi dà dàt ra va ành hudng,
tàc ddng cùa càc trudng phài dd ddi vdi hién thuc. '
Theo càc càch phàn loai trén, chù thuyét chinh tri cùa càc
hpc phài chinh gdm: Nho già, Màc già, Dao già, Phàp già, Djch .
hpc phài.
Nho già
Khdng Tu md dàu phong trào ma sau này dugc ggi là Nho >
già. Khdng Tu hp Khdng tén Khàu, biéu Trpng Ni, ngudi nude ;
Lo thdi Xuàn Thu cùa nude Trung Qudc. Òng sinh vào thdi Chu i
Linh Vuong nàm 21, tue nàm 551 trudc Cdng nguyén. Khóng;
Tu xuàt thàn tu tàng Idp quy toc sa sùt. Su ki Tu Ma Thién cho >

' Doàn Chinh (chù bién). Dgi cucrng lich su Iriél hoc phuang Dóng co dtjtiNXB Dai hpc va Giào due chuyén nghiép, H, 1992. tr. 146-147.
46


biét: "Khóng Tu nghèo hèn, dén khi Idn lén làm lai cho hp
Quy."' Trong Luàn ngù. Khòng Tir cùng nhàn minh lue nhò
nghèo hèn. Nàm 19 ddi vua Chu Kinh Vuang, Khòng Tu dugc
Vua nude Ld dùng làm quan Trung dò té. Sau do nhùng àm muu
chinh tri òng phài tu chùc bò xù ma di. Trong ba muoi nàm tiép
theo óng chu du tu nude này sang nude khàc, mong tìm mot óng
Vua tài due co thè thuc hién dugc chinh sàch cai tri cùa minh.
Nhung dén dàu cùng khòng thành còng, cuòi cùng phài trd ve Ld
khi tudi dà già. Ba nàm sau óng màt d day vào thdi Chu Kinh
Vuong nàm 41, tue nàm 479 Tr.CN.
Khdng Tu là bàc thày Idn nhàt cùa Nho già. Luu Hàm coi
day là hpc phài" cboi vàn chuong trong eòi lue ngbé, va luu y ve
diéu nhàn nghìa." Lue nghé là sàu nghé tu do nhung thudng dugc
hiéu là sàu kinh: Kinh Dich, Kinh Thi, Kinh Thu, Kinh Le, Kinh
Nhac, Kinh Xuàn Thu. Trudc day, ve mòi quan bé cùa Khóng Tu
vdi lue kinh ed nhirng y kién trai ngugc. Y kién thù nhàt cho ràng
Khóng Tu là tàc già cùa nhùng sàch dd. Y kién ddi làp cho ràng
Khóng Tu trù tàc Kinh Xuàn Thu, chù giài Kinh Djch, dinh chinh
Kinh Le, Kinh Nhac, va san dinh Kinh Thu, Kinh Thi. Phùng Hiìu
Lan khàng djnh: "Ky thuc, Khdng Tu khóng he trù tàc, chù giài,
dinh chinh hay san dinh bàt ky bó nào trong lue kinh." ^ Day ciìng
là quan diém dugc thùa nhàn phó bién bièn nay. Tuy nhièn, màc
dù cdc sàch dò khóng phài do Khóng Tu viét ra, nbmig nói dung
cùa tu tudng Nho già dira vào càc sàch dd cho nén chùng dugc coi
là nhirng kinh dién cùa Nho già. Trong càc kinh dién dd dà ed

ì

' Tir Ma Thién. Su ky, ban dich cùa Nhù Thành. NXB Vàn hpc,
H, 1988. tr. 214.
" Phùng Httu Lan. Dgi cuang inél hoc su Trung Quóc. Sdd, tr. 55.

