Giáo trình tin học cơ bản (tài liệu dùng cho môn học mã số TH101)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2

Lưu Thị Bích Hương (Chủ biên)
Nguyễn Minh Hiền, Nguyễn Thị Quyên

GIÁO TRÌNH

TIN HỌC CƠ BẢN
(Lưu hành nội bộ)

HÀ NỘI – NĂM 2016


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2

Lưu Thị Bích Hương (Chủ biên)
Nguyễn Minh Hiền, Nguyễn Thị Quyên

GIÁO TRÌNH

TIN HỌC CƠ BẢN
(Tài liệu dùng cho môn học mã số TH101)

HÀ NỘI – NĂM 2016


MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU...............................................................................................................1
PHẦN A. LÝ THUYẾT................................................................................................3
Chương 1. CĂN BẢN VỀ MÁY TÍNH........................................................................3
1.1. Thông tin và xử lý thông tin ..............................................................................3
1.2. Cơ bản về máy tính và mạng máy tính ............................................................. 5
1.2.1. Phần cứng (Hardware)...................................................................................7
1.2.2. Phần mềm (Software)..................................................................................11
1.2.3. Hiệu suất máy tính.......................................................................................12
1.2.4. Mạng máy tính và truyền thông..................................................................12
1.3. Các ứng dụng của Công nghệ Thông tin – Truyền thông ............................ 15
1.4. An toàn lao động và bảo vệ môi trường trong sử dụng CNTT-TT .............16
1.4.1. An toàn lao động.........................................................................................16
1.4.2. Bảo vệ môi trường.......................................................................................18
1.5. Các vấn đề an toàn thông tin cơ bản khi làm việc với máy tính ..................19
1.5.1 Kiểm soát truy nhập, bảo đảm an toàn cho dữ liệu......................................19
1.5.2. Phần mềm độc hại (Malware).....................................................................20
1.6. Một số vấn đề cơ bản liên quan đến pháp luật trong sử dụng CNTT .........22
1.6.1. Bản quyền....................................................................................................22
1.6.2. Bảo vệ dữ liệu và máy tính..........................................................................23
1.7. Câu hỏi ôn tập ...................................................................................................24
Chương 2. SỬ DỤNG MÁY TÍNH CƠ BẢN............................................................26
2.1. Cài đặt Microsoft Windows 8.1 .......................................................................26
2.1.1. Tải mã nguồn cài đặt từ Microsoft DreamSpark.........................................26
2.1.2. Ghi mã nguồn cài đặt ra USB/DVD............................................................28
2.1.3. Cài đặt windows 8.1....................................................................................30
2.1.4. Thiết lập cho windows 8.1 khi mới cài đặt.................................................33
2.2. Tổng quan về Windows .................................................................................... 34
2.2.1. Khởi động, thoát khỏi Windows.................................................................34
2.2.2. Màn hình Windows.....................................................................................35
2.2.3. Sử dụng chương trình trong Windows........................................................36

2.3. Tập tin, thư mục, ổ đĩa, đường dẫn ................................................................ 39
2.3.1. Tập tin..........................................................................................................39
2.3.2. Đĩa, thư mục, đường dẫn.............................................................................40
2.3.3. Thiết lập hiển thị tập tin, thư mục ẩn..........................................................40
2.4. Quản lý và cấu hình của Windows..................................................................41
2.4.1. Quản lý Font chữ........................................................................................41
2.4.2. Thay đổi thuộc tính màn hình......................................................................43
2.4.3. Thay đổi độ phân giải, chế độ màu .................................................................. 43


2.4.4. Loại bỏ chương trình ........................................................................................ 45
2.4.5. Cấu hình ngày, giờ hệ thống............................................................................. 45
2.4.6. Thay đổi thuộc tính của chuột .......................................................................... 48
2.4.7. Thay đổi thuộc tính vùng miền (Regional Setting) .......................................... 51
2.4.8. Gadgets ............................................................................................................. 53
2.4.9. Máy in ............................................................................................................... 54
2.4.10. Taskbar và Start Menu ................................................................................... 57
2.4.11. Backup & Restore........................................................................................... 59
2.4.12. Đổi mật khẩu đăng nhập, tạo thêm/ xóa tài khoản người dùng...................... 62
2.4.13. Cách sử dụng wifi, mạng có dây, cách ngắt/mở card mạng ........................... 63
2.4.14. Tùy chỉnh các chương trình khi khởi động HĐH ........................................... 64
2.5. Windows Explorer ............................................................................................ 65
2.5.1. Giao diện chính................................................................................................. 65
2.5.2. Thao tác với file và folder ................................................................................ 67
2.5.3. Thao tác với shortcut ........................................................................................ 68
2.5.4. Thao tác với đĩa ................................................................................................ 68
2.6. Một số tiện ích ..................................................................................................69
2.6.1. Libraries ............................................................................................................ 69
2.6.2. Bitlocker ........................................................................................................... 70
2.6.3. Snipping Tool ................................................................................................... 71

