CHƯƠNG 4tư TƯỞNG CHÍNH TRỊ LA mã cổ đại

Chircng 4

TU TirÒNG CHINH TRI LA MA CÓ DAI
I. Khài quàt chung
Nhà nude La Ma xuàt hién tuomg dói sdm va trai qua mot
thdi kì phàt trién làu dai. Lich su cùa La Ma cd dai gàn lién vdi
cupe dàu tranh gay gàt giùa càc tàng ìóp xà bòi tu khi càc quan
bé thi toc bó lac bude vào giai doan tan rà hoàn toàn va sy hình
tbành càc quan bé chiém hùu nò lé. Tu tudng chinh tri va phàp ly
d La Ma cd dai dupc bình tbành trong diéu kién phàt trién tòt
dinh cùa phuong thùc san xuàt chiém hiìu nd lé va sau dd là sy
sup dd cùa nò. Càc màu tbuàn giùa nò lé va chù nò dat dén dò
sàu sic nhàt dòng thòi dién ra cupe dàu tranh gay git giùa càc
chù dàt ìón va nhó, càc toc truong va thj dàn ve vàn de ruòng
dàt, vàn de quyén chinh trj. K. Marx nhàn xét ràng; "Co thè hoàn
toàn coi ljch su ben trong cùa nuóc Cóng hòa La Ma là cupe dàu
tranh cùa tiéu diln chù vói dai dién chù, duong nhién là duói
dang thay dòi ddc biét do che dò nò lé tao nén"'. Cdc màu thuan
xà bòi sàu sàc cdng tram trpng tbém do eó cupe dàu tranh trong
' K.Marx va F.Engels, Toàn tgp, tàp 28. Tiéng Nga, NXB. Chinh trj Quóc
già, M. 1962, tr. 238.
289


npi bò thugng tàng giai càp tbòng tri - giùa quy toc thi toc va quy
toc cóng nghiép tbuong mai.
Trong tu tuòng tbòng tri cùa La Md co dai, càc vàn de ve
nhà nuóc: nguón góc, thiét che va hình thùc cùa nò; càc vàn de
ve nò lé; dia vi phàp ly cùa càc tàng ìóp khàc nhau cùa nguòi tu
do; viéc bào ve so hùu cà nhàn... eó vi tri quan trgng. Tu tudng

chinh tri - phàp ly cùa La Ma cd dai cd nhièu net gidng vói Hi
Lap ed dai, song so vdi Hi Lap, tu duy chinh tri cùa La MS
nghèo nàn hon nhiéu. Theo mdt sd tàc già tbì sy tiép nhàn quan
diém cùa Plato va Aristote cùa ngudi La Md rat non yéu vd han
che. Sd dì nhu vày là vì nhiìng ly do sau;
Thù nhàt, ngudi La Ma vdn cd tinh thàn thyc tièn nén nén
cdng hòa dà san sinh ra nhiìng con nguòi càm quyén nhà nude,
nhiìng cd vàn phàp li, nhiìng nhà hùng bién, nhirng quàn linh
trung thành vdi càc cdng viéc thyc té va càc bài hpc eùa hp, lo
ling dén su kién hom là quan tàm soan thào càc li thuyét.
Thù hai, ngudi La Ma rat nàng ddng, lai chiù sy tàc dpng
cùa chién tranh, bdi nhùng cupe bdi nghi chinh trudng va bdi
viéc theo dudi nhùng vinh dy dà làm cho hp xa càch phucmg
hudng nghién cùu duy li. Pham vi lành thd rdng là san phàm cùa
nhùng cupe chinh phyc ma La Ma dd tién hành trén thè gidi cung
khdng thuàn Igi cho viéc nghién cùm ly luàn.
Thù ba, ngudi La Ma cd tinh kiéu cdng, hg ty tdn sùng hp
qua mùc nén hp chi quan tàm din beh su cùa riéng hp ma khóng
quan tàm nghién cùu càc thiét che cùa càc dàn tdc khàc vì hp cho
ring dd chi là nhùng dàn tdc bi hp dành bai hoàc phài phy thupc
vào bp nén khdng dàng tìm biéu.
290


Tuy vày. d La Ma thdi kì này cùng dà xuàt hién nhièu
kiiiiynb hudng tu tudng dai dién cho nhiéu giai càp. tàng Idp
klini; nbau nhu tu tudng cùa nhùng ngudi nd lé khcVi nghìa, tu
tircTig cùa nén dàn chù chiém hùu nd lé, tu tudng cùa càc luàt già
La '4à...
H. Tu tirdng chinh trj cùa nò té khdi nghìa

Sy già tàng màu thuàn giùa nd lé va chù nd cùng nhu giùa
chù nò vdi nòng dàn phà san, giùa quy toc vdi hiép sì vào thè ki
li -1 Tr.CN dà dàn dén nhùng cupe khdi nghìa to ldn va làu dai
cùa nd lé va phong trào cùa tàng Idp dàn nghèo ty do (thdi kì nói
chièi) d La Ma. Nbirng tu tudng cùa nhiìng ngudi nd lé khdi
ngh'a d Sicile vào thè ki II Tr.CN dugc phàn ành trong càc ké
hoach cùa nhùng ngudi lành dao khdi nghìa (Even, Xanvia...),
trong càc bién pbàp chinh tri do nhùmg ngudi khdi nghìa tién
hàmli. Càc cupe khdi nghìa d Sicile kbàc vdi càc cupe bao loan
trud: day vì dd là cd gang dàu tién cùa nhiìng ngudi khdi nghìa
nhàn tbièt làp nhà nude cùa minh, trong dd làn lón nhùng yéu tó
cùia :hé dò quàn chù vdi nén dàn chù. Da sd nò lé d Sicile xuàt
tbiàr tu càc nude phuong Ddng, noi phd bièn càc truyén thuyét
ve' sJ lén ngdi cùa mdt dng vua anh minh. Tu tudng quàn chù
cùia ibùng ngudi khdi nghìa phàn ành mong udc cùa bp ve dng
vuia anh minh, biét bào ve quyén Igi cùa nhàn dàn. Ddng thdi
tu(dc vj hoàng de sè tao ra cho nhùng ngudi nd lé, ngudi khdi
ng;hu uy tin ma hp rat càn. Nhùng ngudi khdi nghìa dy djnh td
cbiùc mdt nhà nude cùa nhùng ngudi bj àp bue va bdc Ipt dudi
hìinh thùc quàn chù. Even là mdt trong nhiìng ngudi lành dao,
m^cdù dugc nhùng ngudi nd lé tdn làm vua, cd quyén hành cùa
hoiàrg de nhung dà khdng lành dao mgt càch dgc doàn ma tbành
291


làp mdt hpi ddng bao góm nhirng ngudi duge coi là cd "tri tue
xuàt sde nhdt" de thyc hién quyén làp phàp va hành phàp, lya chgn
hoàng de va td chùc quàn ddi de chdng quàn La Ma. Song nhirng
ngudi khdi nghìa khóng co ké hoach tiép theo nhàm xda bd che dò
nd lé ndi chung ma chi giài phdng cho nhùng ngudi khdi nghìa.

