Luận án tiến sĩ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỈ XX1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BÙI VĂN LỢI

TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM
TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KY XX ĐẾN ĐẾN 1945
(DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM)
Chuyên nghành : Văn học Việt Nam
Mẵ số : 5.04.33

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học : GS. NGUYỄN ĐÌNH CHU

HÀ NỘI – 1998


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BÙI VĂN LỢI

TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM
TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KY XX ĐẾN ĐẾN 1945
(DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM)
Chuyên nghành : Văn học Việt Nam
Mẵ số : 5.04.33

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học : GS. NGUYỄN ĐÌNH CHU

HÀ NỘI – 1998


LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận án này chúng tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ tận tình của:
Ban Giáo hiệu, Ban chủ nhiệm và toàn bộ CBGD Khóa Văn, Phòng nghiên cứu Khoa
học Trƣờng Đại học Sƣ phạm Quy Nhơn.
Ban Giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa văn, Phòng Quản lý Khoa học Trƣờng Đại học
Sƣ Phạm – Đại học Quốc Gia Hà Nội.
Nhân đây tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất.
Tôi xin chân thành cảm ơn GS, Nguyễn Đăng Mạnh, GS, Hà Minh Đức – Viện trƣởng
Viện Học Văn học, GS, Phong lê, GS, Phan Cự Đệ, PGS, Nguyễn Hoành Khung, PGS,
Nguyễn Văn Long – Chủ nhiệm bộ môn VHVN II, PGS, PTS. Trần Đặng Xuyến – Chủ
nhiệm Khoa Văn, Trƣờng ĐHSP Hà Nội, PGS, PTS, Đoàn Trọng Huy, PTS. Lê Quang
Hƣng, PTS Nguyễn Thị Bình, PGS, Thành Thế Thái Bình, PGS, PTS. Kiều Thu Hoạch, PGS,
PTS. Trần Thị Băng Thanh, PTS. Đỗ Đức Tín và các đồng chí trong tổ Văn Học Việt Nam II
của Trƣờng ĐHSP Hà Nội đã góp nhiều ý kiến quí báu, giúp đỡ tôi tận tình trong quá trình
hoàn thành luận án.
Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đối với GS. Nguyễn
Đình Chủ, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, dìu dắt và động viên tôi rất nhiều trong quá trình học
tập, nghiên cứu và thực hiện luận án này.
Cuối cùng, tôi chân thành cảm ơn gia đình bạn, bè gần xa đã cổ vũ, động viên, giúp
đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án.
Hà Nội ngày 26 tháng 11 năm 1989
TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Bùi Văn Lợi


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng tôi, các số liệu, kết quả nêu trong
luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

BÙI VĂN LỢI


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1
1. Mục đích và ý nghĩa của đề tài .......................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề: ................................................................................................... 2
3. Nhiệm vụ và giới hạn của đề tài ...................................................................... 10
4. Phƣơng pháp nghiên cứu. ................................................................................ 11
5. Kết cấu của luận án và khả năng ứng dụng của công trình .............................. 13
NÔI DUNG LUẬN ÁN .............................................................................................. 16
CHƢƠNG 1. GIỚI THIỆU KHÁI NIỆM TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ .................... 16
1. Nói qua về tiểu thuyết và sự khác nhau giữa tiểu thuyết trung đại và tiểu
thuyết hiện đại ở Việt Nam. ............................................................................................. 16
2. Khái niệm tiểu thuyết lịch sử ........................................................................... 23
2.1. Thế nào là tiểu thuyết lịch sử. ................................................................... 23
2.2. Sự khác biệt giữa tiểu thuyết lịch sử đối với khoa học lịch sử ................. 26
2.3. Sự khác biệt của tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại khác tiểu thuyết
...................................................................................................................................... 30
CHƢƠNG 2: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ VẬN ĐỘNG CỦA THỂ LOẠI
TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN 1945
.............................................................................................................................................. 32
2.1.Nguyên nhân ra đời và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam ở nửa đầu

thế kỷ XX ......................................................................................................................... 32
2.1.1. Từ yêu cầu của cuộc sống dân tộc: ........................................................ 32
2.1.2. Từ yêu cầu của văn học Việt Nam trên con đƣờng hiện đại hóa: .......... 41


2.1.3. Từ những tiền đề văn học đã có ............................................................. 46
2.1.4. Từ ảnh hƣởng của văn học nƣớc ngoài. ................................................. 61
2.2. Những chặng đƣờng phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế
kỷ XX đến 1945. .............................................................................................................. 71
2.2.1. Chặng thứ nhất: từ đầu thế kỷ XX đến 1930. ........................................ 72
2.2.2. Chặng thứ 2 : Từ 1930 đến 1945. .......................................................... 80
Tiểu kết: ............................................................................................................... 86
CHƢƠNG 3: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN VỀ NỘI DUNG ............................. 87
3.1 .Cảm hứng hứng chủ đạo trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đầu thế kỷ XX
.......................................................................................................................................... 87
3.1.1. Cảm hứng lịch sử và dân tộc .................................................................. 88
3.1.2. Cảm hứng thế sự. ................................................................................... 95
3.1.3. Cảm hứng đạo lý. ................................................................................... 99
3.2. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu
thế kỷ XX đến 1945 ....................................................................................................... 105
3.2.1. Quan niệm về ngƣời anh hùng cứu nƣớc. ............................................ 107
3.2.2. Quan niệm về ngƣời phụ nữ................................................................. 111
3.2.3. Điểm độc đáo trong quan niệm nghệ thuật về con ngƣời: ................... 115
Tiểu kết .............................................................................................................. 126
CHƢƠNG 4: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ NGHỆ THUẬT ..................................... 127
4.1. Mối quan hệ giữa tính chân thực lịch sử và hƣ cấu nghệ thuật trong tiểu
thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 ..................................................... 127
4.1.1. Hƣ cấu từ những sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử. .......................... 129
4.1.2. Những nhân vật và sự kiện hoàn toàn do trí tƣởng tƣởng của nhà văn tạo
nên. ............................................................................................................................. 138