2.6.4. Wordpad ........................................................................................................... 71
2.6.5. Paint .................................................................................................................. 71
2.6.6. Connect to Project ............................................................................................ 72
2.6.7. Math Input Panel .............................................................................................. 72
2.6.8. Internet Explorer ............................................................................................... 73
2.7. Sử dụng tiếng việt ............................................................................................. 73
2.8. Câu hỏi ôn tập ...................................................................................................76
Chương 3. XỬ LÝ VĂN BẢN....................................................................................78
3.1. Khái niệm văn bản............................................................................................ 78
3.2. Giới thiệu một số phần mềm xử lý văn bản ................................................... 79
3.2.1. Microsoft Word...........................................................................................79
3.2.2. LibreOffice Writer.......................................................................................79
3.2.3. AbiWord......................................................................................................80
3.3. Microsoft Word 2010 ....................................................................................... 81
3.3.1. Các khái niệm cơ bản..................................................................................84
3.3.2. Khởi động, thoát khỏi Microsoft Word.......................................................85
3.4. Quản lý tài liệu ..................................................................................................86
3.4.1. Các thao tác cơ bản......................................................................................86
3.4.2. Bảo vệ tài liệu ................................................................................................... 88
3.4.3. Chia sẻ nhanh tài liệu ....................................................................................... 90


3.4.4. Quản lý các tài liệu ........................................................................................... 91
3.4.5. In văn bản ......................................................................................................... 93
3.5. Các thao tác chính khi soạn thảo văn bản...................................................... 94
3.5.1. Thao tác với bàn phím ...................................................................................... 94
3.5.2. Thao tác nhanh trong văn bản với các phím tắt thông dụng ............................ 94
3.6. Các kỹ năng soạn thảo và định dạng văn bản ...............................................96
3.6.1. Kỹ năng soạn thảo ............................................................................................ 96
3.6.2. Định dạng văn bản ............................................................................................ 99

3.6.3. Kiểm tra lỗi chính tả và văn phạm ................................................................. 115
3.7. Các thao tác với trang văn bản .....................................................................116
3.7.1 Định dạng trang văn bản ................................................................................. 116
3.7.2. Chuyển đổi các cách xem tài liệu trong Word ............................................... 117
3.7.3. Hiển thị thước trong Word ............................................................................. 118
3.7.4. Tách trang tài liệu để so sánh ......................................................................... 118
3.7.5. Hiển thị đồng thời nhiều cửa sổ ..................................................................... 119
3.7.6. Phóng to – thu nhỏ trang văn bản ................................................................... 121
3.8. Chèn các đối tượng phi văn bản....................................................................121
3.8.1. Chèn ký tự đặc biệt (Symbol)......................................................................... 121
3.8.2. Chèn hình ảnh vào tài liệu .............................................................................. 122
3.8.3. Chèn đối tượng có sẵn, chữ nghệ thuật, SmartArt ......................................... 126
3.8.4. Chèn Text Box ................................................................................................ 129
3.8.5. Bảng ................................................................................................................ 130
3.9. Câu hỏi ôn tập .................................................................................................136
Chương 4. BẢNG TÍNH ĐIỆN TỬ.........................................................................139
4.1. Khái niệm bảng tính .......................................................................................139
4.2. Giới thiệu một số phần mềm bảng tính ........................................................139
4.3. Một số thao tác cơ bản khi sử dụng một phần mềm bảng tính cụ thể ......139
4.3.1. Một số khái niệm cơ sở .................................................................................. 139
4.3.2. Các thao tác cơ bản......................................................................................... 141
4.4. Làm việc với bảng tính ...................................................................................147
4.4.1. Chọn ô, hàng, cột bảng tính ............................................................................ 147
4.4.2. Định dạng chung............................................................................................. 147
4.4.3. Định dạng số ................................................................................................... 148
4.4.4. Định dạng văn bản trong ô ............................................................................. 149
4.4.5. Định dạng ký tự trong ô.................................................................................. 150
4.4.6. Định dạng khung viền .................................................................................... 151
4.4.7. Hiệu ứng tô nền ô (Fill effect) ........................................................................ 152
4.4.8. Thay đổi kích thước ô, hàng, cột .................................................................... 152