Màc dù cd nhiéu ngudi ty do nghèo khd tham già khdi nghìa song
nbirng ngudi lành dao khdi nghìa dà khdng de ra dugc cuong lình
nhàm myc dich doàn két mgi ngudi bj àp bue vdi nhau.
Ddng thòi vdi cudc khdi nghìa dàu tién cùa càc nd lé d Sicile
dà nd ra cudc khdi nghìa ìón ò Tiéu À (132 - 129 Tr.CN) dudi sy
lành dao cùa Aristonic, trong dd cd tàng Idp nghèo khó ty do va
nò lé tham già. Aristonic hùa ben thành làp "nhà nuóc màt tròi"
(òng vay mugn tu tuòng này tu tàc phàm khóng tuòng cùng tén
cùa Yambun), neri eó sy ngy tri cùa ty do, bình dàng va bàc ài.
Cho dén nay, khóng con (ma thyc sy dà tìmg eó) nhùmg vdn
bàn ve cuóc khòi nghìa lón nhàt cùa nò lé ò La Ma (74 - 71
Tr. CN) do Xpactac lành dao. Chi biét ràng Xpactac dy dinh trao
trà ty do cho nhùng nguòi nò lé va dua nbùmg nguòi khòi nghìa
trò ve tó quóc. Viéc thiéu myc dich rò ràng trong càc cuòc khài
nghìa dugc V.I. Lenin nhàn xét; "Chùng ta déu biét nò lé dà nói
day khòi nghìa, tién bành bao loan, dà làm bùng nò càc cuòc nói
chién nhung hg khóng bao giò eó thè hgp thành mot da so ty
giàc, làp ra càc chinh dàng eó khà nàng lành dao cuóc dàu tranh
cùa hg, hp khóng thè eó mot y niém rò ràng ve myc dich ma hp
theo duói va ngay trong càc thòi kì càch mang nhàt cùa beh su,
hp van luón là quàn eò trong tay càc giai càp tbòng tri"'.

' V.l,Lenin. Toàn làp. tàp 39, Tiéng Viét, NXB. Tién bp, M.1977. tr. 94.

292


Nói chung, càc cupe dàu tranh cua nhùng ngudi nò lé dà chi
rò nong muón khóng gì lay chuyén nói cùa hp là xóa bó àp bue
va ló djch. Dóng thdi. màc dù nhùng ngudi nò lé dà khòng thè

tao nén bé tu tudng chinh tri bài hòa, nhung nhùmg phong trào
cui. hp dà eó ành bucVng to ldn dén sy phàt trién tu tudng va bpc
thu/ét chinh tri dugc hinh thành trong xà bòi chiém hùu nò lé.
Ili Tu tudng chinh trj cùa nén dàn chù chiém hiru nò le
Trong thdi gian càc dòi quàn lé duomg La Ma chién dàu
cbóag nhùng ngudi nd lé d Sicile thi d chinh La Ma ciing khdng
bini yèn. Mdt phong trào dàn chù manh me cùa nòng dàn phà san
dà iuctc trién khai dya trén co sd cupe dàu tranh cùa nhiìng ngudi
tir co san xuàt nhd - tiéu ndng vdi dai dién chù. Ngudi ndng dàn bj
pha san bàt dàu cudc dàu tranh ddi phàn chia dièn dja, gàn cupe
dàu tranh này vdi ddi hdi dàn chù hda Nhà nude La Ma.
Dudi ành hudng cùa phong trào quàn chùng thj dàn dà này
sml va phàt trién nhùng tu tudng chinh trj cùa anh em Grakho.
Diu(dure lya chpn vào nàm 133 Tr.CN) va Gai Grakho (dugc lya
clhpi vào nàm 123 Tr.CN) dà cd gang tién hành mot sd thay ddi
trorg ddi sdng chinh tri cùa La Ma theo hudng dàn chù hda. Hg
plhè phàn kich liét che dd quy tdc La Ma va dàu tranh chdng sy
biàt :dng qua dàng ve tài san.
Tiberi Grakho là nhà tu tudng thyc tién, là ngudi dà tiép tue
phd trién quan diém cdng bing sd hùu rudng dàt chdng sd hùu
Icrm ma Scpion Emile dà khdi xudng. Sinh ra trong già dinh tiéu
quy tdc ddng bp Semprion, td tièn cùa dng cùng khdng it làn giù
chù; quan chàp chinh va cd ành bucmg tdt dén tu duy cùa dng,
293


dàc biét là tu duy chinh tri. Sau khi dugc nhàn dàn lya chgn là
ngudi dùmg dàu tda àn, Tiberi Grakho dà dua ra dy luàt dièu
chinh quan bé sd hùu rudng dàt nhim ngàn chàn tình trang làn

chiém dàt cdng tu phia tàng Idp giàu cd. Theo dy luàt này thi
mùc dipn tich tdi da cùa mdt già dinh khdng duge vugt qua 1000
inger (1 inger = 0,25 ha), phàn dàt vugt qua mùc trén bi thu lai
va dugc chia tbành tìmg kboànb vdi dién tich là 30 inger va phàn
cho ngudi nghèo de lình canh vình vièn.
Dy luàt trén thè hién tu tudng chdng bàt cdng xà bòi cùa
Tiberi Grakho. Òng dà tùng nói: "Nhùmg ngudi La Ma dà chinh
phyc va chiém giù phàn ldn dàt dai. Hién nay mdt vàn de ldn
dàt ra là liéu hp ed thè dugc chiém giù chùng nùa khdng?" "...
"Ngay cà thù hoang d Italia cùng cd hang, cd d de nàu minh con
nhùng ngudi dàu tranh bi sinh cho dàt nude Italia lai khdng cd
quyén sd hiìu gì cà ngoài khóng khi va ành sàng va bi màt di
nhùng mài nhà nuong thàn, hp giòng nhu nhùng nguòi du myc
lang thang khàp noi cùng vdi vg con minh. Càc thdng che lùa
ddi binh linh, khi d chién trudng ngudi ta kéu ggi hg bay chicn
dàu bào ve càc phàn mg va dén dai khdi bi ké thù xàm pham.
Nhung phàn ddng ngudi La Ma dàu ed bàn thd td tién, phàn mg
dng bà, hg chién dàu va bi sinh vì sy sang giàu cùa ké khàc. Hg
duge gpi là nhùng ngudi bà chù thè gidi, vày ma hp dàu cd ndi
mot mành dàt cim dùi"^.
Tu tuòng cùa Tiberi ve viéc trao cho nhàn dàn quyén ty
phàn chia dàt dai quóc già bing càch phàn bó tùmg phàn dà phà
vò manh me chinh quyén cùa quy toc va co quan cùa nò là nghi
vién trong viéc diéu hành nòng nghiép. Nhu vày, tu tuòng này
' Xem: "Lich su càc hge thuyél chinh tri trén thè giài", Sdd, tr.92.
294


nhàm thyc hién trén thyc té viéc dàn chù hóa dòi song chinh tri
La Ma va tàng cudng ành hudng cùa càc cdng dàn La Ma it cùa