i
:•

47


nhùng tu tudng cùa Nho già. Nhu vày, Khòng Tu khòng phài ha
ngudi sàng làp ra Nho giào. Viéc tìm biéu tu tudng cùa Mho sgisa
cùng phài càn eù vào càc sàch dd.
Tàc phàm chù yéu thè hién tu tudng Khdng Tu là ho Luiàin
ngù. Sàch Hàn thu chép: "Sàch Ludn ngù là nhirng hdi c:ùja
Khdng Tu dàp ùng nhùng hpc trd hoàc càc ngudi duong tlhdi, v?à
nhirng Idi hpc trd ndi vdi nhau khi nghe Idi thày. Hdi dd c:àc hip*c
trd déu ed ghi chép. Phu tu màt rdi, hp mdi tàp trung lai luiàn bàin
vdi nhau ma soan ra, cho nén gpi là Luàn ngù". Sd nguy/èm
chuong cùa sàch Luàn ngù là bao nhiéu dén nay là chua xàc diinlh
dugc, nhung ed diéu chdc chàn là dà bi thàt lac mpt phàm. Bàin
Luàn ngù ngày nay ed 20 chuong.
Giài phàp "cùa Khdng Tu dòi vdi viéc cai tri de dn dlinb xcd
bòi xuàt phàt tu chù truong tdng Chu dén thuyét chinh danh v/à
sau cùng là chinh sàch nhàn tri. Chinh sàch nhàn tri cùa Kbcmig
Tu de càp dén càc vàn de chinh tri nhu: chinh sàch cai tri (gjiàio
dàn, dudng dàn, tiét dung, phàn phdi tài san, su dung sue «dàn....^),
càc quan chùc (tuyén dung, tiéu chuàn, nghé thuàt lành dao...)..

Trong Thién Bàt Dàt chuong 14 sàch Luàn ngù, Khong T'ù
ndi: "Ngd tdng Chu." (Ta theo nhà Chu). Khdng Tu chù trucmig
quay trd lai càch td chùc nhà nude, càc chinh sàch cai ttri, icàic
chuàn mire ddi vdi quan lai... cùa nhà Chu do Chu Cdng Dàn làìp
ra chàm chudc theo nhà Ha, Àn. Khdng Tu ndi ràng làu làu mia
khdng nàm mo thày Chu Còng là òng dà suy rói. Òng coi imìnlh Uà
ngudi ké tue duy nhàt su nghiép cùa Vàn Vuong, Vù Vuomg,. v/à
Chu Cdng.
Sau Khdng Tu, càc quan diém cùa dng ve chinh sàch mhàni ttri
dugc ké thùa va phàt trién bdi càc nhà nho bau thè nhu TSng Tiù,
48


'Tir Tu, Manli 1 u, Tuàn Tir. Tàng lù, mot hpc trd xuàt sàc nhàt
ccùa Khóng lù. càn cu vào nhirng Idi day cùa thày ma quàng dién
rra thành sàch Dai hpc. Nhùng y tudng lién quan dén vàn de chinh
ttri dugc de càp trong Dai hpc d phàn bàn ve té già, tri quòc, binh
tthièn ha. Tàng Tu màt, truyén su hpc cùa minh cho Tu Tu, chàu
oJich tòn cùa Khòng Tu. Tu Tu nói nghiép day hpc trò, dem nhùng
p5hàn linh tuy cùa Khóng hpc là viét thành sàch Trung tlung.
Dgi ht)c va Trung dung xua vón là hai thién trong Kinh Le.
S>au dén dòi Tòng, càc nho già mdi in riéng, cùng vdi sàch Luàn
nigù va sàch Manh Tu làm thành Tu thu. Sau Tu Tu ed Manh Tu,
rmòt dai biéu xuàt sàc cùa Nho già. Manh Tu tén là Manh Kha, tu
Uà Tu Du, dòng dÒi Ld Cdng, ngudi àp Tràu. Òng sdng vào
kdioàng 372-289 Tr.CN. Tu nhd, Manh Tu dà dugc hàp thu
nibùmg le giào phong kién tu già dinh. Ldn lén, Manh Tu theo
higc Tu Tu. Manh Tu hpc xong, di chu du càc nude Tè, Luong,
TTdng, Dàng vdi mong mudn càc nude này thuc hành chinh sàch
crai trj cùa minh nhung khdng thành cdng. Òng lui ve cùng vdi