4.4.9. Xoá hàng, cột, bảng tính ................................................................................. 152
4.4.10. Chèn hàng, cột, bảng tính ............................................................................. 153


4.4.11. Ẩn, hiện hàng, cột, bảng tính........................................................................ 153
4.4.12. Đổi tên bảng tính .......................................................................................... 156
4.5. Dữ liệu bảng tính ............................................................................................156
4.5.1. Các kiểu dữ liệu .............................................................................................. 156
4.5.2. Các phép toán ................................................................................................. 157
4.5.3. Nhập dữ liệu ................................................................................................... 157
4.5.4. Các thao tác giúp nhập liệu nhanh.................................................................. 160
4.5.5. Sao chép dữ liệu ............................................................................................. 161
4.5.6. Sao chép công thức ......................................................................................... 161
4.5.7. Sao chép dạng (dùng nút Format Painter) ...................................................... 162
4.5.8. Hủy bỏ sao chép định dạng ............................................................................ 162
4.5.9. Di chuyển dữ liệu ........................................................................................... 162
4.5.10. Sửa dữ liệu .................................................................................................... 162
4.5.11. Xóa dữ liệu ................................................................................................... 162
4.6. Các hàm thường dùng trong Excel ...............................................................162
4.6.1. Khái niệm ....................................................................................................... 162
4.6.2. Các hàm toán học ........................................................................................... 167
4.6.3. Các hàm thống kê ........................................................................................... 168
4.6.4. Các hàm logic ................................................................................................. 171
4.6.5. Các hàm chuỗi ký tự ....................................................................................... 173
4.6.6. Các hàm ngày tháng ....................................................................................... 175
4.6.7. Các hàm tìm kiếm và tham chiếu ................................................................... 177
4.7. Cơ sở dữ liệu ...................................................................................................179
4.7.1. Khái niệm ....................................................................................................... 179
4.7.2. Sắp xếp dữ liệu ............................................................................................... 181
4.7.3. Lọc dữ liệu ...................................................................................................... 182

4.8. Câu hỏi ôn tập .................................................................................................185
Chương 5. SỬ DỤNG TRÌNH CHIẾU...................................................................188
5.1. Khái niệm thuyết trình ...................................................................................188
5.2. Giới thiệu một số phần mềm trình chiếu ......................................................189
5.3. .............................................................. Một số thao tác cơ bản với bài trình chiếu
.................................................................................................................................190
5.3.1. Giới thiệu chung ............................................................................................. 190
5.3.2. Khởi động PowerPoint ................................................................................... 190
5.3.3. Thoát khỏi PowerPoint ................................................................................... 192
5.3.4. Cấu trúc chung của một bài trình chiếu .......................................................... 192
5.3.5. Các bước tạo bài trình chiếu ........................................................................... 192
5.4. Các thao tác cơ bản với Slide trình chiếu .....................................................193
5.4.1. Tạo file trình diễn mới .................................................................................... 193
5.4.2. Thêm mới hoặc xóa slide ............................................................................... 193


5.4.3. Định dạng slide ............................................................................................... 194
5.4.4. Soạn thảo nội dung Slide ................................................................................ 195
5.4.5. Chọn mẫu màu nền cho slide ......................................................................... 198
5.4.6. Bổ sung màu nền cho Slide ............................................................................ 198
5.4.7. Các công cụ vẽ................................................................................................ 198
5.4.8. Tạo chữ nghệ thuật ......................................................................................... 198
5.5. Thao tác với các đối tượng đồ họa, âm thanh ..............................................198
5.5.1. Thêm vào đối tượng đồ họa............................................................................ 198
5.5.2. Định dạng các đối tượng đồ họa..................................................................... 199
5.5.3. Tạo một album hình ảnh ................................................................................. 200
5.5.4. Thêm đoạn phim (video)/âm thanh (audio) vào slide .................................... 200
5.5.5. Liên kết và nhúng dữ liệu ............................................................................... 201
5.6. Thao tác trên bảng (Table) và biểu đồ (Charts) ..........................................203
5.6.1. Bảng ................................................................................................................ 203