C8ii va bàn cùng trong viéc giài quyét cdng viéc cùa nhà nude.
Khi Oetavi - mdt dai dién khàc cùa nhàn dàn phàn khàng viéc
thdng qua dy luàt cùa Tiberi, dng dà tuyén bd ràng càn phài dàt ra
trudc toàn bò Hòi dòng nhàn dàn vàn de thàm quyén cùa Oetavi.
Òmg nói: "Nguòi dai dién khóng con hành dòng vì Igi ich cùa nhàn
dàn Héu CÓ nén tiép tyc ó cuomg vi cùa minh nùa hay khòng ?" .
Vói quyét dinh cùa nhàn dàn, Oetavi dà bi bài chùc. Mot so nhà
nghién cim Xò viét dà nhàn xét: Tiberi dà tbyc hién duge sy kiém
soàt cùa nhàn dàn dói vói càc quan chùc, diéu hoàn toàn xa la vói
H iln pbàp La Md. Tu tuòng này càng eó y nghìa lón lao khi càc
quan chùc truóc day khóng bè bi thay thè trong suót nhiém kì, con
giò day dà mò ra khà nàng bài chùc bàt kì quan chùc nào trong
tbiòi gian giù chùc theo quyét dinh cùa Hgi dóng nhàn dàn. Trong
trudng hgp này, Tiberi dà thyc hién duge tu tuòng ve chinh quyén
tC)i cao cùa nhàn dàn La Ma ma dai dién là Hgi dóng nhàn dàn d(5i vói càc co quan nhà nuóc khàc.
Tiberi phàt trién tu tuòng cho ràng chinh co quan do nhàn
diàn lya chgn là co quyén lyc cao nhàt trong nhà nuóc. Duong
nlhièn tu tudng này trudc day dà dugc càc nhà tu tudng La Ma
trmyén bà khi bp dành ddng nhà nude vdi nhàn dàn La Ma. Tiberi
cho ràng càn pbài thyc hién tu tudng này trong tbyc té va dng dà
tiiiyèn bd nguyén tàc chù quyén nhàn dàn d La Md. Theo dng,
qiuyén Igi cùa nhàn dàn pbài dugc dàt cao hon truyén tbòng va uy
tim cùa Vién Nguyén lào. Òng dà dành manh vào Vién Nguyén
làio - tbành tri cùa gidi quy tgc La Ma.

Xem: "Lich sit càc hge thuyét chinh tri trén thè giài", Sdd, tr.93,

295

Thoat dàu, vdi dao luàt nòng nghiép dung hòa cùa minh,
Tiberi dinh phyc hói che dg tiéu dién chù va cùng co sue manh
quàn sy eùa La Md. Ve sau, do kèt qua phàt trién cùa phong trào,
óng trò thành lành ty cùa dóng dào nhàn dàn bao góm nòng dùn va
thj ddn trong cuòc dàu tranh chóng dai dién chù va duy tri, cùng
eò cdc quyén cùa cóng dàn La Md. Song tu tuòng ndy dà làm lung
lay chinh quyén quy tgc va nghi vién khién cho lyc lugng chóng
dói thù ghét. Nàm 132 Tr.CN, Tiberi cùng 400 nguòi khàc theo
òng dà hi lyc lugng quy toc giàu eó giét chét tai Dai quàng truong
- noi óng tham già ùmg eù vào co quan quyén lyc mot làn nùa.
Tu tuòng cùa Tiberi phàn nhiéu trùng hgp vói nhùng tu
tuòng chinh tri cùa nén dàn chù chiém hùu nò lé Hi Lap, dà dugc
em trai óng là Gai Grakho phàt trién trong cupe dàu tranh vói
Vién Nguyén lào va dà góp phàn tao làp khòi lién minh ròng ldn
giùa nhàn dàn ndng thdn va thành thi vdi càc hiép sì. Ndm 123
Tr.CN, khi dugc bau Idm ngudi dùng dàu tda àn. Gai Grakho dà
dua ra mot sd dy luàt quan trpng trong dd dàng luu y là dy luàt
giàm 50% già bdnh mi, dy luàt cho phép ngudi nghèo dugc di
xem d nhà hàt, dy luàt ve quyén dugc trd td thué bing tièn àp
dyng cho dàn Tièu À, dy luàt chuyén giao quyén xét xù trong
Vién Nguyén ldo cho tdng Idp cdc hiép sì...
Y nghìa quan trgng cùa cdc dy luàt trén (dù chùng chua
duge thyc hién triét de) là dà thè hién day dù tu tudng phàp luàt
cdng bing, phi bao lyc va nd dà cd ành hudng ldn tdi qua trình
hoàn thién nhà nude theo khuynh hudng dàn chù này sinh trong
cugc dàu tranh gay git giùa càc thè lyc chinh tri ddi khàng d La
Ma. Ddc biét, y nghìa chinh tri cùa dao luàt bdnh mi do Gai dua
ra ld d chd: Nhà nude cd tràch nhiém giùp dò ve vàt chat cho thi
dàn. Ngudi ta ndi ring, sau khi dao luàt dugc thdng qua. Gai dd
296

nói: "Bang mot eù dành, tói dà tièu diét Vién Nguyén lào"'. Anh
em Grakho dà bào ve cà tu tudng md rdng càc quyén eùa nhirng
ngudi ty do nghèo khò, dàn chu hóa quàn dói...
Phong trào cùa anh em Grakho dà bj thàt bai vì viéc duy tri
che dò tiéu dién chù eó hùu nhu là mot trong nhùmg co sd cùa
che dò còng hòa là khòng thè duge. Sau khi dàn àp xong phong
trào này, giciri quy toc dà duge tàng cudng va cudc dàu tranh giai
càp ngày càng manh me bdi vì vdi sy phàt trién cùa dai dién chù
tir hùu, quyén chinh trj cùa da sd cdng dàn La Ma ngày càng bj
cit xén va màt dàn.
Càc quan diém chinh tri tién bd cùa anh em Grakho dà duge
nhà triét hge vì dai, nhà tu tudng cùa nén dàn chù chiém hiìu nd
lé Tit Luerexo Caruxa (khoàng 99 - 95 Tr.CN) phàt trién. Tàc
phàm chù yéu cùa dng vdi nhan de "Ve ngudn gdc sy vàt" eó nói
dung ké thùa nhùmg quan diém duy vàt cùa Epicure ve sy vàn
dc)ng cùa vàt chat, tu dò thè hién nhirng luàn eù cùa óng ve con
ngudi va xà bòi. Luerexo cho ràng khi vù try xuàt hién tbì mudn
loài ddng thyc vàt cùng làn lugt phàt sinh va tdn tai. Con ngudi d
trang thài ty nbién ban dàu cùng gidng nhu càc loài thù, dàn dàn
do kinh nghiém tich lùy duge va do quan sàt, con ngudi biét phàt
hién ra lùa, xày dyng nhà d, may va quàn ào. Qua trình khai thàc
tbièn nbién dà dua con ngudi dén vdi hình thùc td chùc so khai
là già dinh, xà bòi. Cho nén tién bó xd bòi là kèt qud cùa viéc
hoàn thién cóng cy lao dòng ma vói sy phàt trién cùa nò, con
nguòi dà tó chùc thành xà bòi. Trong trang thài ty nhièn, con
ngudi khdng cd xu bucmg tuàn theo Igi ich chung. Song trong
qua trình phàt trién, vì myc dich ty bào ve va dat tdi thành tyu
Xem: "Lich su càc hoc thuyét chinh tri trén thè giài", Sdd, tr.94.