midn de cùa minh xép dàt thù tu trong Kinh Thi, Kinh Thu, thuàt
crai y cùa Khòng Tu ra bay thién sàch Manh Tu.
Sau Manh Tu bón nàm muoi nàm, tai nude Triéu xuàt hién
midt danh nho là Tuàn Tu. Tuàn Tu tén là Hudng, tu là Khanh,
5(0 tuoi mdi di hpc d nude Tè. Òng cùng chu du d càc nude Té,
Tiàn, Sd, rdi quay ve Triéu. Tu Ma Thién viét: "Tuàn Khanh ghét
cHiinh su ddi do due, nude màt vua bdng ludn ludn ndi nhau. Càc
viua khóng theo dao due ldn ma lo cùng té, bdi toàn, tin diéu
miay, diéu rùi."' Sàch cùa dng hién nay ed bd Tuàn Tu, tàt cà 32
thiièn. Theo càc nhà khào ciru tbì chi ed càc thién Thién luàn.
Tu Ma Thién. Su k\', bàn djch cua Nhft Thành. Sdd. tr.438.
49


|t là cài tmh hoa cuùa
cho cùa ngudi dòi ssau

d&i. Màc Tu là dói tlthù
MSe Tu co nhiéu mgghi
im chip nhàn nipit : so
Lo, song vào kho)ànng
ig vdo diu thdi Xvuuàn
[Suét hai thcfi Xuàn TThu
bién chuyén lién tuuc,
thàri Chién Qudc xdi hhdi

I
g cùa óng là bd lM4àc
cùa nhùng ngudii rudi
ngudi sàng làp ra nmdt

Tit cimg ndi tiéng nnhu
I hudng khdng kémi. ^
nim rài ràc trong; i càc
g ddng, Thugng Ihitiln,
'Tu bàn ve càc vàm i de
i i^hi cdng, tiét dung; wiéc
Cam quyén (Ihiirogng
e Tò vi chinh tri tiuoong
n, U-.266.
|4d, tr. 18
r.Sdd, tr. 65.


I phàn v/di càc q
cdjnh xià bcìi bà
llàp ra. Ng'upc
jphài lai quiay 1^
cddi nò sao cho
MIàc Tu
c:ùa dàìn clhùng
kchòng yéui ngsf(
mgudi Ikhàc de ì
ggpi là '"bié'.t"
nién chiù truong
"•'kiém"'. "Kiéna"
àii". "Kliém di" 1
kgi cho>mp)i ng«r<
X

cma Mdic Tiù ve ci

Tur chiù
ci-óng). «Gónn y&u
T.Yanh mhaui thi x
dll xàmi lin nud»c
Thiuyltt kiSnI
sààch thiupng ddn|i
yféu dàm de làm I
dfàn thi cani phii
nlhà nucdc v:à n
déàn donig tìmh.
|
D I ; làmi Ipii
nttiùng inguòi hiiln.
"tlhijgng hièn" ('t


Giài té, Chinh danh, Tinh àc là chinh thàt là cài tinh hoa ccùa
Tuàn Tu, cdn càc thién kbàc thi ed lim chd cùa ngudi ddi ssau
phu boa vào hoàc sai lac di nhiéu. '
M^c già
Sau khi Khdng Tu màt tbì Màc Tu ra ddi. Màc Tu là ddi thhù
dàu tién cùa Khdng Tu. Ve tiéu su cùa Màc Tu ed nhiéu mgghi
vàn. Chàm chudc càc quan diém ed thè tam chàp nhàn mpit : so
chi tiét: Òng hp Màc tén Djch, ngudi nude Ld, sdng vào kho)ànng
nhirng nàm 479-381 Tr.CN. Khdng Tu sdng vào dàu thdi Xvuuàn
Thu. Màc Tu md dàu thdi Chién Qudc. Sudt hai thdi Xuàn 'TFbu
vd Chién Qudc xd hdi Trung Hoa vàn bièn chuyén lién tuuc,
khdng bi giàn doan, nhung xét chung tbì thdi Chién Qudc xài hhdi
loan lac hon, bièn ed ddn dàp hon. ^
Ngudn tài Héu chinh nghién cim tu tudng cùa dng là bp lM4àc