4.2. Nghệ thuật kết cấu ...................................................................................... 140
4.2.1. Dạng kết cấu theo trình tự thời gian .................................................... 145
4.2.2. Dạng kết cấu theo hai tuyến nhân vật. ................................................. 147
4.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .................................................................... 152
4.3.1. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua việc giới thiệu tiểu sử và miêu tả
ngoại hình................................................................................................................... 153
4.3.2. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua miêu tả hành động................. 158
4.3.3. Nghệ thuật sử dụng đối thoại và độc thoại nội tâm để thể hiện tính cách
nhân vật. ..................................................................................................................... 159
4.3.4. Miêu tả thiên nhiên để khắc họa tâm trang nhân vật. .......................... 171
4.4. Nghệ thuật trần thuật ................................................................................... 172
4.5.Nghệ thuật diễn đạt và nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ................................. 178
4.5.1. Nghệ thuật diễn đạt. ............................................................................. 178
4.5.2. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ............................................................. 180
Tiểu kết: ............................................................................................................. 183
KẾT LUẬN ............................................................................................................... 184
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 189
PHỤ LỤC .................................................................................................................. 206


MỞ ĐẦU
1. Mục đích và ý nghĩa của đề tài
1.1. Mục đích của đề tài:
Tiểu thuyết văn xuôi tiếng Việt là một thể loại sinh sau đẻ muộn nhƣng lại có một tốc
độ phát triển lớn và sớm có những thành tựu đáng kể. Đây là một thể loại đóng vai trò quan
trọng (vai trò chủ công) trong quá trình cách tân và hiện đại nền văn học nƣớc nhà. Thế
nhƣng, việc nghiên cứu thể loại tiểu thuyết lại chƣa toàn diện và chƣa có hệ thống. Với tiểu
thuyết trƣớc 1945, việc nghiên cứu chủ yếu đang dừng lại ở thể loại tiểu thuyết hiện thực phê

phán là chính và cũng là chỉ với những tác phẩm xuất hiện sau 1930. Gần đây, có một vài
công trình vào việc tái hiện lại diện mạo tiểu thuyết của giai đoạn từ cuối thế kỷ XIX đến
1932, nhƣng cũng chỉ mới giới hạn trong phạm vi của Nam Bộ [48].
Nhiều chủng loại tiểu thuyết nhƣ: tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết ái tình, tiểu thuyết
phong tục, tiểu thuyết xã hội, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết kiếm hiệp,
tiểu thuyết lịch sử .v.v…. nhìn chùng, còn bị bỏ sót không nghiên cứu theo hƣớng chuyên
sau. Vì thế, khi chọn nghiên cứu đề tài về tiểu thuyết lịch sử. Chúng tôi hy vọng góp sức khắc
phục một phần khiếm khuyết nói trên và nhằm góp phần thêm vào việc nhận diện lại bộ mặt
thực của tiểu thuyết nói riêng, văn học nói chung của giai đoạn 1900 - 1945 một cách toàn
diện hơn.
1.2. Ý nghĩa của đề tài:
- Ý nghĩa quan trọng nhất của đề tài là khôi phục lại diện mạo dòng tiểu

1


thuyết lịch sử Việt Nam từ 1900 - 1945 với lực lƣợng sáng tác, số lƣợng tác phẩm và những
thành tựu của nó trong quá trình cách tân và hiện đại hóa nền văn học nƣớc nhà, đặc biệt về
phƣơng diện tiểu thuyết (trên con đƣờng chuyển biến từ tiểu thuyết chƣơng hồi sang tiểu
thuyết hiện đại).
- Trong việc nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này ngoài việc nghiên
cứu chung, đánh giá chung, luận án sẽ đi sâu nghiên cứu và giới thiệu một số tác phẩm, tác
giả tiêu biểu với hy vọng khẳng định tại vị trí một số nhà văn và từ đó cũng là một cách góp
phần làm sang tỏ hơn nữa quá trình phát triển của lịch sử văn hóa phài thể hiện độ kết tinh ở
tác giả, tác phẩm.
- Luận án không nhằm mục đích nghiên cứu lý luận, nhƣng trong quá trình tìm hiểu
diện mạo và đặc điểm của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này, cũng hy vọng sẽ có ít
nhiều đóng góp về mặt lý thuyết, xung quanh vấn đề thế nào là tiểu thuyết lịch sử.
- Ý nghĩa thực tiễn: nếu luận án đƣợc thực hiện thành công có thể dùng làm tài liệu
tham khảo cho sinh viên ở các bậc Cao đẳng Sƣ phạm và Đại học Sƣ phạm về cƣơng lĩnh văn

học lịch sử Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX đến 1945.

2. Lịch sử vấn đề:
- Trƣớc năm 1975, chƣa thấy có một công trình nào nói về tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam từ 1900 – 1945. Chỉ đến sau 1945 thì ở miền Bắc, trong công trình nghiên cứu về văn
học lịch sử Việt Nam tập III của nhóm Lê Quý Đôn có giới thiệu một phần về Nguyễn Tử
Siêu với tƣ cách là một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử và trong năm thì các cuốn “Văn học
thời thuộc Pháp” của Văn Siêu và cuốn “Văn học Việt Nam giản ƣớc tân biên” của Phạm Thế
Ngũ

2


có đề cập đến tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này, nhƣng chỉ dừng lại ở mức độ giới
thiệu sơ lƣợc.
Trong cuốn “Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại” tập 1, Phan Cƣ Đệ cũng có nói đến
tiểu thuyết lịch sử việt Nam nửa đầu thế kỷ XX với những nhận định khá đích đáng: “ Trong
thời kỳ 1990 - 1930, tiểu thuyết lịch sử là một hình thái mới của văn học yêu nƣớc và cách
mạng. Tiểu thuyết lịch sử tuy viết về quá khứ nhƣng lại mang một ý nghĩa rất hiện đại…
chính đó là nhiệm vụ của các nhà văn khi họ khai thác những đề tài lịch sử”. [61, 37]
Từ sau năm1975, lại có một số công trình nghiên cứu đề cập đến tiểu thuyết lịch sử
nhƣng mức độ đề cập cũng chỉ có tính chất điểm xuyết.
Trong lời giới thiệu cuốn sách “Ngô Tất Tố tác phẩm” tập I, Nhà xuất bản văn học Hà Nội - 1961, hai tác giả Phan Cự Đệ và Hà Minh Đức đã có đề cập tới tiểu thuyết lịch sử
của Ngô Tất Tố qua các cuốn “Lịch sử Đề Thám”(1935). “Vua Hàm Nghi và việc kinh
thành thất thủ” (1935) và cuốn “Gia đình Tổng trấn tả quân Lê Văn Duyệt” (1937) với
những nhận định rất khái quát: “Ngô Tất Tố đã phản ánh trung thành những sự thật lịch sử
của cuộc kháng chiến chống Pháp thời kì đầu do các sĩ phu yêu nƣớc lãnh đạo. Trong điều
kiện nền văn học công khai còn còn bị kiểm duyệt ngặt nghèo mà nêu lên đƣợc những trang
sử đáng tự hào của dân tộc ta thì đó là một thái độ dũng cảm rất đáng đƣợc ca ngợi của nhà
viết tiểu thuyết lịch sử” [62, 64].