297


chung, con ngudi dà bàt dàu giao tiép vdi nhau va di tdi thòa
thuàn xà hdi chung. Dàn dàn sd hiìu cà nhàn xuàt bién va tiép
theo nd sy bàt cdng xà bòi dà này sinh, xà hdi bàt dàu co bién
dóng va bao loan. Muón thù tièu chùng, con ngudi dà hge càch
bau ra chinh quyén va de ra càc dao luàt. Do vày, nhd sy thòa
thuàn, nhd nude va phàp luàt dà dugc thiét làp.
Quan diém cùa Luerexo ve ngudn gdc hgp ddng (khé udc)
xà hdi cùa nhà nude ve sau dà dugc hàu hét càc bpc già tu san ké
thùa va phàt trién. Dàc biét, luàn diém cho ràng sy bàt cóng xà
bòi, sy bièn dòng va bao loan cùa xd bòi là bé qua tiép theo cùa
sy xuit hién che dò tu hùu cùa Luerexo dà dupc K. Marx va
F. Engels ké thùa va phàt trién khi ly giài ve nguón góc cùa nlià
nude vd phdp luàt.
Luerexo phé phàn che dd La Md cd dai duong thdi, phé
phàn nhùng cupe chién tranh lién mién. Òng gpi chién tranh là
diéu àc vd coi bao lyc trong càc cupe chién tranh là xàu xa, dng
ndi: "Vàng va cupe sdng xa boa thdi nay dàu dpc con ngudi, lo
àu va chién tranh làm hp khd dau" . Nhiìng y kién cùa óng ve
tinh nhàt thòi cùa che dò nò lé là hgp li. Co thè nói, màc dù
nhirng luàn eù ve nhà nuóc va phàp luàt eùa Luerexo con tucmg
dòi don giàn song già tri lón nhàt cùa nhiìng luàn eù dò là sy phù
nhàn nhirng quan niém duy tàm ve nguón gòc thàn thành cùa nhà
nuóc va sy phù nhàn quan diém nhà nuóc xuàt hién cùng vói sy
xuàt hién xà bòi, khing dinh quan diém nhà nuóc va phàp luàt chi
ra dòi khi xà hói dà phàt trién dén mot giai doan nhàt djnh. Cupe
dàu tranh cùa Luerexo chóng tón giào co y nghìa chinh tri to lón

vì day là cupe dàu tranh chóng vù khi tu tuòng cùa giói quy tgc
' Xem: "Lich sit càc hoc thuyél chinh tri trén thè giài'. Sdd, tr.96.

298


eiiu nò. Song han che cua Luerexo là òng khóng dàt ra vàn de càn
thiél phài xày dimg lai xà bòi. óng kéu gpi tu bò dàu tranh chinh
tri. tuàn thù chinh quyén va àn dàt vào cupe song riéng tu.
IV. Tu tu'òmg chinh trj cùa Marc tulli Cicero (106 - 43 Tr. CN)
Cicero vùa là nhà tu tuòng, vùa là nhà chinh tri va nhà luàt
hc>e. Càc quan diém chinh trj cùa óng là sy trung hóa càc quan
dièm eùa Plato, Aristote va mot so nhà tu tudng khàc ki. Òng
tnrc tiép làm chinh tri trong 25 nàm, dà tìmg giù càc chùc vy nhu
phàp quan, quàn li vién thj chinh, quan àn dò thj, Chàp chinh
vién tòi cao, Tòng dóc Sicile. Giùa nhùmg nàm 70 - 60 Tr.CN,
òng làp ra cài gpi là mot Dàng Còng hòa Trung tàm. Òng tàp hgp
mot lién minh góm nhùmg tu nhàn tài chinh giàu co tu tàng Idp
tning luu, bd phàn dn hda cùa tàng Idp quy toc va bd phàn dn
hòa cùa nhùmg ngudi bình dàn, chinh lién minh này dà giùp dng
vào dugc Vién Chàp chinh nàm 63. Sau khi xày ra vy àm sàt
Cesar, dng dimg dàu phe ddi làp va bj àm sàt ngày 12/12/43
Tr.CN, dàu rdi khdi thàn, tay hi chat gùi ve La Ma va bay d mùi
tàu. Nhàn xét ve Cicero, Graston Borrissier dà viét: "Cicero ddi
khi do du va qua mém yéu tbì cudi cùng bao gid cùng là de bào
ve diéu ma òng coi nhu Igi ich cùa eóng li va phàp quyén... Khi
Igi ich dò luón bi thàt bai, óng dà làm tròn sy phyc vy cuòi cùng
cho Igi ich dò ma nò eó thè dòi hòi nhùmg nguòi bào ve, óng dà
làm ve vang nò bing cài chét cùa óng"'.
Cdc tàc phàm chinh va eó già tri ldn cùa dng gdm Nude

Còng hda va Luàt phàp. Cà bai tàc phàm déu mugn tén càc tàc
' Ljch sir càc lu luàng chinh tri, Sdd, tr. 142.
299


phàm chinh cùa Plato nén sy hdi tudng Hi Lap mang tinh tu
nbién ddi vdi tàc già.
Tàc phàm Nude Cdng hda bit dàu viét vào nàm 54 va hoàn
thành vào ndm 51 Tr.CN, Luàt phàp bdt dàu viét nàm 52, nay chi
cdn mdt phàn va ngudi ta cho ràng dng chi viét dugc mot phàn dò.
Tàc phàm Nutjc Cóng hòa góm 6 quyén:
+ Quyén 1 : Ve nhùng hình thùc khàc nhau cùa chinh phù;
+ Quyén 2: Càc thiét che La Md;
+ Quyén 3: Ve bdn chat con nguòi va cóng li trong tàt cà
càc chinh phù;
-I- Quyén 4; Ve giào dye va dòi song già dinh;
+ Quyén 5: Ve càc phong tyc khic khò cùa thòi eó dai;
-I- Quyén 6; Ve nhiìng quan bé cùa tòn giào va hanh phùc
cùa càc xd hpi.
Sau khi nghién cùu ve nhd nude trong Nude Cgng hda, dng
lai khào cùu càc luàt thich hgp nhit vdi càc nhà nude trong tàc
phàm Luàt phàp. Tàc phàm ndy gdm 3 quyén;
-t- Quyén 1 ; Nghién cim ngudn gdc cùa phàp quyén;
+ Quyén 2; Càc luàt tdn giào;
-t- Quyén 3: Td chùc chinh quyén, doàn pbàp quan va càc
quy tic chinh tri thyc bdnh.
Hai tàc phàm này cùa Cicero là sy hon hgp tu Nén Cgng
hòa va Luàt phàp cùa Plato, theo sy luàn giài cùa Cicero tbì dd là
li tudng ve chinh phù tdt nhàt va cdng dàn tdt nhàt, dugc rùt ra
ddng thdi trong mdi quan bé tàt yéu cùa chùng. Vì thè. ed ngudi

dà chi trich dng là àn càp vàn cùa Plato, song lai cd ngudi nhàn
xét: "Nude Cdng hda cùa Cicero khdng phài là sy àn cip vàn cùa
.300