5.6.2. Biểu đồ............................................................................................................ 205
5.7. Thiết lập hiệu ứng và hoạt cảnh ....................................................................206
5.7.1. Chọn kiểu hiệu ứng ........................................................................................ 206
5.7.2. Các tùy chọn nâng cao cho hiệu ứng .............................................................. 206
5.7.3. Điều chỉnh trình tự xuất hiện các hiệu ứng .................................................... 207
5.7.4. Thiết lập hiệu ứng chuyển slide (Transitions) ................................................ 207
5.8. Chuẩn bị và trình chiếu .................................................................................208
5.8.1. Lưu một bài trình chiếu .................................................................................. 208
5.8.2. Chia sẻ một bài trình chiếu ............................................................................. 210
5.8.3. In một bài trình chiếu ..................................................................................... 210
5.8.4. Bảo mật một bài trình chiếu ........................................................................... 214
5.8.5. Trình chiếu...................................................................................................... 216
5.9. Câu hỏi ôn tập .................................................................................................217
Chương 6. SỬ DỤNG INTERNET CƠ BẢN.........................................................220
6.1. Kiến thức cơ bản về Internet .........................................................................220
6.1.1. Một số khái niệm/thuật ngữ thường gặp......................................................... 220
6.1.2. An toàn và bảo mật trên Internet ................................................................... 226
6.2. Sử dụng trình duyệt Web...............................................................................232
6.2.1. Thao tác duyệt Web cơ bản ............................................................................ 232
6.2.2. Thiết lập cho trình duyệt ................................................................................ 234
6.2.3. Chuyển hướng tới một trang web bất kỳ........................................................ 238
6.2.4. Đánh dấu trang web ....................................................................................... 239
6.3. Sử dụng Internet .............................................................................................242
6.3.1. Biểu mẫu và một số dịch vụ công cộng ......................................................... 242
6.3.2. Tìm kiếm trên Internet .................................................................................... 242
6.3.3. Lưu trữ nội dung ............................................................................................ 244


6.3.4. In dữ liệu ........................................................................................................ 245
6.4. Sử dụng thư điện tử ........................................................................................246

6.4.1. Khái niệm và nguy cơ sử dụng thư điện tử .................................................... 246
6.4.2. Cách viết và gửi thư điện tử ........................................................................... 248
6.4.3. Nhận và trả lời thư điện tử .............................................................................. 251
6.4.4. Quản lý và nâng cao hiệu quả sử dụng thư điện tử ........................................ 252
6.5. Một số dạng truyền thông số thông dụng ....................................................254
6.5.1. Dịch vụ nhắn tin tức thời (IM) ...................................................................... 254
6.5.2. Cộng đồng trực tuyến ..................................................................................... 255
6.6. Thương mại điện tử và ngân hàng điện tử ...................................................256
6.6.1. Bán hàng trực tuyến ........................................................................................ 256
6.6.2. Thanh toán trực tuyến ..................................................................................... 256
6.6.3. Ngân hàng điện tử .......................................................................................... 259
6.6.4. Sử dụng các dịch vụ của ngân hàng điện tử ................................................... 260
6.7. Câu hỏi ôn tập .................................................................................................268
PHẦN B. BÀI TẬP THỰC HÀNH..........................................................................275
Chương 2. SỬ DỤNG MÁY TÍNH CƠ BẢN..........................................................275
Bài thực hành 2.1 ...................................................................................................275
Bài thực hành 2.2 ...................................................................................................275
Bài thực hành 2.3 ...................................................................................................276
Bài thực hành 2.4 ...................................................................................................276
Bài thực hành 2.5 ...................................................................................................277
Bài thực hành 2.6 ...................................................................................................278
Bài thực hành 2.7 ...................................................................................................278
Bài thực hành 2.8 ...................................................................................................279
Bài thực hành 2.9 ...................................................................................................279
Bài thực hành 2.10 .................................................................................................279
Chương 3. XỬ LÝ VĂN BẢN..................................................................................281
Bài thực hành 3.1 ...................................................................................................281
Bài thực hành 3.2 ...................................................................................................282
Bài thực hành 3.3 ...................................................................................................282
Bài thực hành 3.4 ...................................................................................................285

Bài thực hành 3.5 ...................................................................................................285
Bài thực hành 3.6 ...................................................................................................287
Bài thực hành 3.7 ...................................................................................................288
Bài thực hành 3.8 ...................................................................................................288
Bài thực hành 3.9 ...................................................................................................289
Bài thực hành 3.10 .................................................................................................291
Bài thực hành 3.11 .................................................................................................292
Bài thực hành 3.12 .................................................................................................293