Trong lời giới thiệu cuốn “Tuyển tập Nguyễn Huy Tƣởng” Tập 1 – Nhà xuất bản Văn
học Hà nội 1984, Hà Minh Đức đã đề cập tới tiểu thuyết của Nguyễn Huy Tƣởng qua cuốn
“Đêm hội Long Trì” và “An Tƣ” cũng với những nhận định khái quát nhƣ sau:
“Những sự kiện lịch sử lớn lao đã đƣợc làm sống dậy chân thực, hào hùng trong tác
phẩm của Nguyến Huy Tƣởng. Có thể nói chất sử thi đã nảy nở

3


trong cảm hứng lịch sử sâu sắc về đất nƣớc trong những giờ phút trọng đại với những trang
viết nhiều khói lửa về một dân tộc anh hùng” [72, 22]
- Hà Minh Đức và Phan cự Đệ trong chuyên luận nghiên cứu Nguyễn Huy Tƣởng đã
dành một chƣơng viết về”tiểu thuyết và kịch lịch sử của Nguyễn Huy Tƣởng trƣớc cách
mạng tháng Tám”. Trong đó hai tác đã đề cập đến tính chân thực lịch sử trong tiểu thuyết lịch
sử của Nguyễn Huy Tƣởng:
“Riêng Nguyễn Huy Tƣởng, trong tác phẩm của mình đã tỏ ra khá trung thành với
tinh thần của những thời đại quá khứ đã xa xƣa. Để xây dựng những vở kịch và tiểu thuyết
của mình, Nguyễn Huy Tƣởng rất chú ý tìm tòi, nghiên cứu những tài liệu lịch sử, những tác
phẩm của nhà văn quá khứ” [69, 22].
Trong tất cả những cuốn tiểu thuyết lịch sử Việt Nam XX thì cuốn “Trùng Quang tâm
sử” của Phan Bội Châu đƣợc các nhà nghiên cứu lƣu tâm nhiều nhất. Cũng trong cuốn “Tiểu
Thuyết Việt Nam hiện đại” tập I, Phan Cự Đệ đã coi: “Trùng Quang Tâm sử” của Phan Bội
Châu là “truyện khởi nghĩa chống quân Minh (đầu thế kỷ 15) của một số anh hùng hào kiệt ở
miền Nghệ An lấy danh nghĩa nhà Trần để mƣu khôi phục đất nƣớc. Nhƣng tác phẩm này
đồng thời lại là một tiểu thuyết lịch sử có luận đề, luận đề về cách mạng Việt Nam. Ngƣời
viết luôn luôn hƣớng về hiện đại, kêu gọi đồng bào trong nƣớc nổi dậy làm cách mạng”. [61,
37, 38]. Nguyễn Đình Chú trong bài viết: “Tìm hiểu quan niệm anh hùng của Phan Bội
Châu” đã đề cập đến những hình tƣợng ngƣời anh hùng trong cuốn “Trùng Quang tâm sử”
với những nhận định trân trọng. Theo ông, đây là “lần đầu tiên trong văn học nƣớc nhà có
một tác phẩm viết về tập thể anh hùng… Phan Bội Châu đã dựng lên mấy nhân vật phụ nữ

cũng anh hùng tuyệt đẹp nhƣ ai”.[34 - 19]

4


Sau bài viết của Nguyễn Đình Chú, Nguyến Đổng Chi đã viết bài “Bàn thêm về quan
niệm anh hùng của Phan Bội Châu”, đăng trên tạp chí nghiên cứu lịch sử số 111 tháng 6 năm
1968, nhằm bổ sung về những suy nghĩ về quan niệm anh hùng của Phan Bội Châu trong
cuốn “Trùng Quang tâm sử”.
Năm 1979, Nguyễn Phƣơng Chi đã viết bài “Trùng Quang tâm sử” hay là hình ảnh
của cuộc kháng chiến chống Trung Quốc của quân dân nhà Hậu Trần, qua con mắt ngƣời sĩ
phu chống pháp”. [25, 122 - 132]. Trong bài viết này, tác giả Nguyễn Phƣơng Chi đã chỉ ra
đƣợc những đóng góp của Phan Bội Châu trên cả 2 phƣơng diện nội dung và nghệ thuật.
Ngoài ra, tác giả còn chỉ ra đƣợc những đóng góp của Phan Bội Châu trong việc xây dựng
những nhân vật anh hùng. Tiếp theo bài viết này, Nguyễn Phƣơng Chi còn viết bài: ”Từ tiểu
thuyết “Trung Quang tâm sử” nghĩ về đề tài lịch sử chống Trung Quốc xâm lƣợc qua một số
sáng tác hiện nay”. Đăng trên tạp chí Văn học số 4 năm 1980. Ở bài viết này, tác giả Nguyễn
Phƣơng Chi đã nghiên cứu “Trùng Quang tâm sử” từ góc nhìn thể loại - thể loại tiểu thuyết
lịch sử và từ đề tài lịch sử. Đây là 1 trong những hƣớng nghiên cứu về cuốn “Trùng Quang
tâm sử” của Phan Bội Châu.
Nguyến Khắc Việt trong cuốn “Apereu sur la literature Vietnamienne” (Hà Nội,
1976) ở mục viết về “thơ và những bƣớc đầu của tiểu thuyết và sân khấu” [205], sau khi đã
nhắc tới những nhà tiểu thuyết nhƣ Hồ Biểu Chánh, Hoàng Ngọc Phách có nhắc tới Nguyễn
Tử Siêu với tƣ cách là một nhà tiểu thuyết lịch sử.
Nguyễn Đình Chú, trong bài viết: “Các thế hệ nhà văn trong ngót 100 năm soi lại lịch
sử” in ở tác phẩm: “Văn học Việt Nam trên những chặng đƣờng chống phong kiến Trung
Quốc xâm lƣợc” Nhà xuất bản khoa học xã hội - 1981 đã nêu lên đóng góp của Nguyễn Tử
Siêu trong những cuốn tiểu thuyết lịch sử viết về đề tài chống phong kiến phƣơng

