CHƯƠNG 6 các học THUYẾT CHÍNH TRỊ ở ANH THỜI cần đại

370


Chirong 6

CÀC HOC THUYÉT CHINH TRI
Ò ÀNH THÒI CÀN DAI
I. Khài quàt chung
Cuóc càch mang tu san Anh thè ky XII duge coi là dàu móc
cho sy phàt trién cùa nén dàn chù phuang Tày, càch mang tu san
plhuomg Tày. Cuóc càch mang này tàn cóng vào che dò phong
knèn chuyén che. Hge thuyét chinh trj Anh thòi ky này dugc coi
nlhu là co so tu tuòng cho càch mang tu san Anh. Càc nhà tu
tuòng chinh tri Anh thòi càch mang dà de càp dén nhirng vàn de
rriàu thuàn tryc dién vói vuang quyén phong kién nhu quyèn ty
nihién, chù quyèn nhàn dàn, phàn chia quyén lyc. Nhùng tu
tiróng này dugc thè bién tàp trung ò bai nhà tu tuòng là Thomas
Hobbes va John Locke. Nhùng tu tuòng dàn chù ó Anh tiép tyc
d'uge phàt trién bòi J. S. Mill.
LI. Càc hpc thuyét chinh trj tiéu biéu
I. Tu tudng chinh trj cùa Thomas Hobbes (1588 - 1679)
Thomas Hobbes (1588 - 1679) sinh tai Westport gàn
N4almesby. nuóc Anh. trong mot già dinh myc su. Òng trai qua
371


nln giào dye dai hge ò Oxford. Nàm 1608, òng ròi Oxford ma
trò thành già su cùa bà tuóc xù Devonsbire là William
Cavendish. Diéu này giùp ich lón cho sy phàt trién cùa Hobbes
bòi nò tao dièu kién cho óng di du ljch nhièu sang chàu Àu va
gap nhiéu nhà tu tuòng, nhiéu nhàn vàt nói tiéng lùc ày nhu

Galileo, Bacon... Tàc phàm nói tiéng cùa óng trong lình vyc b-pc
ly thuyét chinh tri là cuón Leviathan (Thùy quài)'. Trong tàc
phàm này óng dà dua ra nhùmg quan niém cùa minh ve quyén ty
nhién, khé uóc xd bòi.
Theo quy luàt, mgi hge thuyét chinh tri déu bàt nguón tu
nhàn thùc ve càn bàn cùa con nguòi, ngay tàp dàu cùa cucin
Thuy auài, Hobbes chuyén tàm vào phàn tich bàn tinh con
nguòi. Hobbes cho ràng con nguòi ai cùng eó uóc vgng, nhu
ciu cùa riéng minh. Tuy nhién, luàn thuyét Hobbes ve uóc vgng
dugc dàt trén co so nhàn thùc cùa vàt ly bpc. Quan niém cùa
Hobbes ve bàn tinh con nguòi phàt trién tu mot chù thuyét ve
càm giàc hoàn toàn co giói - nghìa là tu già dinh là càm giàc
phài góm CÓ nhiìng sy di dóng cùa càc hgt diém. Hobbes làp
luàn: "Nguyén nhàn cùa càm giàc là vàt thè ngoai tai, hay là vjit
thè tàc dòng mot àp suàt vào bò phàn riéng cho mòi giàc quan,
hoàc bdng cdch tryc tiép, nhu là vj giàc va xùc giàc; hoàc qua
trung gian nhu là thj giàc, thinh giàc va khùu giàc... Tàt cà
nhirng phàm tinh ma ta gpi là eó thè càm thày, là do vàt thè gay
ra, nhumg cùng là vàt chat tàc dyng àp suàt lén càc co quan cùa
chùng mot càch khàc nbau bing nhièu sy di dòng cùa nò.

' Leviathan: là mpt quài vàt khòng 16 song à d\ió\ nuóc, theo Kinh Thành,
chO này cùng dirgc dùng de chi nguòi co tài san hoàc quyén lire rat lón.
372


Khóng eò gì ir ben trong chùng ta bj àp suàt hét. Ibyc ra khóng
CÓ gi khàc h(Tn là nhùng sy di dóng.
Hobbes quan niém ràng nhùng uóc vong bàm sinh va xu
buong cùa con nguòi eó chièu buòng gay nén sy tranh dàu vói

nhùng ngudi ddng loai. Bdi vì sy kién là, dàu ràng mpi ngudi
déu tàn ddng: "boa bình là tdt", nhung long vj ky càn bàn va cd
hùu eùa con ngudi tao ra d nd mot sy thèm mudn thè lyc trai
ngugc vdi sy thèm mudn hoà bình. "Trudc hét, tdi kè trong xu
hudng tòng quàt cùa tàt cà nhàn loai, mot sy thèm khàt thudng
tnrc va khdng ngudi, bét quyèn lyc này dén quyén lyc khàc va sy
thèm khàt ày chi chàm dui vdi cài chét ma tbdi"^.
Nhu vày, Hobbes khàng djnh bàn tinh con ngudi là àc: ludn
uóc vpng cho riéng minh, vj ki. Hành ddng cùa con ngudi déu
xuàt phàt tu ldng bam mudn cùa riéng minh, vì Igi ich cùa bàn
thàn minh chù khdng phài vì Igi ich cùa xà bòi, cùa ngudi kbàc.
Trong nhùng udc vgng cùa con ngudi tbì ldng khàt vgng quyén
lyc là càn bàn, thudng tryc vì quyén lyc làm cho con ngudi thoà
man dugc nhirng ham mudn cùa con ngudi, thyc bién dugc
nhùng Igi ich vi ki cùa con ngudi.
Khi bàn tinh ty nhièn cùa con ngudi dugc phàt trién ty do
ma khdng bi kiém soàt, ban che tbì trang thài cùa con ngudi sè
nhu thè nào. Hobbes viét: "Trong thdi dai con ngudi sdng ma
khdng eó thè lyc chung de giù cho tàt cà phài sg né, thi hg d
trong hoàn cành ma ta ggi là chién tranh; va cudc chién tranh

Dan theo: Michael B. Poster. Nhùng bàc danh su cùa triél ly chinh trj.
Houghton Mifflin Conpany, Boston the Riberside Press Cambridge,
tr. 47.-?.
Michael B. Fo.ster. Nhùng bgc danh su cùa triél ly chinh tri. Sdd, tr. 479.