Plato, cùng khdng phai su bién ho eò du tinh trucVe cho ngói
Hoàng de ma là mot bue ve rat tòt ve li tudng con ngudi nhà
nude, do Cicero lày a tu duy Hi Lap vdi kinh nghiém cà nhàn
chin mudi cùa dng va do dd dà thich ùng vdi tu duy La Ma va
vdi khudn khd chinh tri cùa thành bang cdng hda" .
Quan niém cùa Cicero ve chinh trj hpc trudc hét là quan
niém dao due, dng de càp nhiéu dén vàn de dao due. Theo dng,
ngudi ta hoàn thành mot nghìa vy khi ngudi ta hy sinh cho nd.
Ong ndi: Phàm hanh sè duge hoàn thién trong nhùmg viéc làm
img dyng ma viéc ùng dung cao nhàt là viéc cai trj tbành bang.
Vice lành dao càc cdng viéc cóng cóng phài là chùc nàng tòt dep
nhit cùa sy thóng thài, pbài tu bài hge kinh nghiém ldn nhàt va
phài là phàn sy cao thugng nhàt cùa phàm hanh.
Nén chinh trj tdt là cdng viéc cùa nhùng ngudi tdt: "Nhiìng
ngudi dùng dàu tbành phd - Cicero nói - chiém uu thè ve sy
thóng thài so vdi nhùng ngudi dimg ngoài càc cdng viéc cdng
cdng"^. Theo dng, viéc giù tràch nhiém trong ddi sdng cdng cdng
là nghìa vy dao due, bdi vì dd thudng là viéc khdng thich thù gì,
nd ed thè gay ra nhùng bau qua xàu nhu: cd nhièu cdng viéc
nàng né, nguy hiém va ed thè phài gành chju nhùng sy ddi xù bàt
cdng. Nhùng ngudi cai trj pbài chàp nhàn liéu lình vdi nhiìng cà
nhàn it cd thè giao thiép, phài chàp nhàn nhùmg rùi ro va phài thè
hién dugc uy tin cùa minh. To qudc ddi bdi cdng dàn phài dành
phàn ìón nhàt va phàn cao nhàt trong sue manh eùa minh cho
viéc phyc vy nhùng cdng viéc chung. tue là dành cho nhùng

cdng viéc dd "cài tdt nhàt ma tàm bdn chùng ta, tình thàn chùng

Lich sir càc tu luang chinh tri. Sdd, tr, 143, tr, 144.
301


ta, tri me cùa chùng ta ed"'. Hg chi cd thè dành phàn cdn lai ctia
sue manh cùa minh cho ddi sdng cà nhàn, dng viét: "Td qudc
khdng quèn chùng ta khi de phàn cd thè cdn lai sau khi dà nhàn
dùng phàn cùa nd"^.
Theo Cicero, dièu bàt hanh nhàt ddi vdi ngudi tdt là bi bude
phài tuàn theo ngudi xàu. Nhung nhùmg ngudi àc sé thdng Igi
mdt cdch tdt yéu néu nhiìng ngudi tdt khdng tham dy vdo càc
cdng viéc chung vd nude cdng hda sè bj phàn thành nhiéu mành.
Ddi vdi nhirng ngudi tdt tbì sè là khòng dù néu chi quan tàm dén
minh ma bò qua càc viéc còng còng. Hp càn phài theo dòi bude
di cùa viéc cdng hàng ngày va chàp nhàn càc quy tàc cùa nd.
Chinh trj hpc La Md bao bàm mot con duòmg di ìón, nò làm cho
nguòi ta lién tiép phài trai qua càc chùc phàp quan khàc nbau de
cuòi cùng di dén viéc chàp chinh.
Cicero cho ring, nguòi ta càn phài dugc hpc hòi trong khoa
hpc vd trong nghé thuàt chinh tri. Mot nguòi dù lói lac, co le sè
khò CÓ ich cho nuóc minh néu hp khóng co sy rèn luyén ve màt
dò vd néu hp khóng nghién cùu cdc vdn de dugc tranh edi. Hoat
dóng phdi dya trén nbùmg biéu biét.
Ben canh viéc de càp dén dao due hge. Cicero con de càp
dén khoa hoc chinh tri. Òng viét: "Tói sè chò dgi, mot càch thoài
mài hom myc dich ma tói dà nhàm tói bang càch chi cho anh nén
còng hòa cùa chùng tói tu ngay sinh ra nò, trong sy tàng trugng
cùa nò, tuoi truong thành cùa nò va cuòi cùng trong thòi kì day

cuòng lyc cùa nó"^. Bang càch nèu lèn sy dièn bién beh su
Thành bang La Ma, Cicero mong muón sè làp mot quóc già li
' ^ ' Lich su càc tu luang chinh tri. Sdd. tr. 144. tr. 145, tr. 146.

302


tuòng. Do dò, diém khàc nhau co bàn giùa Plato va Cicero ngudi bàt cbuc7C òng - là d phucmg phàp. Cicero dà li tudng bòa
nhùng thè che trudc kia dà tón tai va làm cho nhùmg thè che dò
CÓ tinh chat càm dò nhu màu hình cho tuong lai.
Theo òng, ngudi cdng dàn tdt nhàt là ngudi cd vàn hda. cd
tài nàng va quyén uy. Ngudi dd eó phàm chat cùa ngudi cdng
dàn ma Plato ggi là càc nhà triét hge chàp chinh, cdn Cicero ggi
ho là con ngudi ed uy thè tinh thàn. Quan niém cùa Cicero ve
quyén lue là quan niém cùa mdt quyén uy tdt bung. Theo dng,
nhà chinh tri tàc dòng tdi nhùmg ngudi bj cai trj vdi chùc nàng
phu trg va tiét che, diéu bòa.
Khài niém chinh phù cùa Cicero dugc gdi ggn trong ba còng
thùc sau: Chinh phù eó co sd là khoa hge dya trén sy tbyc hành;
Chinh phù cd muc dich là sy hoàn hào dao due va hanh phùc;
Chinh phù ed phuomg tién là sy vd tu va nhàn dao.
Cicero cho ràng viéc td chùc thành bang là mdt diéu tàt yéu.
Néu chinh phù ddi bdi d con ngudi nbùmg phàm chat qua cao tbì
su tc)n tai va quyén uy cùa nd khdng sinh ra tu nhùng phàm chat
tòt dinh cùa mdt nhàn vàt dugc ggi ra de thyc hành nd ma tu xà
hpi bay dùng ra là tu "cdng dàn". Bdi vì, cd sy tdn tai cùa mdt
nhàn dàn, nhàn dàn dd dugc td chùc tbành tbành bang làm cho
quyén lyc là tàt yéu va sy tàt yéu dò khòng nhu mot dinh ménh
khó khan, ma dùng hon nhu mot tàt yéu tòt dep cùa ddi sdng con
ngudi. Quyén uy là cài cùa nhàn dàn. Day là luàn diém hoàn toàn

chinh xàc va tién bp cùa Cicero bdi vi dng dà de cao vai trd cùa
nhàn dàn, khàng djnh ràng quyén uy, quyén lyc cùa chinh quyén
là xuàt phàt tu nhàn dàn va sy hình thành quyén lyc dd là tàt yéu
tu nhu càu quàn ly xà bòi.
303