5

Bắc bằng một ý thức và một cảm hứng dân tộc sâu nặng qua cuốn “Trần Nguyên chiến kỷ”,
“Việt Thanh chiến sử”, “Hai Bà đánh giặc”, “Vua Bố cái”, “Lê Đại Hành” v.v… Nguyễn
Đình Chú đã nêu lên những nhận định, đánh giá sơ bộ về tiểu thuyết Nguyễn Tử Siêu:
“Nguyễn Tử Siêu là nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử, trong đó phần lớn lấy đề tài từ các cuộc
khởi nghĩa chống phong kiến Tàu… Tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu thƣờng dựa vào
nội dung lịch sử do các sử sách ghi lại rồi tƣởng tƣợng thêm thắt ít nhiều. Đặc biệt là thƣờng
pha màu sắc kiếm hiệp vào nhân vật, sự kiện” [36 - 580]
Năm 1984, khi biên soạn lại cuốn hợp tuyển văn học Việt Nam thời kỳ 1920 - 1945
“NXB Văn học - 1984”, Nguyễn Đình Chú đã chọn in một chƣơng trong tác phẩm “Trần
Nguyên chiến kỷ” của Nguyễn Tử Siêu. Nhƣ thế là so với Hợp tuyển văn học Việt Nam tập
IV, in năm 1962 cũng do Nguyễn Đình Chú biên soạn, Nguyễn Tử Siêu đã có hai tác phẩm
đƣợc tuyển chọn trích đăng: “Việt Thanh chiến sử” và “Trần Nguyên chiến kỷ”.
Kiều Thu Hoạch trong cuốn “Văn hóa dân gian những lĩnh vực nghiên cứu” ở bài
viết: “Vai trò của chuyện kể dân gian đối với sự hình thành các thể loại tự sự trong Văn học
Việt Nam”, đã đề cập đến tuyển thuyết lịch sử trong mối quan hệ với văn học dân gian. Theo
ông: “Truyện lịch sử đã kế thừa về mặt đề tài chống ngoại xâm, ca ngợi các anh vị anh hùng
dân tộc và phát huy mạnh mẽ chủ nghĩa yêu nƣớc, tinh thần độc lập tự chủ và ý thức tự hào
dân tộc, vốn là những tƣ tƣởng cốt lõi trong thần thoại truyền thuyết dân gian từ ngàn xƣa.
Ngay đến đầu thế kỷ XX này những tƣ tƣởng cốt lõi ấy vẫn còn tƣơi thắm nhƣ sợi chỉ đỏ
xuyên suốt trong các cuốn tuyết thuyết lịch sử của nhiều tác giả nhƣ: “Hậu Trần dật sử” (còn
gọi là Trùng Quan tâm sử), viết bằng chữ Hán của Phan Bội Châu và hàng chục cuốn tiểu
thuyết viết bằng chữ Quốc ngữ hồi đầu thế kỷ nhƣ “Lê Đại Hành” và “Tiếng sấm đêm đông”
của Nguyễn Tử Siêu, “Ngọn cờ vàng” của Đinh Gia Thuyết… Những tác phẩm này đã góp
phần tích cực vào việc cổ vũ phong trào yêu nƣớc đang sôi sục của

6

nhân dân ta lúc bấy giờ, bởi thế thực dân Pháp đã kiểm soát gắt gao và phải ra lệnh cấm xuất
bản, phát hành thể loại tiểu thuyết lịch sử”. [97].
Tác giả Nguyễn Huệ Chi và Lê Chí Dũng trong cuốn “Từ điển văn học” tập II, khi nói
về tác giả Nguyễn Tử Siêu, đã nêu lên những nhận định nhƣ sau: “Cùng với Đinh Gia
Thuyết” (..1935) Nguyễn Tử Siêu nổi tiếng là ngƣời viết nhiều tiểu thuyết lịch sử nhất trong
khoảng cuối những năm 20. Cố gắng rời bỏ nhanh chóng thị hiếu tâm thƣờng của lớp độc giả
thành thị lúc ấy về loại tiểu thuyết tình ái và luân lý cổ lỗ để chuyển sang khai thác đề tài lịch
sử, ý nguyện của tác giả có phần chính đáng và nghiêm túc: “Bồi đắp đƣợc chút đỉnh về cái
quan niệm đối với Tổ quốc nhắc mọi ngƣời nhớ đến cái nghĩa vụ đối với đất nƣớc, khuyên
thanh niên mình: “họa chăng cũng là ngƣời trong một nƣớc bây giờ gặp lúc nƣớc nạn mà
mình tuyệt nhiên không hỏi chi đến thì mặt mũi nào mà trông thấy giang sơn giống nòi”. Với
những quan niêm nhƣ vậy, có thể nói Nguyễn Tử Siêu đã kế tục một cách hợp pháp và khéo
che dấu đƣợc một cái vỏ lịch sử, những tƣ tƣởng ái quốc, ái quần, ái chủng của phong trào
duy tân 30 năm đầu thế kỷ trong phần thơ sang tác của mình. Hầu hết tiểu thuyết lịch sử của
Nguyễn Tử Siêu đều có giá trị làm sống lại những trang sử chống xâm lăng vẻ vang của dân
tộc ta, mang lại cho chúng ta một ý nghĩa hiện đại: từ lịch sử mà đặt câu hỏi cho hiện nay,
khêu gợi trong ngƣời dân long yêu nƣớc, tình đồng bào,niềm tự hào về quá khứ chói lọi của
cha ông” [22,95]
Hai tác giả Trần Đình Hƣợu và Lê Chí Dũng, trong cuốn “Văn học Việt Nam giai
đoạn thời 1900 - 1930”, ở chƣơng viết về truyện ngắn và tiểu thuyết có nói đến tiểu thuyết
lịch sử của hai tác giả: Đinh Gia Thuyết với tác phẩm “Ngọn cờ vàng” và Nguyễn Tử Siêu
với tác phẩm “Hai Bà đánh giặc”. Riêng đối với tác giả Nguyễn Tử Siêu, hai tác giả của cuốn
sách đã dành cho ông những nhận định khá trân trọng.