373


nhu vày là do mgi ngudi chdng lai mpi ngudi kbàc... Vì vày cài

hàu qua cùa mot cudc chién tranh trong dd mgi nguòi déu là djch
cùa mpi ngudi kbàc, cùng gidng nhu cài bau qua cùa thdi dai con
ngudi sdng khdng an ninh gì hon là sy an ninh cùa sue manh bàn
thàn, va dc sàng che riéng cd thè cung càp cho nd." '
Trong trang thài ty nhién, ty do va bình dàng cùa con ngudi
là tuyét ddi. Chinh vì vày ma ty do cùa ngudi này sè xàm pham
dén ty do cùa ngudi kbàc, va dàn dén tình tranh chién tranh cùa
mpi ngudi chdng lai nhau. Con ngudi càng ty do va bình dàng
bao nhièu thi càng bàt hanh bay nhièu, vì ty do dugc phàt trién
khdng gidi han nén, vì nhu càu sinh tdn, con ngudi trd nén tiéu
diét ty do cùa nhau. Trang thài ty nhién dà tdn tai trong beh su
loài ngudi nhu thè ndo? Hobbes viét; "Dau rdng chua tùmg cd
thdi dai ndo md cdc con ngudi dàc thù d trong trang thài chién
dàu chdng lai nhau, nhung thdi nào cùng vày, càc vua chùa va
nhùng ngudi cd quyèn chùa tè tbì, vì sy ddc làp cùa bg, hg d
trong tình trang ganh ghét thuòmg tryc, va d trong cài thè cùa càc
ngudi giàc dàu, chìa mùi guom vào nhau, va càp màt gudm lin
nhau; nghìa là dàt càc pbào dai, càc trai linh, va càc dai pbào d
bién thuy cùa vuong qudc cùa hp, va thuòmg xuyén do thàm càc
Hèn bang. Ày là tu thè chién tranh"^. Con ngudi sinh ra là dugc
ty do. Nhung ty do dd cdng vdi tinh ich ky, udc mudn cà nhàn sè
day con ngudi vào tình trang chién tranh chdng lai tàt cà trong
t r ^ g thài ty nbién,
Tuy nhién, Hobbes nhàn thày con ngudi chiù sy ehi phòi
cùa càc luàt ty nhién ma nhd dd con ngudi cd thè tboàt ra khdi
' Michael B. Poster, Nhùng bàc danh su cùa triél ly chinh trj. Sdd, tr,481,
tr.483.
374

trang thài tu nhièn bón loan, Luàt tu nhién dàu tièn là luàt sinh
tón, Xét theo ty nhién, nhu càu sinh tòn là nhu càu co hùu cùa
con ngircTfi nén Hobbes tin ràng con ngudi phài bào ve mang
song eùa minh bang mpi càch, bdi le khdng cd gì quy hon sinh
mang va khdng cd gì dàng de hi sinh tinh mang cùa minh.
Trang thài tu nhién, noi mpi ngudi déu là ké thù cùa nhau, dàt
con ngudi vào tình trang nhàn thùc dugc sy quy già cùa tinh
mang va tu dd dàn hp dén nhu càu ve hda bình. Nhu vày, tu luàt
ty nhién dàu tièn - luàt an toàn tinh mang dà sinh ra luàt ty
nhién thù bai: luàt bòa bình vì tinh manh chi eò thè dugc bào
tòn trong mot xà bòi bòa bình.
Hobbes cho ràng càch thùc duy nhàt de co thè thoàt khòi
trang thài ty nhién, bude vào trang thài hda binh là thiét làp khé
udc xà bòi. Càc cà nhàn cd dugc quyén cdng dàn cùa minh bing
càch chàp nhàn mdt thda udc cdng ddng dugc xày dyng trén
nguyén tàc; "cà nhàn san sàng, vi muc dich hòa bình, vì quyén tu
nhién cùa minh, bang long gidi hgn su tu do cùa minh dén mot
mùc dg ma, trong tình hudng tuang tu, nhùng nguòi khàe cùng
san long kim che nhu vày." '
Nhu vày, dén day dà cd hai quy tàc cùa luàt ty nhièn: luàt
bào toàn tinh mang va luàt khè udc xà bòi hay luàt hda bình.
Hobbes cùng nhàn thày cd mot sd quy tàc khàc phàt sinh tu càc
quy tàc trén. Òng tdng kèt 14 quy tàc cùa luàt ty nhièn nhu sau:
1. Luàt ty bào toàn tinh mang: Con ngudi khdng dugc làm
diéu gi cd khà nàng hùy boai cudc song bàn tbàn.

' William S. Sahakan Mabel L. Sahakan, Tu titàng cùa càc Iriél già vi dgi.
NXB Thành phó H6 Chi M inh, 2001, tr, 114.

375

2. Luàt khè udc xà hgi: Cà nhàn san sàng, khi càc ngudi
khàc cùng thè, dàt myc dich hda binh va ty bào ve bàn thàn lén
trén hét; Cà nhàn bang ldng vdi quyén ty do trong khudn khò nià
anh ta cd thè chàp nhàn dành cho ngudi khàc trong tình hudng
tuomg ty.
3. Luàt cdng ly; Moi ngudi déu thyc thi càc nghìa vy theo
thda udc.
4. Luàt hàm on: Vdi mdt ngudi nhàn Igi ich, tu ldng bào
tàm bay sy biét on cùa ngudi khàc, khòng eó ly do gì khién anh
ta pbài àn hàn ve thién y cùa minh.
5. Luàt thich nghi: Mòi nguòi tranh dàu de ty thich ùng vói
cdng ddng.
6. Luàt vi tha; Sau khi cành cào, "cà nhàn nén tha thù cho
nhùng ké xùc pham dà biét hdi Idi va mong dugc dung thù."
7. Luàt bào thù: Ve vàn de bào thù (lày oàn trà oàn), ngudi
ta khdng nén xem nàng tdi Idi qua khù, hày nghì dén nhùmg dilu
tdt dep d tuong lai.
8. Luàt khinh mièt: Khdng ai dugc tuyén bé sy ghét bd bay
khinh miét ngudi khàc thdng qua boat ddng. Idi ndi, dàng ve bay
ra hiéu.
9. Luàt ty tdn: Mdi cà nhàn thùa nhàn ring mói ngudi déu
bình ding ve màt bdn chat.
10. Luàt ngà man va kbiém tdn; Hòi nhàp vào "dièu kién
chung song hòa bình, khóng ai dugc phép dành riéng bàt ky
quyèn Igi nào ma cà nhdn khóng sdn long chia sé cho cd cpng
dòng."
11. Luàt cóng bing; Dòi vdi nhimg gì khdng phàn chia
dugc, "néu cd thè, hày cùng tby hudng chung; va néu nhu cd thè

376


phàn chia ducre ve mài so lugng, bay chia déu cho so ngudi dugc
quyén tby hudng".
12. He luàn cùa luàt cóng bang: Quyen chiém hùu déu dugc
quyét dinh bang càch rùt thàm, hoàc xàc dinh tình trang sd bum
dàu tién.
13. Luàt quy che an toàn: "Mgi su già hòa bình déu dugc
huóng quy che bào dàm an toàn."
14. Luàt phàn xù: "Nhùng cà nhàn dinh liu dén sy kién
tranh chàp déu phài dàt minh dudi quyén phàn xù cùa mdt vi
trgng tài." "
Càc luàt nói trén co già tri rat ldn ddi vdi viéc kiém soàt
càch hành xù trong dòi song cùa con nguòi. Tuy nhién, mot vàn
de dàt ra là: phài làm thè nào néu càc luàt ty nhién dò khóng
dugc tón trgng; nguòi ta vó tình bay bum y vì pham càc luàt dò.
Hobbes tìm dén mot quyén lyc tuyét dói eó vai trò bào dàm thyc
thi càc luàt dugc trao cho mot nguòi ma òng ggi là Leviathan,
hay mot con thùy quài, hay mot vi chùa té.
Làm thè nào de tao ra mot thù quyén lyc chùa tè ? Hobbes
cho ràng; "Càch thùc dóc nhàt de dyng nén mot quyén lyc chung
nhu vày, ngò bau cbòng lai ngoai xàm, va nhihig sy gay tón bai
cho nhau, va do dò bào dàm cho minh eó luong thyc day dù. va
sinh song thoài mài nhd sy càn eù làm viéc va nhd nhiìng san
phàm cùa ldng dàt là trao quyèn lyc cùa minh cho mdt ngudi,
hay là mot bòi dóng. Nguòi hay bòi dóng này eó thè dòn tàt cà y
chi cùa mpi nguòi tbành mot bang da so phièu. Y chi thòng nhàt

' William S, Sahakan Mabel L, Sahakan. Tu tuàng cùa càc triél già vì dgi.