Bài thực hành 3.13 .................................................................................................294
Bài thực hành 3.14 .................................................................................................295
Bài thực hành 3.15 .................................................................................................297
Bài thực hành 3.16 .................................................................................................298
Bài thực hành 3.17 .................................................................................................298
Chương 4. XỬ LÝ BẢNG TÍNH..............................................................................300
Bài thực hành 4.1 ...................................................................................................300
Bài thực hành 4.2 ...................................................................................................300
Bài thực hành 4.3 ...................................................................................................301
Bài thực hành 4.4 ...................................................................................................302
Bài thực hành 4.5 ...................................................................................................303
Bài thực hành 4.6 ...................................................................................................305
Bài thực hành 4.7 ...................................................................................................306
Bài thực hành 4.8 ...................................................................................................307
Bài thực hành 4.9 ...................................................................................................308
Bài thực hành 4.10 .................................................................................................309
Bài thực hành 4.11 .................................................................................................310
Bài thực hành 4.12 .................................................................................................311
Chương 5. SỬ DỤNG TRÌNH CHIẾU....................................................................314
Bài thực hành 5.1 ...................................................................................................314

Bài thực hành 5.2 ...................................................................................................316
Chương 6. SỬ DỤNG INTERNET CƠ BẢN..........................................................317
Bài thực hành 6.1 ...................................................................................................317
Bài thực hành 6.2 ...................................................................................................317
Bài thực hành 6.3 ...................................................................................................317
Bài thực hành 6.4 ...................................................................................................317
TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................318


LỜI NÓI ĐẦU
Từ nhiều năm nay, Tin học được giảng dạy hầu hết tại trường Đại học và Cao đẳng ở
nước ta với những mức độ khác nhau, và cũng có nhiều sách, giáo trình Tin học khác nhau
do nhiều tác giả biên soạn.Với sự phát triển nhanh chóng của ngành Tin học và yêu cầu đổi
mới trong chương trình đào tạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo, chúng tôi đã biên soạn giáo
trình môn học TIN HỌC CƠ BẢN cho sinh viên các ngành của trường Đại học Sư phạm Hà
Nội 2.
Với mục tiêu xây dựng cuốn tài liệu chuẩn tạo sự thuận lợi trong công tác giảng dạy và
học tập của giảng viên cũng như sinh viên, nhóm biên soạn đã bám sát Thông tư số
03/2014/TT-BTTTT ngày 11 tháng 3 năm 2014 của Bộ Thông tin và Truyền thông quy định
Chuẩn kỹ năng sử dụng Công nghệ Thông tin. Đây cũng là một tài liệu tham khảo cho cán
bộ, công chức, viên chức trong phần lớn các các cơ quan Nhà nước hiện nay chưa đạt chuẩn
kỹ năng sử dụng Công nghệ Thông tin cơ bản.
Nội dung giáo trình được chia làm hai phần: Lý thuyết và bài tập thực hành, mỗi phần
bao gồm 5 chương tương ứng với 6 mô đun của Thông tư số 03/2014/TT-BTTTT.
Chương 1: Căn bản về máy tính, tương ứng với mô đun 01 và mô đun 02, trình bày cơ
bản về máy tính và mạng máy tính, các ứng dụng của Công nghệ Thông tin - Truyền thông
(CNTT-TT), các vấn đề an toàn thông tin cơ bản khi làm việc với máy tính, virus máy tính
và cách phòng tránh, làm việc với hệ điều hành, máy in, giới thiệu một số phần mềm tiện
ích...
Đặc biệt ở chương này, các vấn đề về công thái học, những hiểu biết về an toàn lao