7


“Nguyễn Tử Siêu đã viết nhiều tiểu thuyết lịch sử hơn cả… Ý nguyện của ông rất rõ
rằng: bồi đắp đƣợc chút đỉnh về cái quan niệm đối vơi đất nƣớc (Hai Bà đánh giặc)… cũng
nhƣ Đinh Gia Thuyết, Nguyễn Tử Siêu có ý thức dùng lịch sử để kêu gọi lòng yêu nƣớc tình

đồng bào” [107, 334]
Ngoài những công trình kể trên, trong luận văn tốt nghiệp sau đại học với đề tài
“Bƣớc đầu tìm hiểu thơ văn của Nguyễn Tử Siêu” của Nguyễn Thị Phin cũng có dành riêng
cho một chƣơng nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu.
Trong luận án phó tiến sĩ khoa học với đề tài: “Sự hình thành và vận động của thể loại
tiểu thuyết văn xuôi tiếng Việt, Nam Bộ giai đoạn cuối thế kỷ XIX đến 1932”, [49], tác giả
Tôn Thất Dụng đã đề cập đến tiểu thuyết lịch sử của một số tác giả ở Nam Bộ nhƣ Nguyễn
Chánh Sắt, Tân Dân Tử và Phạm Minh Kiên một cách rất sơ lƣợc.
Trong luận án thạc sĩ khoa học ngữ văn, Bùi Văn Lợi đã nghiên cứu tiểu thuyết lịch
sử của Nguyễn Tử Siêu trên hai phƣơng diện chính: nội dung và thi pháp.
Gần đây, vào tháng 12/1955, trong hội thảo khoa học (nhà văn - Lƣơng y Nguyễn Tử
Siêu 1888 - 1965) do Sở Văn hóa thông tin tỉnh Hà Tây tổ chức ngoài những báo cáo viết về
Nguyễn Tử Siêu với tƣ cách là một lƣơng y còn nhiều bài viết nói về tiểu thuyết lịch sử của
ông nhƣ: “Nguyễn Tử Siêu: cụ là ai? ”của giáo sƣ Nguyễn Tử Siêu và tiểu thuyết lịch sử”
Việt Thanh chiến sử”; của Nguyễn Huệ Chi và Vũ Thanh, “Nguyễn Tử Siêu và tiểu thuyết
lịch sử của ông” của nghiên cứu sinh Bùi Văn Lợi. “Về tiểu thuyết lịch sử “Việt Thanh chiến
sử” của Nguyễn Tử Siêu” của, Nguyễn Đặng Na, “Trần Nguyên chiến kỷ - Trang sử vẻ vang
của một thời chống ngoại xâm oanh liệt qua ngòi bút tiểu thuyết của Nguyễn Tử Siêu” của
Trịnh Thu Tiết, và bài “nguyễn Tử Siêu với những

8


cảm hứng lịch sử và luân lý trong một số tiểu thuyết những năm hai mƣơi” của Lê Lƣu Oanh.
Trên đây, chúng tôi đã trình bày tổng quan về tình hình nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử
bằng văn xuôi của Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945. Từ thực tế tình hình
nghiên cứu đó, bƣớc đầu có thể nêu lên một số nhận xét nhƣ sau:
1) Việc nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 chƣa
đƣợc quan tâm đúng mực, các công trình chỉ dừng lại ở mức độ nào đó, thảng hoặc mới có
một số nhận định khái quát rất chùng và sơ lƣợc về dòng tiểu thuyết này. Thực tế, chƣa có

một công tình ở cấp vĩ mô theo hƣớng chuyên luân, có hệ thống nhằm khảo sát một cách
công phu, sâu sắc về quá trình hình thành và phát triểu của chủng loại tiểu thuyết lịch sử, và
tìm ra những đặc điểm cơ bản của nó về nội dung và nghệ thuật.
2) Còn có rất nhiều tác giả viết về tiểu thuyết lịch sử ở giai đoạn này chƣa hề đƣợc
nhắc tới, thậm chí có tác giả có thành tựu về chủng loại này vẫn bị bỏ quên.
3) Nguyên nhân của tình hình nghiên cứu đó có thể do quan điểm văn chƣơng chƣa
thống nhất. Một số câu tình hình nghiên cứu đó có thể do quan điểm văn chƣơng chƣa thống
nhất. Một số nhà nghiên cứu trong quan điểm về tiểu thuyết ít nhiều rơi vào sự phiến diện.
Họ cho rằng chỉ có tiểu thuyết lãng mạn, tiểu thuyết hiện thực với là tiểu thuyết. Trong khi
bản thân tiểu thuyết lại là một số loại đa chủng loại. Tất nhiên, cũng có thể do bản thân chủng
loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam chƣa kết tinh vào một số tác giả có tầm cỡ nhƣ Vũ Trọng
Phụng, Nam Cao, Nguyên Hồng của dòng văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1932 - 1945,
Thế nhƣng, ngay ở phƣơng diện này cũng cần có một cách nhìn nhận đánh giá khách quan
hơn, khoa học hơn và thỏa đáng hơn để đƣa tiểu thuyết lịch sử Việt Nam về với vị trí xứng
đáng của nó trong nền văn

9


học Việt Nam nói chung và thể loại tiểu thuyết Việt Nam cận hiện đại nói riêng.

3. Nhiệm vụ và giới hạn của đề tài
3.1. Nhiệm vụ của đề tài:
Từ tình hình nghiên cứu đã nêu trên, trong điều kiện tƣ liệu và khả năng cho phép,
chúng tôi xác định nhiệm vụ của luận án là:
3.1.1. Tìm hiểu những điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa với tƣ cách động lực thúc đẩy
sự ra đời và phát triển của tiểu thuyết câu tiểu thuyết, lịch sử Việt Nam những năm đầu thế kỷ
XX đến 1945. Mặt khác tìm hiểu những gì thuộc yếu tố tiền thân của tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945.
3.1.2. Khôi phục diện mạo của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ

XX đến 1945 bao gồm cả 2 loại viết bằng chữ Quốc ngữ chữ Hán.
3.1.3. Tìm hiểu một số đặc điểm về nội dung và hình thức của tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945. Từ đó, đánh giá những mặt thành công và hạn chế câu tiểu
thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, trên hai phƣơng diện nội dung, thi
pháp nghệ thuật.
3.1.4. Để thực hiện tốt các nhiệm vụ nêu trên, luận án sẽ có nhiệm vụ tìm hiểu một số
khái niệm nhƣ: tiểu thuyết lịch sử là gì? Sự khác biệt đặc trƣng tiểu thuyết lịch sử với đặc
trƣng của một số chủng loại tiểu thuyết khác nhƣ tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết xã hội, tiểu
thuyết trinh thám, tiểu thuyết kiếm hiệp, nhằm tạo công cụ cho quá trình xử lý nội dung đề
tài.
3.2. Giới hạn của đề tài.