Sdd, tr.ll 5-116,
377


ày do sy giao uóc cùa tàt cà mpi nguòi vói mpi ngudi kbàc: Tói
uy quyèn là tu bó quyèn ty tri cùa tói cho nguòi này, hay cho bòi
dóng này, vói diéu kién là anh cùng tu quyén cùa anh cho òng ta,
va uy quyén hành dòng cho òng ta nhu thè. Mot khi dà làm diéu
này thi dàm quyén chùng sè doàn két trong mot nguòi, va dugc
dàt tén là quóc già, tiéng Latinh là civitas (dò thj). Day là thè bè
cùa con THÙY QUÀI khóng ló... Nhò nò ta co... hòa bình va co
sy bào ve"'. Nhu vày, vj chùa té dugc tao làp tu khè uóc xà bòi
cùa dàn chùng nhung bàn tbàn vi chùa té này khóng tham già
khé uóc xà bòi. Co hai diém dàc biét trong khé uóc ndy. Thù
nhàt, cdc ben trong khè uóc ld càc cà nhàn cùng hùa vói nhau
trao quyén ty chù cùa minh cho vi chùa té, nò khóng phài là mot
khé uóc giùa vi chùa tè vói càc còng dàn. Hobbes phàt biéu rò
ràng chùa té eó thè là "nguòi này" hay "tàp thè nhùng nguòi
này" va ggi y ràng it nhàt trén ly thuyét, quan nièm ve chùa té
cùa óng khòng dóng nhàt vói mot bình thùc cai tri nhàt dinh nào.
Cd thè dng thich mdt cà nhàn càm quyén vdi quyén lyc tuyét ddi
hon, nhung dng nhàn thày ly thuyét ve quyén chùa té cùa dng cd
thè dung hgp dugc vdi che dd dàn chù. Nhumg dù hình thùc càm
quyén nào, rò ràng Hobbes coi viéc nguòi ta trao quyén cai trj
cùa hg cho chùa té là tuyét dói va khóng thè rùt lai.
Hobbes ly giài ve quyén lyc tuyét dói cùa vj chùa té; "Nhò
quyèn bành do mói cà nhàn dàc thù trong quóc già giao phó cho,
óng nim trong tay nhiéu quyén lyc va sue manh dén nói mói
nguòi phài khiép sg. Vì vày òng eó thè tbòng nhàt y chi cùa tàt

' Michael B. Poster. Nhùng bdc danh su cùa triél ly chinh trf. Sdd, tr.506.
^ Samuel Enoch Stumpf Lich su triét hge va càc lugn de. NXB Lao dpng, H,
2004, tr. 189.
378


cà. kién tao hoà binh trong quòc nói, va chóng kè thù a quóc
ngoai, Tinh tuy eùa quóc già là cV neri óng. cài quòc già ma ta
(linh nghìa là, mot nguòi ma dàm dòng quàn chùng. do sy giao
uóc vói nhau, dà dóng thanh uy quyén cho òng. ngò hàu òng co
the su dung sue manh va phucmg tién eùa tàt cà de hành dòng
nhùng diéu òng xét là thich nghi nhàt cho hoà bình va phòng ve
chung..." '. Mot khi dà tién hành ky két mot khé uóc xà bòi. con
ngudi tu bò tu do ty nhién cùa minh va hoàn toàn phài phuc tùng
quyén lyc chung: "Khi dà thiét làp quòc già rói tbì, vì nguòi ta bi
ràng buóc vào diéu giao uóc là sè còng nhàn nhirng hành dóng
va sy phàn xù cùa mot nguòi, nén hp khóng eó quyén làp mot
giao uóc mói nào vói nhau, va tuàn theo lénh bàt eù mot ai kbàc,
ve bàt eù mot vàn de gì ma khóng co phép cùa chù thè. Mgi
nguòi dà trao quyén chùa té cho nguòi dai dién cho minh, va do
dò néu dem truàt phé nguòi ày tbì tue là dà tuóc bò cùa òng ta
cài gì là cùa riéng cùa óng, nhu thè là bàt cóng..."
Tu quan niém ve quyén lyc tuyét dói cùa vj chùa té, Hobbes
cùng cho ràng quyén chùa té là khóng thè phàn chia. Sau khi cho
thày ràng trong trang thài ty nbién, sy bón loan là bau qua tàt yéu
cùa nhùng phàn doàn dòe làp, óng kèt luàn ràng cài duy nhàt de
khàe phyc su bón loan này là tao nén mot tàp thè duy nhàt tu
nhiéu tàp thè cóng dàn. Càch duy nhàt de bién dói nhiéu y chi
khàc nbau tbành mot y chi duy nhàt là thòa thuàn ràng y chi va
phàn doàn duy nhàt cùa nhà cai trj dai dién cho y chi va phàn

doàn cùa toàn dàn. Tbyc vày, day chinh là diéu ma khé uóc nói
dén khi nguòi ta dóng y trao quyén ty chù cùa hp cho nguòi càm
quyèn. Già day, nguòi càm quyén hành dóng khóng chi vì Igì ich
' ' Michael B, Poster. Nhùng bàc danh su cùa Iriél ly chinh Ih. Sdd, tr. 507, 508.