Tu góm 53 chuong, bò sàch thu thàp trù tàc cùa nhiìng ngudi i rndi
chi cùng nhu cùa chinh Màc Tu. Òng là ngudi sàng làp ra mnpt
hpc pbài, iày tén là Màc già. Xua kia Màc Tu cùng ndi tiéng nnhu
Khdng Tu va hpc thuyét cùa dng cùng ành hudng khdng kémi. ^
Càc quan niém cùa Màc Tu ve chinh tri nam rdi rdc trongi e càc
chuong Kiém ài, Phi cdng, Thién chi, Thugng ddng, Thucmg Ihitièn,
Tiét dung... Trong càc chuong này Màc Tu bàn ve càc vàm i de
chinh sàch cai tri nhu chinh sàch kiém ài, phi cdng, tiét dung; wiéc
tuyén, tràch nhiém va tu càch dung ngudi càm quyén (thiuggmg
ddng, thugng hién). Càc quan diém cùa Màc Tu ve chinh tri tiuoomg
' Tran Trpng Kim. Nho giào. NXB VHTT, H, 2001, tr.266.
' Nguyén Hién Le. Màc HQC (Màc Tit va Bi^l Màc). Sdd, tr. 18.
Phùng HQ'u Lan. Dgi cuang triét hpc su Trung Quóc. Sdd, tr. 65.

50


iphàii vdi càc quan diém cùa Khòng Tu. Khóng Tu chù truong òn
cdjnh xà hói bang càch quay tra lai càc quy tàc cai tri do nhà Chu
llàp la. Ngugc lai Màc Tu lai cho ràng de òn dinh xà bòi khóng
pphài là quay lai càc tràt tu xà hòi eù ma phài sua chùa, phài thay
ddói nò sao cho don giàn, tién Igi cho nhàn dàn.
Màc Tu nhàn thùc ràng su loan lac cua xà hói, nói khó cuc
ccùa dàn chùng xuàt phàt tu long tu tu. tu Igi cùa con ngudi,
kchòng yéu ngudi khàc ma chi yéu bàn thàn minh, làm hai cho
mgudi khàc de làm Igi cho minh. Thài dò tu tu, tu Igi dò Màc Tu
@pi là "biét". "Biét" tbì gay chia rè, rói loan tràt tu xà bòi. Cho
nién chù truong chinh tri cùa Màc Tu là phài thay "biét" bang
"fkiém". "Kiém" là góm. Tu dò óng xày dung nén thuyét "kiém
dii". "Kiém ài" là góm yéu mpi ngudi, coi ai cùng nhu minh làm

kgi cho mgi ngudi. Kiém ài là cài góc sinh ra càc quan niém khàc
cvùa Màc Tu ve chinh tri.
Tu chù truong kiém ài, Màc Tu chóng chién tranh (phi
ccóng). Góm yéu ngudi (kiém ài) thi tràt tu xà bòi dugc xàc làp.
T.Yanh nbau thi xà bòi rdi loan. Màc Tu mat sàt viéc dùng vò lue
die xàm làn nude khàc.
Thuyét kiém ài cùng làm này sinh ra quan niém ve chinh
s^ch thugng ddng trong cai tri cùa Màc Tu. Nhà càm quyén phài
ytéu dàn de làm Igi cho dàn ma xà hdi dugc tri. Mudn làm Igi cho
déàn thi càn phài ed su thdng nhàt ve chinh sàch nhà nude giùa
nlhà nude va nhàn dàn. Chinh sàch cùa nhà nude phài dugc nhàn
dààn dòng tinh.
De làm Igi cho thién ha. viéc cai tri phài dugc giao cho
nlnùng ngudi hién. Trong viéc dùng ngudi, Màc Tu chù truong
"tlhugng hièn" (trpng ngudi hièn). (!)ng coi dd là su càn bdn cùa
51