Cicero néu lén khài niém nhàn dàn, dò là "mot tàp doàn
dóng nguòi, lién hgp nguòi np vói nguòi kia bing sy gàn lién
vói cùng mpt luàt phàp va bòi mot cpng dóng Igi ich nào dò" .
Sy lién hgp giùa mgi nguòi là ty nhién, xuàt phàt tu bàn chat cùa
hg ma khóng phài là tu sy yéu duói hay sy lo sg cùa hg dói vdi
dòng loai va dói vói àc thù. Dòi song lang thang va sy eó làp là
khóng thich hgp vói nhùng dòi hói cùa bàn chat dò vì bàn chat
con nguòi co cài riéng là chay tròn sy eó dom va kbao khàt cupe
song còng dóng va xà bòi. Do dò, trang thài "cóng dàn" bay dàn
su khóng sinh ra tu mot thòa uóc ban dàu ma nguòi ta eó thè tìm
thày lai dàu vét, tue là khóng eó khé uóc xà bòi. Viéc tao làp
quóc già bàt nguón tu nhiìng hién tugng eó tinh chat lành thó, co
tinh chat dja li va là mot sy kién beh su. Vào mot thòi diém nào
dò eó mot nguòi dùmg lén tàp hgp dàn cu ó mot khu vyc làm cho
tu mot cài làng dugc phàt trién lén thành mot thành phó va tbành
phó dò mò ròng sy thóng tri cùa nò lén vùng phy càn, tu dò tàt
yéu sè hình thành nén mot co quan quyén lyc thuong truc bay
mot chinh phù. Toàn thè cóng dàn tdc dpng dén sy hình thdnh va
sy tó chùc cùa nhà nuóc.
Cicero dà viét: "Ò chùng ta, quóc già là dugc tao tbành
khóng pbài bòi mot minh thién tài ma bòi mot thù thién tài
chung ó nhièu cóng dàn... khóng phài ó qua trình cùa dòi song
mot con nguòi ma bòi lao dóng cùa càc thè bé dà theo duói trong

nhiéu thè ki"'^. Nhò sy nò lyc cùa mot nhàn dàn, trong nhiéu thè
bé mói CÓ thè dua quyén lyc chinh tri dén trình dò hoàn bdo cùa
nd va làm nén sy vì dai cùa qudc già.

' ^ Lich .?«• càc tu tuàng chinh trj, Sdd. tr. 146, tr. 167.
304


Ve càc hình thùc cùa chinh phu. Cicero phàn chia theo quan
dièm truyén thdng. Òng viét: "Khi tàt cà càc cdng viéc cdng cdng
ducTTC phó thàc cho mot ngudi duy nhàt tbì ngudi ta gpi là vua,
nguòi ed quyén lyc. Va hình thùc dò cùa chinh phù dugc gpi là
che dò vuong quyén.
Khi quyén uy thuòc ve mot vài ngudi duge lya chgn tbì
ngucri ta ndi ràng thành bang dugc cai tri bdi nbòm uu tu hay che
dò quy toc.
Cuòi cùng, chinh phù nhàn dàn là chinh phù d dd tàt cà
quyén lue thudc ve nhàn dàn"'.
Trong sd càc hình thùc chinh phù. Cicero ùng bó bình thùc
cóng hòa, co thién càm vdi bình thùc quàn chù, phé phàn hình
thùc quy tdc va nhàn dàn. Òng nhàn xét ve tùmg hinh thùc chinh
phù. Òng tàn duomg che dd quàn chù vì cho ràng viéc cdng néu
dugc phàn chia cho nhièu ngudi tbì sè khóng eó sy chi huy, ràng
quyén lyc chi tón tai néu nò là duy nhàt va diéu dò chi dùng vdi
che dò quàn chù.
Tuy nbién. Cicero lai tbièn ve che dò còng hòa ma trành xa
nén quàn chù vi dudi quyén mdt vua, nbùmg tbành vién kbàc cùa
thành bang khdng tham già vào nhiìng thào luàn, quyét dinh,
khdng can thiép vào viéc xày dyng càc luàt.
Theo Cicero, chinh phù quy toc khdng phài là tdt nhàt vì dd

là che dò làm tàng qua nhiéu nhirng khàc biét xà bòi - diéu gay ra
nhièu dau ddn cho càc cà nhàn. Òng nhàn xét ràng trong chinh
phù cùa mot kip uu tu bay cùa gidi quy tdc, quàn chùng nhàn dàn
khdng cdn ty do, hp cùng khdng dugc tham già vào viéc thào
Lich sir càc tu tuàng chinh trj, Sdd, tr. 150.
305


luàn, quylt dinh nhu trong che dd quàn chù, hp ching cd mpt
quyén lyc nào trong thyc té.
Cicero cho ràng "che dò dàn chù là mot trong nhùng thè che
nhd nude xiu xa nhit"' vì ring "khdng cd gì ghé tdm hom su dpc
dodn cùa dam ddng, khdng cd gì nguy bai hon dam ddng ngò
nhdn minh ld nhàn dàn" va "bàn thàn chinh nghìa ó day là bàt
còng"^. Chinh nghìa eó nghìa là dem lai cho mói nguòi cài cùa
minh nhung ó nhùng nguòi eó dai, cài cùa minh khóng pbài là
gióng nhau cho mòi nguòi, nò thay dói theo dàng càp, theo càc
giai càp va càc chùc sàc. Trong thè giói eó dai, chinh nghìa già
dinh va tón trpng nhùng sy khàc biét, che dò ma khóng biét dén
nhùng khàc bipt sinh ra sy hon dòn va thièu tràt ty.
Gióng vói Aristote va Polybe, Cicero cùng tàn duong che dò
hon hgp song óng cho ring che dp tòt nhàt là che dò bón hgp
theo nhirng ti lé dùng dàn ba yéu tò hi két an néu tach biét, dò là
càc che dò quàn chù, quy toc va nhàn dàn. Òng viét: "Tòi mudn
ràng trong mot quòc già eò mgt cài gì dò uy nghiém va vuong
già, tói muón ràng mot bó phàn phài dugc thyc hành duói ành
huómg cùa quàn chùng, tói muón ràng mot so nhiìng vàn de nào
dò dugc dua lai cho sy xem xét va co y chi eùa nhàn dàn"^.
Giòng nhu nhiéu nhà tu tuòng truóc óng, Cicero ciìng de
càp dén sy chuyén hoà cùa càc hình thùc nhà nuóc. Theo óng, ve

màt beh su, che dò quàn chù sinh ra mot mat tu sue manh phy
quyén va màt khàc, tu che dp chi huy quàn sy. Dò là mot trong
nhùng hình thùc cùa chinh phù. Rói mpt óng vua trò tbành mpt
tén chuyén che. "Tòi hiéu - òng nói - nguòi ma nhiìng nguòi Hi
' Xem: "Lich su càc hge thuyét chinh tri trén thè giài", Sdd, tr.98.
' Lich sir càc tu tuàng chinh tri, Sdd, tr. 150,
306