379


cùa nguòi dàn ma nhu thè thè hién cho y chi cùa toàn dàn, nghìa
là khing djnh sy dóng nhàt giùa y chi cùa chùa té vói y chi cùa
toàn dàn. Nhu vày, cbòng lai chùa té sè là vò ly vì hai ly do: mot
là nhu thè eó nghìa là chóng lai chinh minh; hai là chóng lai co
nghìa là quay trò lai phàn doàn dòe làp cùa chinh minh, tue là
quay trò ve vói tình trang ty nhién bay bón loan. Vì thè quyén
lyc cùa chùa té pbài là tuyét dói de bào dàm trang thài hòa binh,
tràt ty, va luàt pbàp. '
Nhu vày, Hobbes eó khuynh huóng ùng bó che dò quàn chù
chuyén che. Quan niém eùa Hobbes ve vai trò cùa nhà nuóc - thùy
quài, chùa té, rat thòng nhàt vói quan niém eùa òng ve bàn tinh
con nguòi va trang thài ty nhién. Con nguòi vón co tinh àc nén
càn quyén lyc tuyét dói de ngàn ngùa. Nhà nuóc dugc sinh ra de
dàp tàt chién tranh cùa con nguòi, thiét làp hòa bình chung, nén
quyén lyc pbài tuyét dói nèu khóng xà bòi sè lai trò lai trang thài
chién tranh. De quyén lyc eùa vj chùa dat dugc tuyét dói, ngàn
ngùa khà nàng tài thiét tình trang chién ùanh, quyén lyc dò khóng
thè phàn chia, dùmg trén xd hpi, vd khóng thè bj làt dò bòi dàn
chùng. Phàn chia quyén lyc sé làm cho quyén lyc yéu di. Hòa bình
dòi hòi mot sy phàn doàn duy nhàt chù khóng pbài nhùng phàn
doàn dòe làp. Quyén lyc tuyét dói dò ciing là mot thù quyén lyc
dimg trén xà bòi. Bàn thàn vi chùa té khóng phài là mot ben eùa

khé uóc xà bòi, khóng hi ràng bupc bòi càc luàt cùa xà bòi va co
chùc nàng su dyng quyén lyc tói cao cùa minh de thi hành phàp
luàt. Òng ta là mot nhà bành phàp tói cao. Dàn chùng trao quyén
lyc tói cao cho óng ta nhung dàn chùng khóng co quyén làt dò óng
ta bòi le: Vi óng ta là dai dién cùa dàn chùng nén dàn chùng chóng

' Samuel Enoch Stumpf Lich sir triét hge va càc lugn de. Sdd, tr, 189.
380


lai òng là chóng lai chinh minh; va néu òng ta bi làt dò. khóng eó
qu/én lue tuyét dói de duy tri hòa binh nùa. con ngudi sè lai rcri
vàt> tinh trang chién tranh. Hobbes cho ràng Thùy quài chi cd thè
bj Jành dd bdi mdt Thùy quài khàe va trong trudng hgp này dàn
chung di theo ngudi chién thàng.
Tuy nbién, hge thuyét chinh tri cùa Hobbes cùng cd nhùmg
yéu tò dung hgp dugc vdi nén dàn chù. Òng dà coi càc quyén
cdig dàn nhu là két qua cùa khé udc xà bòi. Quyèn cdng dàn do
cdrg dàn ty tao thdng qua vice ky két khè udc xà hdi vdi nhau.
Ne khdng phài là kèt qua cùa sy ban phàt tu nhùng lyc lugng
bèi ngoài. Màc dù dng quan niém Thùy quài càn pbài ed quyén
lyc tuyét ddi nhung dng lai cho ràng chùc nàng cùa nd là ndi lèn
tièig ndi chung cùa cóng dóng va duy tri bòa bình, tràt ty chung.
Khòng CÓ nò, cuóc song cùa con ngudi sè là sy dà man, nghèo
nàr, va lac bau.
2. Hoc thuyét chinh tri cùa John Locke (1632 - 1704)
John Locke sinh nàm 1632 tai Wrington, hat Somerset, va
qui ddi 72 nàm sau dò vào nàm 1704. trong mot già dinh Thanh
gid). Òng hge eù nhàn va thae sì tai Dai bgc Oxford. Nàm 1689,
ònj viét mot danh tàc chinh trj de ddi Khào luàn thù hai ve chinh

qwèn. Hge thuyét cùa dng tàp trung vào vàn de quyén ty nbién,
kb( udc xà bòi va phàn chia quyèn lyc.
Locke khdi dàu nghién cùm cùa minh ve ngudn gdc cùa
chnh quyèn dàn sy vdi luàn diém: "De hiéu ve quyén lue chinh
tri mot càch dùng dàn \'à nhàn ra ngudn gdc cùa nd, chùng ta
phà xem xét dàu là trgng thài ma mgi nguòi tàn tgi mot càch tu
nhùn trong dò, va là mài trung thài tu do hoàn hào, de sàp xép
cht hành ddng eùa hg. sàp dal tài san va cà nhàn cùa hg theo
381


nhùng gì ma hg cho là thich hgp, trong khudn khà cùa ludi tu
nhién, ma khóng phài là boi xin phép va khóng phu thuge vào v
chi cùa bài ky kè khàe. Dò cùng là mot trgng thài bình dàng khi
ma tàt cà quyén lue va quyén thuc thi eóng ly eò tinh ho tuang.
khóng mot ai eò nhiéu han ngudi khàc. Khóng cd gi hién nhién
han là nhùng sinh vàt cùa cùng mot logi va mot hgng, duge sinh
ra mot càch ngàu nhién vdi cùng nhùng thuàn lai tu nhién, su
dung cùng nhùng nàng lue, cùng phài là nhùng sinh vàt bình
dàng vdi nhau md khàng cd su lé thudc hay khuàt phuc."
Tuy nhién vì nhùng ly do nhàt djnh, con ngudi khdng thè
sdng trong trang thài ty nhièn vdi quyèn ty do va bình dàng mgt
càch tuyét ddi. Khdng dóng y vdi Hobbes, Locke cho ring trang
thài ty nhién khdng phài là mdt trang thài hdn dòn vì cd luàt ty
nhién diéu chinh: "Trang thài ty nbién cd luàt ty nhién de cai
quàn, bàt bude mgi ngudi pbài tuàn thù; va ly tri - vón là luàt
này, huàn thj cho toàn thè loài ngudi - nhiìng ngudi co y chi
riéng nhung phài tham vàn nò, ràng tàt cà déu bình dàng va dgc
làp vdi nhau. Khdng ai dugc phép làm bai dén sinh mang, sue
khoé, ty do hay tài san cùa ngudi kbàc vì tàt cà déu là tuyét tàc

cùa mdt dàng sàng tao toàn nàng va thdng thài vd ban".^
Nhung ai sè là ngudi dùmg ra che tài néu luàt ty nhièn bj vi
pham. Mgi ngudi déu là ngudi chàp pbàp cùa luàt ty nhién, diu
là quan toà cùa chinh minh. Chinh vì vày, sy khàch quan s5
khóng dugc bào dàm. Do dò. nguòi ta phài bude sang trang thài
dàn sy. Theo Locke khi ngudi ta là quan toà trong nhùng trudng
hgp cùa riéng minh "sy ty yéu quy minh sè khién cho ngudi ta
' ^ John Locke, Khào tuàn thù- hai ve chinh quyén. NXB Tri thirc, 2005, tr. 33,
35,36.