cdng cupe tri qudc. Nhà nude mudn làm Igi cho dàn thi pbaii ed
chinh sàch su dung tài san nhà nude mot càch hgp li. Màc: Tu
cuc phàn ddi su làng phi, thdi xa xi, va cho ràng phài thuc hiièn
chinh sàch tiét kiém trong viéc su dung tài san cùa nhà nird'c de
làm Igi cho nhàn dàn (tiét dung).
Dao già
Dao già do Lào Tu khdi sàng làp. Theo Su ky> cùa Tur >Mà
Thién, Lào Tu hp Ly, tén Nbì, ngudi nude Sd, sdng cùng tlhdi
vdi Khdng Tu va ed dua ra càu chuyén ve viéc Khdng Tu h(pc: le
tu Lào Tu'. Lào Tu de lai mot bò sàch mang tén óng ma dòti «au
gpi là Dgo Due kinh. Tiéu su cùa Lào Tu chùa dung rat nibiilu
nhirng diéu bi àn. Tu thdi Tu Md Thién dén nay, biét bao nibiìéu

nhd tra cùu dù cdc sàch ed de tìm biéu Lào Tu tén thàt là gì, sóòng
d thdi nào, làm gì, tiép xùc vdi nhùng ai, nhung chi dua ra nlhùìng
già thuyét, va càng bàn càng tbém rdi vì y kién màu thuan nhiaiu.
Hién nay càc hpc già Trung Qudc va phuong Tày dà (dìùng
nhirng phuong phàp nghién cùru khoa hpc hién dai chùng imiinh
ràng Lào Tu va Dgo Due kinh ed thè khóng xuàt hién cùng; ttbdi
vdi Khdng Tu. Phùng Hùu Lan dùng phuang phàp phàm ttich
ngdn ngù chùng minh ring sàch Lào Tu xuàt hién sau Klbi'óng
Tu. Òng viét: "Tdi chù truong ràng bé thdng tu tudng cùa qiu^yén
sàch ày nhìn trong toàn thè, khdng thè là san phàm cùa mdtt tthdi
ki trudc hay ddng thdi vdi bé tu tudng cùa Khdng Tùr^." NJhìn
chung vdi nhùng nghién cùu hién dai nhiéu hpc già ngày/ may
nghi ngd li thuyét cùa Tu Md Thién cho rdng Lào Tu song ciùng
' Tu Ma Thién. Su ky, bàn djch cùa NhQ- Thành. Sdd. tr.330.
' Phùng H&u Lan. Dgi cucrng triél hoc su Trung Quóc. Sdd, tr. 106.

52


lindi vdi Khòng Tu, va ed xu hudng cho ràng Dgo Due kinh xuàt
hién vào mot thdi dai sau Khòng lù khà làu.
Theo Nguyén Hién Le, co thè tam chàp nhàn Lào Tu sinh
trén 100 nàm sau Khòng Tu, khoàng 50 nàm sau Màc Tu, con
tap Dgo Due kinh xuàt hicn vào khoàng thè ky thù IV, hay 111
trudc Còng nguyén, ma phàn chinh là tu tudng cùa dng, màc dù
co nhiéu chd do ngudi ddi sau thèm vào. '
Hoc thuyet cùa Lào Tu rat ed he thdng. Òng xày dung mot
thè gidi quan khà mdi me là co sd cho càc quan niém cùa minh
ve xà bòi. Mot chù "vó" co thè thàu tòm dugc toàn bó hpc thuyét
cùa Lào Tu. Trong tu nhièn tbì là "vó danh", trong xà bòi thi là

"vó vi". Lào Tu dàt co sd cho su ra ddi mot hpc phài là phài Lào
già hay con gpi là Dao già. Triét ly chinh tri cùa Lào Tu thàu tòm
trong hai chù "vò vi."
Trang Tu là mot dao già kìét xuàt sau Lào Tu, va cùng nhu
Lào Tu, òng song mot ddi àn sì mai danh nén thàn thè cdn nhiéu
bi rnàt. Theo hpc già Nguyén Hién Le, ddi Trang Tu chi ed mày
diém này là chàn chàn: Òng sinh d dàt Mdng thdi dd thudc Tdng,
sdng vào thè ky thù IV Tr.CN, ddng thdi vdi Manh Tu, hdi nhò
làm mot chùc quan nhò. coi mot xudng che tao son, sau d àn,
viét mot bó sàch, ngudi ddi sau gpi là Trang Tu, tu tudng chiù
ành hudng cùa Lào Tù.^
Bó sàch Trang Tu cùng gpi là Nam Hoa kinh góm ba thién:
nói thién, ngoai thién, va tap thién. Tuy nhièn, klióng phài Trang
' Ngiuyèn Hién Le. Su Trung Quóc, làp I. NXB VSn hoà Thóng tin, H, 1997.
t r i 52.
' Nguycn Hién l^c. Trang Tu - Nam Hoa kinh. NXB Vàn hoà Thóng tin. H.
I99»3.tr.l6-I7.