Lap ggi là tén dòe tài"', Chóng lai tén dóc tài, nhàn dàn nói loan.
Nhung nhàn dàn ày con chua dù sue cai tri va quyén uy trò ve
giai càp quy toc. Song a La Ma, sau sy sup dò cùa óng vua, dù là
nén cóng hòa vàn khòng giành dugc quyén lyc cho nhàn dàn.
Chi sau dò nhàn dàn ày mói giành dugc nhùng quyén ngày càng
mó róng. Che dò nhàn dàn dugc dua vào tu dò rói tbì dén lugt
minh, nò bi bién dang do ành huòng eùa nhùng bè phài.
Cicero rat chù y dén su hòa hgp trong thành bang. Òng nói:
"Cài trong càu hàt dugc gpi là sy bòa nbjp tbì nguòi ta gpi sy hòa
nhip dò là su hòa hgp trong thành bang. Khóng eó mói lién bé
nào chat che hon trong nén còng hòa, khòng co sy bào dàm cbàc
chàn ve sy an toàn cùa sy hòa hgp va khóng eó sy eóng bing tbì
nò khóng thè eó mot càch nào nùa"^.
Cicero cho ràng myc dich cùa nhà nuóc là dòi song hanh
phùc cùa tbành bang, nhung tbành bang hanh phùc chi eó thè là
thành bang cóng bang do vày cóng bang vùa trò thành mot trong
nhùng yéu tó chù yéu cùa nhà nuóc, vùa là myc dich cùa chinh
trj. Su cóng bang eó tinh chat ty nbién bay hgp li, song sy bàt
còng cùng là càn tbièt vì tbành bang chi co thè tbjnb vucmg hon
bang sy bàt cóng.
Trén co sd sy luàn giài ve cdng bang. Cicero néu lén quan

niém ve pbàp luàt tu nbién, òng coi dò là thù phàp luàt tòn tai
mot càch hién nbién ó tàt cà càc nuóc, trong tàt cà càc thòi dai,
xuàt phàt tu bàn chat ty nhién cùa con nguòi. Òng viét; "Co mot
luàt phàp thàt sy, dò là li tinh cóng bang chinh tryc phù hgp vói
tu nhièn, phó bién trong tàt cà càc sinh vàt, luòn luón hòa hcrp

Lich sir càc tu tuang chinh tri. Sdd, tr. 150, tr. 153.
307


vói bàn thàn nò, khóng diét vong; nò kéu ggi chùng ta mot càch
khan thiét pbài hoàn thành nhiém vy cùa chùng ta, càm chùng ta
gian trà va khuyén ngàn chùng ta gian trà. Con ngudi chinh truc
khdng bao gid diée làc trudc nbùmg ménh lénh cùa nd va truóc
nhirng bào ve nd, bg càm ghét boat ddng cùa minh di theo cài bàt
chinh"'. Phàp quyén dd sinh ra tu li tri, tue là d trén càc quyén
lyc. "Khdng sy tu chinh nào dugc phép". Òng viét "khdng
nguyén lào nghi vién nào, khdng dàn tdc nào cd thè dugc niien
trù tuàn theo nd"^. Luàt dò là luàt dgc làp vói tinh ngàu nhièn,
"nò khóng kbàc nhau ò Athen va ó La Ma; nò ngy tri tàt cà càc
dàn toc trong tàt cà càc thòi dai. Ai khóng tuàn theo nò tbì khòng
ty biét minh, vì rdng hp dà khóng biét bàn chat con nguòi"^.
Nhu vày, Cicero khàng dinh ràng;
- Bàn chat nhàn loai, li tinh chinh nghìa cóng bing phàt ra
nhiìng ménh lénh phài dugc tón trpng bòi nguòi nghe nhùng
ménh lénh ày.
- Nhùng ménh lénh ày cùa li tinh cdng bing khdng the bi
thay dói bòi phàp quyén thyc chùng va càc quyén lyc cóng cpng
phài bàt lyc ngay trong mói truomg cùa chùng.
- Nhùmg biéu bièn cùa li tinh còng bang dò phài co mpt tinh

chat vình hàng va phó bièn.
Nguòi nào khóng biét dén ba nguyén tic dò sè khòng bilt
dén bàn chat con nguòi trong bàn thàn minh.
Nói chung. Cicero dà vién dàn dén phàp luàt ty nhién de
chóng lai luàt pbàp thành vàn cùa nhà nuóc lùc dò, dò là thù

' Lich sic càc lu luang chinh tri, Sdd, tr. 153, tr. 154.
308


phàp luàt tón tai trudc nhùng vàn bàn. trudc phàp luàt cùa phàp
quan, truche nhùng Idi nghi àn cùa càc quan tòa,
VI. Tu tudng chinh trj cùa càc nhà triét hoc khàc ki La Ma
Quan diém eùa càc nhà triét hoc khàe ki La Ma dya trén
nhùmg tu tudng cùa Zenon va Khorixip dà phàn ành càc màu
thuàn ngày càng tàng va su sup dò cùa che dò chiém hiìu nò lé
La Ma. Càc nhà khàc ki truyén bà tu tudng tu bd dàu tranh chinh
tri tich cyc va thay vào dò dà de ra nhiém vu tu duòng dao due
va tinh thàn chóng dòi che dò chuyén che cùa hoàng de, tu tudng
cam chiù djnh ménh...
Tu tudng chinh trj này cùng dugc thè hién theo hai hucmg
ca bàn. Hudng thù nhàt khàng djnh che dò chiém hùu nd lé là
bàt bién, là tràt ty cd tinh bién djnh va bào ve Ieri ich cùa giai càp
chù nd. Hucmg tu tudng này dà dugc Luxiut Aneut Xeneca
(khoàng nàm 3 Tr.CN - 65) phàt trién. Òng dua ra luàn diém ve
su hình dàng tinh thàn cùa mgi ngudi va tuyén truyén tu tudng
Ciim chju ddi vdi nd lé, "an ùi" ràng bp cd phàn tuyét vdi nhàt là
linh hdn, hp cd thè ty minh là dng chù cùa bàn thàn minh.
Xeneca bién hd cho che dd nd lé dya vào quan niém djnh ménh
khdng thè thay ddi dugc, song dng cùng ndi dén sy càn thiét phài

quan tàm nhàn dao tdi ngudi nd lé va han che sy chuyén quyén
cua bao chùa. Òng viét: "Hg là nd lé u? Khdng, hp là ddng chi.
Hp là nd lé ir? Khdng, ban bum xuàt thàn tu tàng Idp ha luu"'.

Xem "Lich su càc hge thuyél chinh tri Irén thè giài", Sdd, tr, 100.