382


thicn vi cho bàn thàn va ban bc; va ben canh dò. bàn tinh xàu, sy
xùc dòng va thù hàn sè dua hg di qua xa khi trìmg phat ngudi
khàe, va lù day, theo sau nò sè khòng khàc gì sy hòn dòn va rói
loan".' De khàe phuc nhùng han che cùa trang thài tu nhién,
ngudi ta chuyén sang trang thài dàn sy.
Ngudi ta bude sang trang thài dàn su nhu thè nào ? Bang
con dudng mpi nguòi cùng ky két vdi nbau mot khé uóc xà bòi
de thành làp ra nhà nuóc. Locke làp luàn ve viéc ky két khé uóc
xà hòi nhir mot phuong thùc thành làp ra nhà nuóc, buóc vào xà
hòi chinh tri eùa con ngudi: "Con ngudi, nhu dà nói, theo luàt ty
nbién, tàt cà déu ty do, bình dàng va dòe làp, khóng mot ai co thè
bj dua ra khòi tình trang này va phài khuàt phyc trudc quyén lyc
chinh tri eùa ngudi khàc ma khdng cd sy chàp tbuàn eùa chinh
ngudi hi dàt ra. Càch duy nhàt ma mot ngudi tude bd cùa chinh
niình quyén ty do ty nhién va gàn vdi nhùng ràng bude cùa xà
bòi dàn sy, là bang sy dóng tbuàn vdi nhùng ngudi kbàc de cùng
lién két va hgp nhàt trong mdt cdng ddng, vì cuóc song tién Igi,

an toàn, va thanh bình giùa bg vdi nbau, trong sy thu hudng mot
càch bào dàm dói vdi sd hùu cùa hg, va mdt sy an ninh ldn hon
[trudc day, trong trang thài ty nhién] de chdng lai bàt eù thù gì
khdng thudc ve diéu dd. Bàt ky thành vién nào cùa loài ngudi
cùng cd thè thyc hién dièu này, vì nò khóng gay phuong bai dén
tir do eùa nhùng ngudi cdn lai; cd thè ndi, [khi hành dóng nhu
vày] hp dupc de lai trong sy ty do cùa trang thài ty nhièn. Khi cd
mdt lugng bàt ky nào dd cùa loài ngudi dà chàp thuàn viéc xày
dyng mot cpng ddng hay chinh quyén. hp vì thè va tue khic hgp

' .lohn Locke. Khuo luàn thù hai ve chinh quyén. Sdd, 2005, tr, 43.

383


thành td chùc va làm nén mdt co thè chinh tri, noi ma da sd cd
quyén bành ddng va quyét djnh so vdi nhùmg ngudi cdn lai." '
Quyèn ve cùa nhàn dàn thay ddi nhà nude trong trudng hgp
nhà nude vi pham khé udc xà bòi, tue là xàm pham ty do cùa
nhàn dàn. dugc Locke ly giài rat cy thè trong chuomg cudi cùng
cùa Luàn thuyét thù hai ve chinh quyén:
"Ly do ma con ngudi già nhàp vào xà hdi là sy bào toàn dòi
vdi sd bùm^ cùa hg, va myc dich tai sao hg chpn va trao thàm
quyèn cho mdt co quan làp phàp là de noi này làm ra càc luàt,
djnh nén càc quy tic, vdi tu càch nbùmg cài bào ve va phòng ve
cho sd hiìu cùa mdi tbành vién cùa xà bdi. Do khdng bao gid
dupc già dinh ràng y chi cùa xd bòi là cài ma eo quan làp pbàp
cd quyén huy boai, khi nd chinh là cài ma mdi ngudi djnh bào ve
khi già nhàp vào xd hdi, va là cài ma vì nd ngudi dàn chàp nhan
phyc tùng trudc càc nhà làp phàp ma chinh hg tao dyng; nén bàt

eù khi nào càc nhà làp phàp cd gang lày di hoàc triét phà sd hùu
cùa ngudi dàn, hoàc khién bg suy yéu vd bude vào trang thài nd
lé trong mdt quyén lyc chuyén che, tbì khi dd chinh càc nhà lap
pbàp này ty dàt minh vào trang thài chién tranh vdi nhàn dàn.
Nhàn dàn vì thè ma dugc mién trù de khdng phài tuàn thù thèm
gì nùa, va dugc phép dén vdi sy lành nan chung ma Thugng de
dà dành cho tàt cà mgi ngudi, bang viéc chdng lai vù lyc va bao
lyc. Vì vày, bé co quan làp phàp ma vugt qua quy tàc nén tàng
này cùa xà bòi va, hoàc bdi tham vgng, noi khiép sg, sy dién rd,
hoàc bdi tham nhùng, ma cd gang nàm giù cho chinh minh hoàc

' John Locke. Khào lugn thù hai ve chinh quyén. Sdd, tr. 137-138.
^ So hihj: trong hoc thuyét cùa Locke, so hìTu bao gèm: tinh mang, tu do,
dién san.
384


dàt ào tay ngudi khàe mot quyén lue tuyét dói. dàt nò lén cuòc
sóns-, ty do va dién san eùa nhàn dàn; thi bang viéc vi pham này
tnrcV: su uy thàc, hg dà dành màt quyén lyc ma nhàn dàn dàt vào
tay hg, do nhùmg muc dich hoàn toàn trai ngugc vdi hg, va quyén
lyc id chuyén giao ve cho nhàn dàn, là nbùmg ngudi cd quyén
klió phuc quyén ty do nguyén thuy cùa minh, va bang viéc thiét
làp nói co quan làp phàp mdi." '
Locke cùng nói ràng làp luàn cùa óng ve quyén làt dò co
quai làp phàp cùa nhàn dàn cùng dùng vdi co quan bành pbàp.
Qu} két chung cùa dng là ngudi nào su dyng quyén lyc trai vdi
sir ly thàc ban dàu thi khdng thè tiép tyc dugc uy thàc. Nhirng
nguji làp qudc cùa nude My là nhùng ngudi dàu tién ành hudng
dàn net cùa nbùmg tu tudng này, thè hién trong Tuyén ngdn Dàc

lgp :ùa bg:
"Chùng tdi khàng dinh mài chàn ly hién nhién ràng mgi
nguri sinh ra déu bình dàng, ràng tgo hoà dà ban cho hg nhirng
quyln tàt yéu va bàt khà xàm phgm, trong dà ed quyèn sdng,
quyìn dugc tu do vd muu càu hgnh phùc.
Ràng de dàm bào cho nhùng quyén lai này, càc chinh phù
dugo làp ra trong nhàn dàn va cd duge nhùng quyén lue chinh
dàrg trén ca sd su nhàt tri eùa nhàn dàn, ràng bàt eù khi nào
nidi thè che chinh quyèn nào dò phà vò nhùng muc tiéu này, thi
nhài dàn eò quyén thay dói hoàc logi bò chinh quyén dò va làp
nén mot chinh quyèn mdi, dàt trén nén tàng nhùng nguyén tàc
cùrg nhu td chùc thuc thi quyén hành theo mgt thè che sao cho
eó liéu qua tdt nhàt ddi vdi an ninh va hgnh phùc cùa hg".

Join Locke. Khào luàn ihù hai ve chinh quyén. Sdd, tr. 137-284-285.