53


fta cùmg chua biét chiàc
c;hinh Trang Tu wiilt.
t#p h«?p cùa nhiéu diao
cho biét Nói thiém «do
ig tu tudng Trang TTù.
lati nhiìng tu tudnjg dà
|Cho ràng ed rat nihiilu
rù, con nhùng churomg
khd nhàn ra dugc^..

dùng diu "lue tali tu
i. Nam Hoa kinh trrimh
phong dàc sde. Khiding
j;d dpng nhu Lào TTù,
Idi vdn phong nigu
thdn Nam Hoa kiinh
làn chiém chin {phiàn
ìn^ónj. Danh tìr '"nigu
Ihiéu ngày nay. D(d là:
[nià nhàn vàt là cà^y (cd,
nhung ehi ed uém là
] vìett tuòng tugnig ra;
| t nhieu cho hgp) ^vdi
cùa danh nhàn Ihcoàn
hisdng cùa Lào 'Tu.
idmg cd viéc jgii là
ISdJd, t r . l l 6 .


kkhòng xét dén.,
cdào trong iiriét 1;
còng ve tu cfio va
PHtàp già
Phiài Phài»!
mhàn diang lón
c:ó ngu(òn gdc
P'ham Lai, Q
P'hàp g;ia pihàt
dlugc c:àc niuÓC
p)hài Phàp già

b)iéu cho càc
EDào, Thuomg
p'bi. Hàn P'hi (
P'hi cùmg vcaia ng!udi tha;
nihung kliding
dludng chimh
d,làng thu tiri
nihung khdmg
séàch cùìa Ha
Tfin, L;y Ttu,
ntudc Tàn, ti|
gtièm plha y»
clbét trong m

Tir Ma Thièln


Tu là ngudi viét toàn bd sàch này. Ngudi ta cùng chua biét echide
nhùng thién nào trong Nam Hoa kinh do chinh Trang Tir •'viilt.
Phùng Hùu Lan cho ràng: thàt ra dd là mot tàp hgp cùa nhiéu dtao
già. ' Càc hoc già nghién ciru ve Trang Tu cho biét Ndi thiém «do
Trang Tu viét va là phàn trình bay tàp trung tu tudng Trang TTù.
Cdn ngoai thién va tap thién chi phd dién lai nhimg tu tudnjg dà
trình bay trong ndi thién. Nhiéu hpc già cho ràng cd rat nihiiéu
chuong cbàc chàn khòng phài là cùa Trang Tu, cdn nhiìng churomg
khàc nèu Trang Tu cd viét mot phàn thi cùng khd nhàn ra dugco^..
Kim Thành Thàn xép Nam Hoa kinh dùng dàu "lue tffli tu
thu"- sàu bd sàch hay nhàt cùa Trung Hoa. Nam Hoa kinh ttrìinh
bay mdt triét ly ddc dào bang mdt Idi vàn phong ddc sàc. Khidmg