10


- Đối tƣợng khảo sát của luận án là những tác phẩm thuộc tiểu thuyết lịch sử văn xuôi
bằng chữ Hán và tiếng Việt xuất hiện ở Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ XX đến 1945
hiện đang có trong thƣ viện cả nƣớc. Nhƣng tác phẩm này có đặc điểm chung là dựa vào
những sự kiện lịch sử trong quá khứ hoặc hiện tại, thuộc chính sử, cũng nhƣ đã sử dụng trí
tƣởng tƣợng, hƣ cấu để tạo nên tác phẩm. Nó mang đặc trƣng của tiểu thuyết nói chung và đã
đƣợc các nhà nghiên cứu từ trƣớc tới nay thừa nhận. Luận án không khảo sát những truyện
ngắn lịch sử, cũng nhƣ không khảo sát nhƣng tác phẩm tiểu thuyết lịch sử bằng thơ.
- Những tác phẩm đƣợc chọn để khảo sát là những tác phẩm ra đời từ những năm đầu
thế kỷ XX (bắt đầu từ 1900 đến 1945). Sở dĩ chúng tôi chọn thời gian này bởi vì đây là giai
đoạn chuyển tiếp từ tiểu thuyết chƣơng hồi sang tiểu thuyết hiện đại. Ý đồ và mục đích luận
án muốn tìm xem tiểu thuyết lịch sử Việt Nam có vai trò nhƣ thế nào trong quá trình chuyển
biến này nói riêng,trong quá trình cách tân và hiện đại hóa của nền văn học Việt Nam nói
chung.

4. Phương pháp nghiên cứu.

4.1.Phương pháp văn học sử.
Đây là một đề tài văn học sử nghiên cứu về một chủng loại của tiểu thuyết, thuộc thể
loại văn xuôi tự sự. Vì vậy, phƣơng pháp chủ yếu đƣợc sử dụng ở công trình này là phƣơng
pháp nghiên cứu văn học sử về thể loại. Khi nghiên cứu khảo sát tiểu thuyết lịch sử Việt Nam
từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 theo phƣơng pháp này bắt buộc chúng tôi phải đặt đối
tƣợng nghiên cứu là tiểu thuyết lịch sử trong mối quan hệ xã hội lịch sử. Mặt khác là trong
mối quan hệ với quá trình vận động và phát triển của các chủng loại tiểu thuyết khác của nền
văn học Việt Nam cùng thời nói chung. Chúng tôi quan niệm

11


rằng: sự hình thành và phát triển của chủng loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam không thể tách
rời với sự phát triển của một số chủng loại khác của tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn này cũng
nhƣ tiến trình của lịch sử văn học Việt Nam nói chung.Tất nhiên với phƣơng pháp văn học sử
điều quan trọng nhất vẫn là phát hiện đƣợc quá trình vận động, phát triển tự thân của chủng
loại tiểu thuyết lịch sử trong giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945 kèm theo đó là việc đánh
giá những thành tựu mà nó đạt đƣợc.
Đề tài nghiên cứu về chủng loại tiểu thuyết lịch sử nằm trong thể loại tiểu thuyết.
Nhƣng trong một chủng loại lại bao gồm nhiều tác giả và tác phẩm.Vì thế, ngoài việc sử dụng
phƣơng pháp văn học sử, luận án còn sử dụng phƣơng pháp phân tích thể loại, phƣơng pháp
phân tích tác giả,phân tích tác phẩm với ý thức né tránh đƣợc càng nhiều càng tốt phƣơng
pháp xã hội học dung tục.
4.2.Các phương pháp hỗ trợ:
+ Phƣơng pháp so sánh văn học.
- Luận án sử dụng phƣơng pháp so sánh lịch đại để so sánh tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam giai đoạn 1900 đến 1945 với tiểu thuyết lịch sử Việt Nam bằng văn xuôi ở các giai đoạn
văn học trƣớc đó và sau đó để thấy sự kế thừa và phát triển, cũng nhƣ những mặt còn hạn chế
của dòng tiểu thuyết này.
So sánh đồng đại: là so sánh tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại tiểu thuyết hiện

thực phê phán.
+ Ngoài những phƣơng pháp, luận án còn sử dụng phƣơng pháp thống, chỉnh thể. Đặt
mỗi nhà văn trong toàn bộ dòng tiểu thuyết lịch sử đánh giá, đặt từng tiểu thuyết trong quá
trình sang tác của mỗi nhà văn để thấy sự tiến bộ hay chững lại của nhà văn trên địa hạt này.

12


5. Kết cấu của luận án và khả năng ứng dụng của công trình
5. Kết cấu của luận án.
Để khôi phục lại điện mạo và bƣớc đầu làm rõ đƣợc những đặc điểm của tiểu thuyết
lịch sử Việt Nam từ 1900 đến 1945, chúng tôi kết cấu luận án gồm những phần sau đây:
Phần thứ nhất: Mở đầu
Phần này gồm có các mục: mục đích, ý nghĩa của đề tài, lịch sử vấn đề, nhiệm vụ và
giới hạn của đề tài, phƣơng pháp nghiên cứu, kết cấu của luận án, đóng góp của luận án và
khả năng ứng dụng của công trình.
Phần thứ hai: Nội dung của luận án, đƣợc chia là 4 chƣơng.
Chương 1: Giới thuyết khái niệm tiểu thuyết lịch sử.
Trong chƣơng này luận án giới thiệu khái niệm tiểu thuyết lịch sử và nêu lên những
đặc điểm khu biệt giữa tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại khác của tiểu thuyết nhƣ:
tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết kiếm hiệm v.v … nhằm tạo công cụ nhận
thức tự giác, có giới hạn cho việc khảo sát nội dung của đê tài.
Chương 2: Khảo sát quá trình hình thành và vận động của chủng loại tiểu thuyết lịch
sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945: Trƣớc hết là tìm hiểu nguyên nhân ra
đời, tồn tại và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến
1945. Sau đó, tìm hiểu những chặng đƣờng phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai
đoạn này.
Chương 3: Trình bày một số đặc điểm về nội dung. Ở chƣơng này luận án cố gắng
làm rõ cảm hứng chủ đạo, quan niệm nghệ thuận về con ngƣời quan niệm về ngƣời anh hùng,
quan niệm về ngƣời phụ nữ, điểm độc đáo trong quan điểm nghệ thuật về con ngƣời của tiểu

thuyết lịch sử Việt Nam từ 1990 - 1945.