385


Trong tu tudng cùa Locke, mdt hình thùc nhà nude chinh
dàng là mdt hình thùc nhà nude cd sy phàn làp giùa quyén làp
phàp va quyén hành phàp. Trong dd, quyèn làp pbàp là quyén lire
cao nhàt trong nhà nude dugc hành xù bdi mdt co quan thudc ve
nghj vién; nghi vièn phài hpp dinh ky de thdng qua càc dao luàt,
nhung khdng thè can thiép vào viéc thyc hién chùng. Quyén
hành phàp phài thupc ve nhà vua. Nhà vua lành dao viéc thi bành
pbàp luàt, bé nhiém cdc bd trudng, chdnh àn va càc quan chùc
kbàc. Hoat ddng cùa nhà vua phy thupc vào phàp luàt va vua
khdng cd dàc quyén nhàt dinh nào ddi vdi nghi vién de nhim
khdng cho phép nhà vua thàu tdm toàn bd quyèn lyc ve tay minh

va xàm pham càc quyén ty nhièn cùa cdng dàn. Nhd vua cùng
thyc hién quyén lién minh, tue là giài quyét càc vàn de chiéin
tranh, hoà bình, va ddi ngoai. '
Cdng hién quan trpng nhàt cùa Locke ddi vdi bgc thuyét
phàn quyén là làp luàn ve sy phàn làp giùa quyén làp phàp vd
quyén hành phdp: "Co quan quyén lyc làp pbàp là noi cd quyèin
vach nén dudng hudng ma sue manh cùa cdng ddng qudc già stè
dugc su dyng nhu thè nào cho viéc bào toàn cóng dòng va cdic
thành vién cùa nò. Nhung vì càc luàt này - vón luón dugc thytc
thi vd sue manh cùa chùng luòn duy tri - cd thè làm nén trong
mdt thdi gian ngin, nén khòng càn tbièt là co quan làp phàp càm
phài luón luòn hién dién, luón eó viéc de làm. Va do cd thè cÓ
mdt sy càm do qua ldn trudc sy yéu dudi cùa con nguòi, d cùng
nhùmg ngudi cd quyèn làm luàt dd cd xu hudng thàu tòm quyèn
lyc, de cùng cd trong tay hg quyén thyc thi chùng; nhd dd ma he?

' Luu Kiém Thanh va Pham Hong Thài (djch). Lich su càc hge thuyét chinlh
tri trén the giài. NXB. Van hoà Thòng tin, H, 2001. tr.268.

386


CÓ thè mién trù cho chinh hg khdi viéc tuàn thù ddi vdi nhiìng
luàt ma bg làm nén, va rdi ddng bd hóa phàp luàt, cho Igi thè tu
rièng cùa chinh bg; tu dò di dén chò eó sy tàch biét quyén Igi
khòi phàn cóng dòng con lai, dòi làp vdi myc dich cùa chinh
quyén va xà bòi. Vì thè, trong nhirng cdng ddng qudc già cd càu
trùc tdt, neri ma Igi ich eùa toàn thè luòn dugc xem xét dén - nhu
nò phài là vày - quyén lyc làp phàp dugc dàt vào tay cùa nhièu
nguòi khàc nhau, tàp hgp lai dùng lùc, ty chinh hp hay co sy lién

két cùng vdi ngudi khàc ma cd dugc quyén de làm luàt. Khi dà
hoàn thành viéc dd, hp sè lai tàch ra, va bàn thàn hp cùng sè là
dói tugng eùa nhùng luàt ma minh làm ra, nhu thè là mgt sy ràng
bude mdi va co Hèn bé dói vdi bg, de chàm lo cho nhiìng diéu
dugc thyc bién vì Igi ich còng. Nhung vi càc luàt dugc làm nén
vào mot làn vào trong mot thdi gian ngàn ma lai cd sue manh bàt
bién va làu dai, cùng vdi mdt nhu càu tbyc thi trudng cùu, tue là
tbém vào dd mdt sy tham dy nùa; do dd nò nhàt thiét phài là mot
quyén lyc luón hién dién de quan sàt viéc thyc thi càc luàt dd
dugc làm nén va duy tri bing vù lyc. Va do vày, co quan làp
phàp va co quan hành phàp thuòmg dugc tàch ròi nbau." '
Nhu vày, sy phàn quyèn giùa làp phàp va hành phàp là mot
co che ngàn ngùa sy lam dyng quyén lyc. Quyén lyc chi eó thè
vi Igi ich chung néu nguòi làm luàt khóng dugc thi hành chùng
va nguòi thi hành chùng khóng dugc làm ra chùng.
Quan diém cùa Locke hoàn toàn dòi làp vói Hobbes. Trong
khi Hobbes bào ve cho nén quàn chù tuyét dói va quyèn thiéng
liéng cùa nguòi tri vi ma khóng càn dén tràch nhiém vói nguòi
dàn, tbì Locke lai dua ra bgc thuyét ve ty do chinh tri, chinh
John Locke. Khào luàn ihù hai ve chinh quyén. Sdd, tr. 199-200.
387


minh quyén lyc nhà nuóc luón luón nàm ó phia nhàn dàn, \à
nhùmg ké thóng tri don thuàn chi là nhùmg nguòi nò hòc cùa ben
phy thupc vào y chi cùa hp. Quyén lyc này khóng bao giò tucTC
doat khòi nguòi dàn, va nguòi dàn cùng khóng thè tu bò nò.
Hobbes thi lai cho rdng mot khi nguòi dàn ban quyén lyc cho ké
tbòng tri, tbì hp khòng thè vàn hòi dù ké tbòng tri co làm gì di
chdng nùa.

3. Nhà cài càch tu tudng Jeremy Bentham
Jeremy Bentham sinh nàm 1748 tai London, cha óng là mot
nhd thuong già va luàt su giàu eó. Lùc nhò óng rat thóng minh,
lén 5 tuoi óng dà co thè co nhiìng y kién ve nhirng vàn de rat khó
cùa triét hpc. Cha óng rat muón óng trò thành mot luàt su tài
gioì. Nàm 1763, óng dà eó bang tièn sy luàt. Nàm 1766, kèt thùc
khóa hpc tai Dai bpc London, òng eó hpc vi thae sy va bàt diu
hành ngbé luàt su tai London. Càm thày càc quan tòa va luàt su d
day yéu kém, trinh dò nghiép du, dng bd ngbé. Sau này, dng trd
thành mdt nhà quan sàt va ly luàn già. Òng nhàn thày luàt phàp
cùa Anh cdn nhièu thiéu sdt, thyc thi khdng nghiém tue. Òng cho
rdng, luàt phàp cùa nude Anh thdi bay gid d tình trang luàt bit
thành vàn, dàn chùng khòng biét cài gì dugc phép làm va ngugc
lai. Òng quyét tàm bién soan mot cuón sàch luàt mang tinh ly
luàn, nhàm giùp pbàp luàt ón dinh hon va xóa bó di nhùng dilu
khoàn mo bó.
Tu tuòng cùa Bentham thè hién ò tuyén tàp "Bàn ve làp
phàp va nguyén ly dgo due". Con nguòi luón co hai càm giàc,
vui ve va dau khó. Hai càm giàc ày hucmg dan cho ta biét cin
phài làm nhùmg diéu dùng de trành nbùmg bi kich eó thè xày ra.
388