nghièm nghi nhu Khdng Manh, khdng cd dpng nhu Lào TTù,
khdng rudm rà nhu Màc Tu, Trang Tu dùng Idi vàn phong nigu
ngdn de dién dat y tudng cùa minh. Bàn thàn Nam Hoa kiinh
cùng cho biét: "Trong cudn này, ngu ngdn chiém chin phiàn
mudi." (Nam Hoa kinh, Tgp thién, Ngu ngdn). Danh tu '"nigu
ngdn "dugc hiéu rdng hon càch chùng ta hiéu ngày nay. D(d là:
nhirng truyén hoàn toàn do tudng tugng ra ma nhàn vàt là cà}y sue vàt, thàn linh; nhùng truyén ve danh nhàn nhung chi cd tieni là
thàt cdn hành vi. Idi ndi, tu tudng do ngudi viét tudng tugnig ra;
nhùng truyén cd thàt nhung tàc già sua di it nhiéu cho hgp) >vdi
chù thuyét cùa minh; nbirng cd su, Idi ndi cùa danh nhàn Ihcoàn
toàn cd thuc.
Triét ly chinh tri cùa Trang Tu chju ành hudng cùa Lào Tu.
Tu Md Thién viét: "Hpc thuyit cùa dng khdng cd viéc jgiì là
' Phùng H&u Lan. Dgi cuang triél hqc su Trung Quóc. Sdd, tr. 116.
^ Nguyén Hién Le. Trang, Tu- Nam Hoa kinh. Sdd, tr.54.

54


ikhdng xét dén, nhung gdc là theo thuyét cùa Lào Tu."' Su ddc
cdào irong triét ly chinh tri cùa Trang Tu nàm d luàn thuyét cùa
óìng ve tu do va con dudng tu tu do dén vó vi.
Phàp già
Phài Phàp già dai biéu cho tàng Idp dia chù kiém thuong
nihàn dang ldn manh vào cudi ddi Chién Qudc. Hoc phài này dà
c;d ngudn gdc tu tudng tu thdi Xuàn Thu nhu càc tu tudng cùa
P'ham Lai, Quàn Trpng, Tu San. Sang thdi Chién Qudc, phài
P'hàp già phàt trién manh va dàn dàn tu tudng chinh tri cùa bp
dlugc càc nude chu hàu àp dung. Cudi cùng chinh tu tudng cùa

p)hài Phàp già dà giùp cho nhà Tàn thdng nhàt Trung Qudc. Tiéu
b)iéu cho càc phàp tri thdi Chién Qudc là Thàn Bàt Hai. Thàn
EÌ)do, Thuong LTdng va tàp dai thành tu tudng Phàp già là Hàn
P'hi. Hàn Phi (khoàng 280-233 Tr.CN) là còng tu nude Hàn. Hàn
P'hi cùng vdi Ly Tu theo hpc Tuàn Tu. Hàp thu tu tudng tinh àc
ciùa ngudi thày Tuàn Tu, Hàn Phi cho ràng tinh ngudi là àc
nlhimg khdng gidng thày là dùng dao due de dua con ngudi ve
diucmg chinh dao, ma chù truong phài dùng hình phàp. Hàn Phi
diàng thu trinh bay phuong thùc cai trj cùa minh cho vua Hàn
nlhimg khdng dugc vua Hàn chàp nhàn. Tàn Thuy Hoàng dpc
s^ch cùa Hàn Phi rat nguòng mp dng. Khi Hàn Phi dén nude
Tàn, Ly Tu, ban eù cùa dng lue bay gid dang làm tudng qudc
niucVc Tàn, biét tài nàng cùa minh khdng bang Hàn Phi, nén dà
giièm pha vdi vua Tàn bàt Hàn Phi bd nguc va ép uòng thuòc dpc
clhét trong nguc vào nàm 233 Tr.CN.

Tu Ma Thién. Su ky'. bàn djch cùa Nhù Thành. Sdd. tr.333.

55


Vào thdi dai cùa Hàn Phi, xà hpi Trung Qudc co nhiimg thaay
dòi ldn ve kinh té- xà bòi. Cudi thdi Chién Qudc cd mot sir ph.iàt
trién manh me cùa lue lugng san xuàt. Ngudi ta dà biét diùng déèn
cdng cu sit, biét khai thàc kénh ngdi, vì vày, thuy Igi va giaao
thdng déu phàt trién. Diéu dd dàn dén mot tàng Idp ngurdi khnai
thàc nhùng vùng dàt mdi trd thành dja chù. Tàng Idp thuanng
nhàn cùng phàt trién, hp mua dàt cùa dja chù ma làim giàuu.
Nhirng tàng Idp mdi này cd phuong thùc san xuàt tièn h)d. Néén
kinh tè san xuàt phong kién dàn dàn chuyén sang nén kinlh tè cùùa