13


Chương 4: Trình bày một số dặc điểm về nghệ thuật:
Về mặt nghệ thuật, luận án sẽ khảo sát một số phƣơng diện quan hệ giữa tính chất
thực lịch sử và sự hƣ cấu nghệ thuật, nghệ thuật cấu, nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ
thuật trần thuật, nghệ thuật diễn và sứ dụng ngôn ngữ.
5.2. Đóng góp của luận án:
5.2.1. Luận án góp phần tái hiện lại diện mạo của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu
thế kỷ XX đến 1945 - Một dòng tiểu thuyết cơ bản đang giới nghiên cứu phê bình và độc giả
lãng quên. Từ những kết quả nghiên cứu luận án tiến tới chứng minh sự xuất hiện của tiểu
thuyết lịch sử Việt Nam những đầu năm đầu thế kỷ XX và bắt đầu phát triển từ năm 1920 đến
1945.
5.2.2.1 Luận án sẽ góp phần tìm hiểu một số đặc điểm về nội dung và thủ pháp của
tiểu thuyết lịch sử Việt Nam, Từ những kết quả nghiên cứu đó, luận án sẽ xác định sự đóng
góp tích cực của dòng tiểu thuyết nói riêng, của cả nền văn học Việt Nam trong giai đoạn
này nói chung và cũng từ đó xác định cho dòng tiểu thuyết lịch sử Việt Nam một vị trí trong
toàn bộ văn mạch dân tộc.
5.2.3. Luận án cố gắng khôi phục lại vị trí chân dung của một số nhà văn tiểu biểu,
viết về tiểu thuyết lịch sử từng bị lãng quên. Ngoài ra, luận án còn khai thác sâu thêm nội
dung tƣ tƣởng cũng nhƣ nghệ thuật của một số cuốn tiểu thuyết lịch sử vốn đã có tiếng, để đề
xuất đƣa vào giảng dạy trong nhà trƣờng phổ thông nhằm tăng cƣờng và làm phong phú hơn
nữa giá trị dòng văn học yêu nƣớc giai đoạn văn học đầu thế kỷ XX.
5.2.4. Đây là một công trình nghiên cứu văn học sử, vì vậy, kết quả công trình sẽ có
góp phần vào việc khắc phục những khiếm khuyết , những chỗ trống của các công trình
nghiên cứu văn học sử giai đoạn đầu thế kỷ, góp

14

phần nhỏ làm cho bộ mặt của văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 hiện lên toàn
diện, rõ nết và đúng với tình hình thực tế của nó hơn.
5.3. Khả năng ứng dụng của công trình:
Theo chúng tôi, sự ra đời, hình thành và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam
giai đoạn này đã góp phần không nhỏ vào quá trình cách tân và hiện đại hóa nền văn học
nƣớc nhà, Không những thế, trong một giai đoạn lịch sử nhất định, dòng tiểu thuyết này đã
có những đóng góp đáng kể trong việc khích lệ và cổ vũ lòng yêu nƣớc, ý thức tự cƣờng, tự
tôn dân tộc, góp phần giáo dục mọi ngƣời tinh thần cứu nƣớc, bảo vệ dân tộc, bảo vệ giống
nòi thông qua những tấm gƣơng của những vị anh hùng và truyền thống quý báu của cha ông.
Cho đến nay, những giá trị đó văn chƣa hề bị phai nhạt. Cần phải đƣợc làm sống dậy để giáo
dục thế hệ trẻ hiện tại và tƣơng lai. Vì vậy, trong điều kiện viết lại các giáo trình văn học sử
Việt Nam giai đoạn văn học 1990 - 1945 thì những kết quả đạt đƣợc của luận án sẽ có ý
nghĩa thật sự đối với các nhà nghiên cứu.
Từ kết quả của luận, chúng tôi mạnh dạn đề nghị các nhà biên soạn sách giáo khoa
đƣa một số tác phẩm tiểu biểu của dòng tiểu thuyết lịch sử Việt Nam vào trong nhà trƣờng
PTTH để giáo dục lòng yêu nƣớc, truyền thống quý báu của dân tộc ta cho học sinh, ngoài
cuốn “Trung quan tâm sử” của Phan Bội Châu hay “ Đêm hội Long Trì” của Nguyễn Huy
Tƣởng.
Do điều kiện tƣ liệu cũng nhƣ do khả năng của ngƣời thực hiện luận án còn có hạn, và
gặp khó khăn về sức khỏe nên công trình chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót đang
kể, kính mong các nhà nghiên cứu góp ý chỉ dẫn cho những thiếu sót của luận án. Tôi xin
chân thành cảm ơn trƣớc.

15


NÔI DUNG LUẬN ÁN

CHƢƠNG 1. GIỚI THIỆU KHÁI NIỆM TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ

Nhiệm vụ trung tâm của luận án là nghiên cứu về chủng loại tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến năm 1945. Do đó, luận án không thể không đề cập
đến khái niệm tiểu thuyết lịch sử, với mức yêu cầu không phải là chuyên sâu lý luận mà chỉ là
những nét cơ bản mang tính đặc thù của tiểu thuyết lịch sử, để từ đó làm công cụ cho việc
nghiên cứu tìm hiểu sự hình thành, vận động và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ
đầu thế kỷ XX đến năm 1945 theo góc nhìn văn học sử.

1. Nói qua về tiểu thuyết và sự khác nhau giữa tiểu thuyết trung đại và tiểu
thuyết hiện đại ở Việt Nam.
Xin nói qua đôi điều về tiểu thuyết và sự khác nhau giữa tiểu thuyết trung đại và tiểu
thuyết hiện đại ở Việt Nam đề từ đó nói về tiểu thuyết lịch sử.
Tiểu thuyết là một “phạm trù lịch sử”. Nó luôn luôn biến động và chƣa định hình. Nó
xuất hiện vào một thời điểm nhất định của lịch sử văn học, sau đó biến đổi và dần dần đƣợc
thay thế. Vì vậy mà nhà văn Tô Hoài đã khẳng định rằng: “không thể cho tiểu thuyết một
định nghĩa cố định. Tiểu thuyết lúc nào cũng phát triển và biến đổi. Tiểu thuyết có một khả
năng tung hoành không bờ”. M.Bakhtin trƣớc đó cũng cho rằng: “Tiểu thuyết là thể loại là
văn chƣơng duy nhất đang chuyển biến và còn chƣa định hình. Những lực lƣợng cấu thành
thể loại này còn đang hoạt động trƣớc mắt chúng ta, thể loại tiểu thuyết ra đời và trƣởng
thành dƣới ánh sáng thanh thiên bạch nhật của lịch sử. Nòng cốt thể loại tiểu thuyết chƣa hề
rắn lại và chúng ta chƣa thể dự đoán đƣợc khả năng uyển chuyển của nó”[8, 21].