Nhà nuóc va nhàn dàn càn phai hiéu ràng, hanh phùc là muc dich
co bàn cùa loài nguòi. Ty dành già hành vi cùa minh, gàn quyèn
ligi vói nghìa vy cùng là de dat tói hanh pbùc trpn ven.
Òng cho ràng. xà bòi Anh lùc bay giò chi nhàn manh quyèn
hgi cùa giói thugng luu ma khóng chù y dén so dóng nguòi dàn,
chi thich dùng phàp luàt chuyén quyén ma khóng tinh dén quyén
lai cùa so dòng dàn chùng. Bentham eó muc tièu cài càch bé

thóng phàp luàt Anh quóc vì hanh pbùc eùa so dòng. Pbàp luàt
theo óng tòt bay xàu phy thuòc vào mong muón eùa pbàp luàt
theo tiéu chuàn "Hanh phùc cùa so dóng".
Phàp luàt thuong hay àp dung hình thùc trimg phat nhàm
duy tri quyèn lyc cùa nò. Trimg phat là hàu qua ma phàp luàt
niang lai, nhumg theo òng trimg phat phàn lón mang y nghìa xàu.
Nuóc Anh cùa óng lùc bay giò eó bón bình thùc trimg phat;
c;hinb tri, tbàn thè, dao due va tón giào. Trong dò nàng nhàt là ve
nhyc thè. Giói cai tri lùc dò muón qua dò dàn chùng phài tuàn
thù che dg cai tri bà kbàc dang tón tai ó Anh.
Khi thào luàn ve càc vàn de ve bình phat, óng dà dua ra mot
tur tuòng rat tién bò, cho ràng, "Viéc trùng phat, chinh bàn thàn
nió cùng là tói àc". Myc dich chinh cùa sy trimg phat là sua lói
sai làm cùa cóng dàn. Thòi óng, he tbòng phàp luàt cùa Anh
qiuòe eòn chùa dyng rat nhiéu màu thuàn, buóc pbài diéu chinh
laiì. Òng kién tri tham già vào càc cuòc cài càch phàp luàt va
muón CÓ sy ùng bg cùa Quóc bòi Anh.
Ngoài viéc tham già cài càch bành phàp, Bentham con eó
tham vpng làm nhiéu viéc khàc nhu cài càch Quóc bòi. Tòa Thi
clhinh, Vién Té bàn... va nhiéu viéc khàc nhu giàm bót che dò lé
njghìa tón giào gay nhièu phién toài cho nguòi dàn, thiét làp co
389


càu bé thòng ve sinh cóng cóng, thay dói che dp giào dye quóc
già, tbièt làp che dp huu tri, nhà duòng lào, khòi phuc che dp
thòng kè nhàn khàu, cài càch rupng dàt, màu dich ty do, phy nù
dugc phép tham già bau cu... Òng là mgt trong nhùng nhà làp
phàp vì dai cùa Anh quóc thòi bay giò.
4. Sir Willam Blackstone (- 1780)

Sir Willam Blackstone là mot nguòi rat tài giói, vùa là luat
su, vùa là giào su, dóng thòi cùng là mpt nhà phé bình ly luàn
vdn hpc. Òng day tai truong luàt Newton. Òng cho ring Phàp
luàt hpc là mot thù khóng dàng tin, là me cung cùa mot lù mgt
sàch. Dò là mot thù khoa hpc thàn bi muón hiéu sao cùng dugc.
Vì ràng ó thòi óng song, luat pbàp là mot thù phùc tap va khó
biéu, nguòi dàn bình thuòmg theo quan niém cùa óng khóng thè
hiéu hét dugc thù ngòn ngù va càc quy dinh phàp ly. Òng thày
dugc diéu dò va dua ra y kién ràng; Phong tyc tàp quàn cùa xd
bòi khóng thè ld diéu de tàng lóp cai tri nàm nhà nuóc Igì dung.
Òng nói: "Truyén thòng, tàp quàn dia phucmg, su quy djnh cùa
phàp luàt, càc giào ly, bò mày tu phàp .. .dà tao ra cho xà hgi mot
giói luàt rat pbùc tap". Òng nhàn manh thòng nhàt dugc xà hQi
con khó hom là viéc thòng nhàt khoa bgc.
Tàc phàm "Dien giài Luàt phàp Anh quòc" cùa óng nhim
myc dich nghién cùu tình trang biéu biét phàp luat cùa nguòi dàn
Anh quóc va hp thóng hóa chiing lai. "Dién gidi Luàt phàp Anh
quéc" là cuón sàch dàu tién nói ve luàt phàp nuóc Anh, dupre
giàng day ó Truong Dai hge Newton. Sàch góm 4 tàp tuong
duomg vói 4 lình vyc cùa phàp luàt; Nhàn quyèn. Tài san, Tói
pham va Chùc tuóc, de càp dén hàu hét càc lình vyc pbàp ludi
Anh quóc thè ky XVIII. Khi bièn soan, òng con tiép thu dupre
390


nhiéu tu tucrng phàp luàt cua nhiéu nucVe khàc nhau trén thè giói.
Ong nghién cùu sàu ve tinh chat phàp luàt, che dò phàp luàt cùa
nuc7C Anh, ve quyén lyc cua càc che dp quàn quyén. Òng cho
ràng Chinh phù Hoàng già Anh thàu tóm qua nhiéu quyén lyc
tuyét dói. Thòi dò, ó Anh va My, nguòi ta biét nhièu dén cuón

sàch này cùa óng. Vì Igi ich eùa cuón sàch này, Hoàng già Anh
da tàng óng 14.000 bang Anh.
Òng cho ràng, pbàp luàt eò 4 tinh chat: thuyét minh, chi dàn,
trg giùp va trimg phat.
Tinh thuyét minh là nhirng hành vi nhu thè nào là chinh dàng,
nhu thè nào là vi pham. Tinh chi dàn bao góm nbirng hành vi
phóng ve chinh dàng là nhu thè nào, nhirng bành vi nào là nghièm
càm. Tinh trg giùp là nhùmg quy djnh nhàn manh dén quyèn Igi
cùa cà nhàn va càch dièu chinh khi vì pham phàp luàt. Tinh trimg
phat che ngy nbùmg tói àc theo hành vi vi pham. Òng cho ràng eó
hai yéu tó chinh sinh ra pbàp luàt; nhùmg quy djnh bàt thành vdn
vd phong tyc tàp quàn trong xà hòi, ggi nóm na là lé.
Cuón thù nhàt là Nhàn quyén. Nói dung quan niém nhàn
quyèn eùa óng trong tàc phàm rat hién dai, khóng lac bau so vói
hién nay. Dò là nhùng quyén song, quyén ty do, quyèn muu càu
hanh phùc, quyén tu hiìu nhu hién nay. Òng dua ra khài niém
mói me "Vò chinh phù", àm chi nhùng kè song ngoài vòng phàp
luàt bodc chéng dèi nhà nuóc.
Tàc phàm "Dién giài Luàt pbàp Anh quóc" cùa óng day 2000
tiang, trong dò 500 trang luàn ve tài san, 400 trang lién quan dén
hình phàp, 300 trang ndi ve pbàp luàt. Nói dung cùa quyén sàch
dugc sàp xép mot càch co trinh ty ve mpi de tài trong xà bòi.
391


Luàt phàp nude Anh lùc bay gid dugc nhiéu nhà làp pbàp
Anh qudc cho ring là dà qua hoàn thién, nhumg vdi dng, vàn giù
quan diém ddi cài càch phàp luàt. Òng phé bình gay git hình
phat tu hình, cho ràng nd thàt dàng ghé tdm, "khdng làm giàm
tdi àc, ma cdn làm cho tình trang tdi té thèm."