dia chù mdi. Khi kinh té khà già, hp cd xu hudng tham già vàào
ddi sdng chinh tri vdi nhirng tu tudng càp tièn. Trong khi ddd,
ting Idp quy tdc eù vào cudi thdi Chién Qudc dà dàn dàn tan r.rà,
màt quyén lue.
Hàn Phi là mdt cdng tu nude Hàn, tue là thudc già thè cùùa
vua chùa phong kién eù. Nhung vdi nhùng diéu kién kinh té xxà
hpi nhu trén, Hàn Phi phàt ngdn vdi tu càch là ngudi kè thùùa
nhiìng di san cùa tàng Idp dia chù mdi, ddng thdi phàt tri<én thècm
cho phù hgp vdi tinh hình thuc té cùa thdi dai. Do dò bé tbòng 1 ly
luàn cùa Hàn Phi là dàp (mg yéu càu tuong dói tién bò tcùa gi;iai
càp dia chù mdi.
Giài phàp ddi vói vàn de chinh tri cùa Phàp già ngugcc lai vedi
Nho già. Chù chuong chinh tri cùa Phàp già theo mdt phuomg thùùc
gpi là phài tri.
Djch hpc phài

Kinh Dich, cùng vdi Kinh Thu va Kinh Thi là ba bd sàch eco
nhàt cùa Trung Hoa, ma ngudn gdc cùa nd - bàt quài - t;heo cààe
nhà khoa hpc cd vào khoàng cudi ddi An, 1200 nàm trucVc Cdnng
56


nguyén. Kinh Dich khóng phài là do mot ngudi viét ra, ma là két
qua dòng góp còng sire cua nhiéu ngirdi qua nhiéu thè he khàc
nhau, tu Vàn Vuong nhà Chu dén dàu ddi Tày Hàn mdi cd hình
thùc nhu ngày nay. Vù Dóng, mot trong nhùng nhà nghién cùxi
ngudi Trung Quóc, gpi Kinh Dich là tàc phàm chung cùa mot
phài là phài Dich htìc. Day là mot phài hoc thuàt góm nhirng nhà
tu tudng thuòc nhiéu xu hudng khàc nhau.
Lue dàu. Kinh Dich chi là mot sàch bòi toàn. Cuòi ddi nhà

Chu nd trd thành mot sàch triét li tòng hgp nhùng lu tudng cùa
Trung Quòc thdi Tién Tàn ve vù tru quan, nhàn sinh quan. Diéu
khién Kinh Dich dugc coi là mot ky thu là nò dugc xày dung trén
thuyét àm duong dira trén vach lién — tugng trung cho ducmg,
mot vach dùt
lugng trung cho àm; hai vach dd chdng lén
mliau, ddi làn cho nhau nhiéu làn thành tàm hình bàt quài; rdi tàm
Ibình bàt quài này lai chdng làn nhau thành sàu muoi bdn hình
imdi - lue thàp tu quài. Vdi sàu muoi tu quài này, Kinh Dich dién
Ita dugc càc quan niém ve vù tru va nhàn sinh, tu nhùng hién
itugng tu nhièn dén nhùng viéc cùa xà hdi loài ngudi: tri nude, tri
mhà, cudi hòi, quàn su, giào due...
Djch hpc phài là tàp hgp cùa càc hge già thuóc nhùng trào
lliru tu tudng khàc nhau. Cho nén trong Kinh Dich, chùng ta thày
(CÓ cà quan niém due tri cùa Nho già làn quan niém phàp tri cùa
iPhàp già. Tuy nhièn, Kinh Dich khóng màu thuàn trong bàn thàn
ino. Nd khdng phài là mot su d hgp càc ludng tu tudng khàc
mhau. Chinh sàch cai trj trong Kinh Dich là mdt su dung hoà giùa
mhàn tri va phàp tri.
Cà Nho già va Phàp già déu cuc doan. Nhàn trj cùa Nho già
qua nhàn manh dén yéu td dao due ma phàn ddi viéc dùng "hình"
57