16


Vì vậy đƣa ra một định nghĩa đúng, hoàn chỉnh về tiểu thuyết thật không dễ. Từ trƣớc
tới nay, trên thế giới, không biết bao nhiêu nhà lý luận, nhà sáng tác tiêu biểu nhƣ, Bakhtin ở
Nga, Lucas ở Hungari, … đã đƣa ra những định nghĩa khá nổi tiếng về tiểu thuyết, kể cả
nhiều từ điển nhƣ: Funk and wagralcs Slandard refrence Encyclopdia, ở Mỹ (1863), Grand

larousse enecylopédique, ở Pháp (1964), Oxford English Dictionnary, ở Anh (1967) cũng đã
có những định nghĩa về tiểu thuyết. Ở mỗi định nghĩa đều có những nội dung đúng đắn,
những hạt nhân hợp lý. Nhƣng tất cả thì không dễ gì đã thống nhất hoàn toàn với nhau.
Ở Việt Nam, từ Nguyễn Trọng Quản trong lời tựa truyện “Thầy Lazaro phiền”
(1886), Tòa soạn Nông cổ mín đàm (1960) trong cuộc tổ chức “thì viết truyện”, Trƣờng Duy
toản trong lời tựa “Phan Yên ngoại sử - tiết phụ gian truân” (1910), Trần Thiện Trung
trong lời tựa “Hoàn Tố Anh hàm oan” (1910), Tiếp đó là Hồ Biểu Chánh, Phạm Quỳnh,
trúc Hà, D.C (chƣa rõ là ai). Đặng Trần Phất, Bùi Xuân Ngọc, Trọng Khiêm, Tản Đà, Hoàng
Ngọc Phách, nguyễn Văn Ngọc, Thiếu Sơn, Nhất Linh, Khái Hƣng, thạch Lam, Vũ Đình
Long, Vũ Trọng Phùng, Lƣu Lƣ, hải Triều, Vũ Ngọc Phan, V.L (chƣa rõ là ai), Đinh Gia
Trinh… và sau này nữa là Nguyễn Văn Trung, thành Lãng ở trong Nam, Phan Cự Đệ,
Nguyễn Đình Thi, nguyễn Huy Tƣởng, các tác giả “Thuật ngữ nghiên cứu văn học”, các tác
giả giáo trình lý luận văn học của Đại học Sƣ Phạm và Đại học Tổng hợp ở miền Bắc đều đã
đƣa ra không biết bao nhiêu lời giới thiệu về tiểu thuyết. Và cũng giống nhƣ trên thế giới,
định nghĩa nào cũng có điều hay, nhƣng cũng không dễ gì đã thống với nhau, Ở đây, chúng
tôi muốn ghi nhận những nét lớn tƣơng đối đã thống nhất là:
- Tiểu thuyết khác với anh hùng ca, với truyện ngụ ngôn bởi cách nhìn nhận cuộc
sống của tiểu thuyết thiên về góc độ đời tƣ với yêu cầu tái hiện cuộc sống nhƣ một thực tại
dạng sinh thành. Nó là một thể loại gần gũi với

17


cuộc sống nhất. Tiểu thuyết tuy là giả tƣởng nhƣng lại tạo dựng một bầu không khí xác thực,
bởi chất liệu của tiểu thuyết là đề tài, là biến cố, là nhân vật đều gần gũi với cuộc sống thực.
Đấy chính là một đặc trƣng có tính chất thẩm mỹ và là cơ bản của tiểu thuyết. Song, cái nhìn
đời tƣ của tiểu thuyết theo sự biến động của lịch sử khá linh hoạt. Chính vì thế, có lúc tiểu
thuyết có thể kết hợp với những chủ đề thế sự, phong tục hoặc truyền thống lịch sử đã hình
thành nên những chủng loại khác của tiểu thuyết nhƣ: tiểu thuyết phong tục, tiểu thuyết lịch
sử đề thế sự, phong tục hoặc truyền thống lịch sử hình thành nên những chủng loại khác của

tiểu thuyết nhƣ: tiểu thuyết phong tục, tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết tâm lý v.v… “Tiểu
thuyết có khả năng mô tả một cách quy mô, toàn diện thế giới khách quan rộng lớn, có thể tái
hiện những xung đột căng thẳng đày kịch tính trong hành động và ngôn ngữ con ngƣời, một
mặt khác lại có thể đi sâu vào những biểu hiện rất nhỏ, rất tinh tế của đời sống tâm lý bên
trong. Tính chất kịch và tính chất trữ tình không làm giảm mất tính chất khách quan và qui
mô rộng lớn, sử thi, nó là cái chủ yếu của tiểu thuyết” [56, 28].
- Tiểu thuyết về cơ bản là sản phẩm của trí tƣởng tƣợng. Một tác phẩm tiểu thuyết
đích thực có giá trị phải là sản phẩm của trí tƣởng tƣợng phong phú của nhà văn: “Tiểu thuyết
phải đƣợc coi là một sản phẩm của tƣởng tƣởng, cho dù nhà văn xƣng tôi và nói về mình…
Nhƣng thực tại của thể nhất của cuộc sống khi qua ngƣỡng cửa của tiểu thuyết cũng chỉ còn
là tƣởng tƣợng nhƣ tiểu thuyết”.
- Với tiểu thuyết, tình tiết ít nhiều là éo le và nhân vật phải có cả tính cốt truyện của
tiểu thuyết luôn luôn đƣợc xây dựng bằng những tình tiết éo le chính những tình tiết đó nêu
rõ cái sắc thái riêng biệt của tiểu thuyết, chúng phân biệt tiểu thuyết khác với truyện ký (a
story) hay một truyện ngụ ngôn (a fable). Bởi vì những tình tiết ở đây đã đƣợc kết cấu ở một
mức độ cao hơn tinh vi hơn, vì không chỉ thuật lại sự việc một cách đơn thuần theo thứ tự
hơn tinh vi hơn, vì không chỉ thuật lại sự việc một cách đơn thuần theo thứ tự thời gian mà
đã biết phối hợp chúng theo một hệ thống nhân quả khăng khít.

18