Tàc phàm cùa Willam Blackstone ra ddi trong thdi ky chù
nghìa thyc dàn bành trudng trén thè gidi. Tai Hoa Ky bình tbành
ra Chinh phù lién bang va boat ddng cùa Nghi vién dà hi ành
huómg rat ldn bdi càc thuàt ngù luàt hpc cùa dng.
Trudc khi dng màt, cudn sàch dugc chinh sua va in lai rat
nhiéu làn, ddng thdi dugc dich ra nhièu thù tiéng khàc nhau trén
thè gidi.
5. Tu tudng chinh tri cùa J. S. Mill
John Stuart Mill (1806 - 1873) là mdt trilt già va nhà kinh ti
chinh tri bgc cùa ngudi Anh, là mdt nhà tu tudng cd ành hudng
rat ldn dén sy phàt trién cùa ljch su càc nude phucmg Tày. Òng
ùng hd triét ly vj Igi, mot hpc thuyét dao due do cha dò dàu cùa
dng là Jeremy Bentham de xudng. Òng sinh ra tai London, là con
trai cùa James Mill. Òng thùa hudng sy giào dye uyén bàc tu
ngudi cha de va cha dò dàu cùa minh. Òng khóng biét tói trudng
Idp cùa dai bpc. Cha dng bude dng phài hpc tu thdi tho iu; tiéng
Hy Lap tu tudi lèn ba, tiéng Latinh, sd hpc, su bgc ngay tu lue
7 tuoi. Òng phài dgc nhùng tàc phàm triét hge cùa Plato,
Aristotle tu lùc lén 8 tuoi, càc ngành khoa bgc toàn cao càp tu dò
tuoi 12. Cha cùa óng là mot triét già theo truong phài cùa
Bentham, quyét tàm dào tao óng thành mot thién tài tri me de
tiép tyc truyén bà tu tudng cùa Bentham sau khi cha dng qua ddi.
392


17 tudi, dng ducTc cha bò tri vào làm viéc cV còng ty Dòng
An, nc7Ì cha óng làm quàn ly, Ong bj cha kim chat cho tdi hon 30
tuoi dén mùc dd khién dng bi tram càm. Nàm 25 tudi, dng gap
mot ngudi dàn bà dà ed cbòng, Haniet Taylor, va cùng nàng dét
nén mói tình say me gàn bó dén mùc chóng nàng cùng phài chàp

nhàn. Viéc chung song vdi Hariet Taylor dà giùp cho Mill eó rat
nhiéu càm hùng cho viéc sàng tao nén càc tàc phàm cùa óng. Va
khi là nghj vièn cùa Quóc bòi tu nàm 1865 cho dén 1868. Mill dà
CÓ kién nghi quyén bau eù cho phu nù. Hai tàc phàm cùa òng eó
tinh hudng rat ldn dén tu tudng chinh trj bién nay là "Bàn ve tu
ciò' va "Chinh thè dgi dién".
Cài dàc biét cùa J.S. Mill vdi càc nhà tu tudng trudc day d
Anh qudc là viéc dng dua nbùmg ly thuyét chinh tri dàn chù va ty
do vào cupe sdng cùa thyc tai nude Anh. Luàn diém trung tàm
cùa tàc phàm Bàn ve Tu do (1859) là cà nhàn càn phài dugc ty
do làm bàt eù diéu gì minh thich mién là khóng gay thiét hai
dàng ké cho bàt eù ai, vì d diém này nhu mot vj thàm phàn dà eó
Hàn nói vdi bj cào: "Ty do cùa anh trong viéc vung cành tay pbài
duge két thùc d vj tri cài mùi cùa tdi".
Trung tàm diém cùa Bàn ve Tu do là mdi quan bé eùa cà
mhàn ddi vdi xà bòi. Luàn dièm xuàt phàt: ty do chinh trj làn xà
Ihci cùa cà nhàn dang bi de doa vì ngày càng bj xà bòi gidi ban.
Theo Mill, sd dì ty do này càn phài dugc bào ve trudc sy can
thèp cùa xà hpi vì nò là dièu kién co bàn cho sy tién bó xà bòi
va, do dò, cho hanh pbùc cùa còng dóng chù khóng vì mot myc
'dich nào khàc. Vì thè, Mill de ra mpt nguyén tàc - tam gpi là
"r.guyén tàc tu do " - de xàc djnh ranh gidi cùa quyèn lyc hgp
phàp va hgp ly cùa xà bòi, theo dd, ty do cà nhàn ehi dugc phép
393


hi gidi han vdi diéu kién giùp cho xd bòi tu bào ve va bào ve
nhùng nguòi khàc. Mdt sy xàc dinh ranh gidi rat Idgic nhumg
thàt khdng de dàng va don giàn de tbyc hién!
Òng khdng bàn mpt càch trìm tugng ve "khài niém" ty do

nhu nhièu triét già kbàc ma bàn ve "nhùng quyén ty do cy thi"
nhu dng kbàng dinh ngay tu dàu tàc phàm: "de tài cùa luàn vàn
này khdng phài là diéu dugc ggi là Ty do cùa Y chi (...) ma là
Ty do Dàn sy hay là Ty do Xà bòi"... Theo Mill, ba quyén ty do
sau day cùa cà nhàn nhàt thiét phài dugc bào ve: 1. ty do luomg
tàm va ty do ngòn luàn; 2. ty do trong viéc chgn lya lòi song;
3. tu do làp hgi.
Ty do luong tàm (thàt ra khóng khàc mày vdi "ty do y chi")
là diéu kién tién quyét nhumg khòng dù. Tu tudng phài dugc ty
do hòc ld va dién dat ra ben ngoài, tue phài cd ty do ngdn luàn.
Òng xem ty do ngdn luàn (va ty do thào luàn, tranh luàn) là sy ty
ve hiéu qua chdng lai sy ddc doàn cùa "cdng luàn" do nhà nude
hay mdt nhdm xd bòi lèo lai. Òng khdng sg gì hon là "sy chuyén
che cùa xà hdi ddi vdi cà nhàn" (àm chi "bd mày àp bue tinh
thàn" cùa giai càp trung luu thdi dai Victoria). Ty do khdi "su
khùng bd cùa xd hdi" cùng quan trpng khdng kém ty do thodt
khdi sy dp ddt cùa nhà nude. Ty do ngdn luàn - bao gdm su
khoan dung ddi vdi nhiìng y kiln di biét va ty do di tìm chàn ly là diéu kién tién quyét cho sy tièn bp xd hpi.
Nhung, ty do khdng chi gidi han trong pham vi "tinh
thàn". Khi Mill ndi ve ty do, dng ludn nghì tdi sy ty do phàt
huy nhàn càch vd tinh cdch - dugc dng ggi chung là "cà tinh "
(individualiry) trong mdi trudng xà hdi va ty nhién, thè hién
trong Idi sdng cùa moi ngudi. Ddng thdi, ty do ày khdng chi
394