309


Thuyét giào cùa nhiìng nhà khàc ki dàc biét là cùa Xeneca ve
sy cam chju va phyc tùng dà dugc Thién Chùa giào su dyng. Vi
vày, F. Engels ggi Xeneca là "ngudi bàc eùa Tbièn Chùa giào".
Nén tàng cho ly tudng chinh tri cùa Xeneca là quan niém
cùa dng ve td qudc cùa con ngudi là toàn thè gidi, dng chù
truong xày dyng mdt che dd chiém bum nd lé ma quyén lue cùa
ngudi dùmg dàu che dò dd dugc han che bang Vién Nguyén lào.
Hudng thù bai thè hién tu tudng cùa nbùmg ngudi bj àp bue
trong xà bòi, dai dién cho hudng tu tudng này là Epictet (khoàng
50 - 138), dng dà phàn ành sy phàn kbàng tiéu cyc eùa càc tàng
ìóp bj àp bue trong xà hgi La Ma, nhiìng ngudi sau mdt loat thàt
bai dà màt hét nièm tin vào khà nàng thoàt khdi sy àp bue bang
con duòmg dàu tranh tich cyc va tìm kiém sy an ùi trong viéc tu
duòng dao due. Òng cho ràng vù tru là Thugng de va Thugng di
là li tinh, trong khudn khd van vàt do li tinh dai ddng ngy trj, con
ngudi va Thugng de dugc hgp nhàt va tu thè hgp nhàt ày ma loài
ngudi va van vàt duge sinh ra. Vì thè, con ngudi là cdng dàn cùa
thè gidi dai ddng va là san phàm cùa Thugng de, vì con ngudi
thdng càm vdi Thugng de bang cài li tinh dai ddng. Òng viét;
"Luàt li tinh hoàn toàn ddc làp va d trén luàt lé chinh tri"'. Òng
bién luàn ràng, vì con ngudi cd mot tri óe chung tbì pbài eó mot

li tinh chung che ngy mpi hoat dóng cùa con ngudi, rdi pbài ed
mot phàp luàt chung, do vày con ngudi chi là ddng loai cdng
dàn, thành vièn cùa mot cóng dòng chinh trj là thè gidi.
Mpi vàt dugc an bdi vd diéu hda theo mdt tràt ty ty nhién,
cd theo dùng luàt diéu hda cùa vù try tbì mpi vàt mdi dugc an

' Lich .sir càc lu luàng chinh Ih, Sdd, tr. 155.
310


toàn. Con ngudi cùng vày. chi dugc yèn tình khi nào tinh thàn
tuàn theo tràt ty ty nbién ày. Bàn ve vai trd cùa li tinh dòi vdi sy
tu do cùa con ngudi, dng viét: "Con ngudi thdng trj ddc tài àp
birc dugc mot cà nhàn khi nào cà nhàn ày bàm vào tién tài va ddi
song minh hon là ty do tinh thàn, li tinh, vì ve li tinh khóng con
mot ai CÓ cudng quyén àp bue cà. Nèu ngudi ta sdng dùng theo
bàn tinh cùa minh, theo li tinh va ty do y chi, quyén thè cùa con
ngudi thdng trj ddc doàn khóng con tón tai nùa. Con nguòi kbàc
ki chi chiù nbuòng ìóp thòng trj dóc doàn ve phuang dién àp bue
Vili chat nhung ve màt tinh thàn chinh thè thóng trj dóc doàn phài
nhudng buóc hg"'.
Epitet phé phàn che dò nò lé, coi lói song xa hoa là diéu àc.
Mgi nguòi khóng nén tham lam cùa cài, khóng nén sàu nào vì
cành nghèo cùa minh. Phé phàn sy bóc lòt, Epitet kéu gpi chù nò
"hày eó luong tàm". Òng dua ra nhùng tu tuòng khà dùng càm
vào bòi dò nhim chi trich kjcb liét che dp nò lé. Theo óng, khóng
mot nguòi cao thugng nào lai khóng cho phép minh giùp dò
nbùmg nguòi nò lé. "Diéu anh khòng muón cho minh - Epitet suy
luàn - dùng bao giò mong muón cho nguòi khàc; anh khóng
thich làm nò lé, vày dùmg bién nguòi kbàc thành nò lé. Néu anh

klióng thè thiéu dugc su cung phyng eùa nò lé tbì truóc tién anh
bay là nò lé. Dao due khóng thè hóa hgp dugc vói suy dói tbì ty
do va nò lé cùng vày"^. Tuy nbién, sy phàn kbàng cbòng lai che
dg nò lé cùa Epitet mang dàm tinh thu dóng. Theo òng, dù là
nguòi ty do hay nò lé, diéu dò khóng phy thuòc vào con nguòi,
anh ta khóng thè làm thay dói dygc dièu dò, anh ta chi co quyén

' Xem: Lich su càc lu tuàng chinh tri, Sdd. tr, 155.
^ Xem; "Lich su càc hoc thuyél chinh tri trén thè giài", Sdd, tr. 101,

311


va eó thè khai sàng dugc tàm bón minh, òng viét; "Tràch nhiém
cùa anh - óng nói - chinh là ó cho thyc hién cho tòt vai trò dà
duge giao phó; lya chgn vai trò càn thiét va giao nò cho ai là
cóng viéc cùa nguòi khàc"'.
Do chju ành huòng eùa tu tuòng ty do tinh thàn va thuyét
dinh ménh nén Epitet dà kèt luàn ve sy vó ich cùa cuòc dàu tranh
chóng cài àc va néu lén thuyét khóng dùng bao lyc. Luàn diém
cùa óng ve sy an phàn thù thuòmg "hày chiù dyng kién nhàn" dà
phyc vy cho quyén Igi cùa giai càp thòng trj va mang tinh chat
phàn dòng.
VIL Tu tu-ÒTig chinh tri cùa cac nhà luat hge La Ma
Càc quan diém chinh trj cùa càc luàt già La Md phdn anh
cuòc dàu tranh gay gàt giùa nò lé va chù nò, giùa càc eóng dàn
La Ma va cdc dan toc bj hg chinh phyc, phdn dnh thòi kì khùng
hodng tdng lén vd sy tan rd cùa xd bòi La Md.
Càc luàt già là mot ding càp dac biét phy tràch viéc di^n
giài luàt phàp. Theo Cicero, càc luàt già eò mot so hình thùc hoat

dpng nhu: tu vàn giùp cho càc cóng dàn biéu rò hon càc diéu luàt
khi hp eó nhùmg viéc lién quan tói luàt phàp; giùp càc cóng dàn
ki két càc thòa thuàn de trành dugc nhirng thiéu sót co thè gay
thiét hai ve quyén Igi; giùp càc cóng dàn làp bién bàn hgp dóng
va càc loai vàn bàn khàc lién quan tói pbàp luàt dòng thòi hp con
pby tràch tó tyng cùa càc ben.
Màc dù khòng cd quyén lyc làp pbàp nhumg bdng hoat dpng
tu vàn pbàp luàt tryc tiép cùa minh, hp dà tàc ddng tich cyc tói
' Xem: "Lich su càc hoc thuyét chinh tri trén thè giài", Sdd, tr. 101.
312