động và bảo vệ môi trường trong sử dụng Công nghệ Thông tin và truyền thông, một số
bệnh tật có liên quan đến việc sử dụng máy tính lâu dài và cách phòng ngừa, các vấn đề an
toàn thông tin cơ bản khi làm việc với máy tính nhằm kiểm soát truy nhập và an toàn dữ
liệu, vấn đề về bản quyền, nhận diện một phần mềm có bản quyền, cách phân biệt các phần
mềm như: Phần mềm chia sẻ (shareware), phần mềm miễn phí (freeware), phần mềm mã
nguồn mở (open source software) và một số quy định cơ bản về luật pháp của Việt Nam liên
quan đến quyền bảo vệ dữ liệu,… đã được nhóm tác giả cập nhật, tìm hiểu kỹ lưỡng và tập
trung biên soạn.
Chương 2: Xử lý văn bản, tương ứng với mô đun 03. Trình bày khái niệm văn bản,
cách soạn thảo và xử lý văn bản, giới thiệu một số phần mềm xử lý văn bản, các thao tác với
đối tượng trên màn hình Microsoft Word, các kỹ năng trình bày văn bản khi sử dụng
Microsoft Word, kết xuất và phân phối văn bản,...
Chương 3: Bảng tính điện tử, tương ứng với mô đun 04. Trình bày khái niệm bảng
tính, giới thiệu một số phần mềm bảng tính, các thao tác cơ bản khi sử dụng bảng tính, làm
việc với bảng tính, xử lý dữ liệu bảng tính, các hàm thường dùng, làm việc với cơ sở dữ
liệu,... với phần mềm bảng tính Microsoft Excel.
Chương 4: Sử dụng trình chiếu, tương ứng với mô đun 05. Trình bày khái niệm thuyết
trình, trình chiếu, giới thiệu một số phần mềm trình chiếu, các thao tác cơ bản khi soạn thảo
nội dung trình chiếu như: chèn các đối tượng, tạo hiệu ứng trình chiếu, hiệu ứng chuyển
trang tự động, tạo liên kết giữa các đối tượng,… Sử dụng chương trình PowerPoint để xây
dựng nội dung một bài thuyết trình hoàn chỉnh.
Chương 5: Sử dụng internet cơ bản, tương ứng với mô đun 06. Trình bày những kiến
thức cơ bản về internet, vấn đề an toàn và bảo mật trên internet, sử dụng và thiết lập trình
duyệt web, sử dụng internet, thư điện tử, một số dạng truyền thông số thông dụng, thương
mại điện tử và ngân hàng điện tử,...
1


Với mục tiêu xây dựng giáo trình để tạo sự thuận lợi trong công tác giảng dạy và học
tập của giảng viên cũng như sinh viên, vì vậy trong quá trình biên soạn chúng tôi đã tham

khảo nhiều giáo trình của các tác giả ở một số trường đại học trong nước và một số cuốn
sách chuyên ngành, đồng thời cũng nhận được rất nhiều ý kiến đóng góp và sự giúp đỡ về
nội dung kiến thức chuyên môn từ phía đồng nghiệp khoa Công nghệ Thông tin trường Đại
học Sư phạm Hà Nội 2.
Mặc dù đã cố gắng rất nhiều trong khi biên soạn, nhưng cũng không thể tránh khỏi
những thiếu sót. Chúng tôi mong muốn nhận được những ý kiến đóng góp, chỉnh sửa để nội
dung cũng như hình thức của giáo trình được hoàn thiện hơn trong những lần tái bản sau.
Xin chân thành cảm ơn!
Nhóm tác giả

2


PHẦN A. LÝ THUYẾT
Chương 1. CĂN BẢN VỀ MÁY TÍNH
Mục tiêu
Sau khi học xong chương này, sinh viên sẽ có khả năng:
+ Hiểu cơ bản về máy tính và mạng máy tính;
+ Biết được các ứng dụng của CNTT -TT;
+ Hiểu được các vấn đề an toàn thông tin cơ bản khi làm việc với máy tính;
+ Biết được thế nào là virus máy tính và cách phòng tránh;
+ Thực hiện các thao tác cơ bản khi sử dụng máy tính: Làm việc với hệ điều
hành; Quản lý thư mục và tệp; Sử dụng máy in;
+ Sử dụng tiếng Việt trong Microsoft Windows.
1.1. Thông tin và xử lý thông tin
Dữ liệu (data) là những con số hoặc dữ kiện thuần tuý, rời rạc do quan sát hoặc đo
đếm được, không có ngữ cảnh hay diễn giải đi kèm. Dữ liệu sau khi được tổ chức lại và xử
lý sẽ cho ra thông tin.
Thông tin (Information) là một khái niệm trừu tượng được thể hiện qua các thông
báo, các báo cáo, các biểu đồ, …, đem lại một nhận thức chủ quan cho một đối tượng nhận

tin. Thông tin là dữ liệu đã qua xử lý, diễn giải, tổ chức lại, trình diễn và mang một ý nghĩa
rõ ràng.
Ví dụ: Với một quyển sách thì chữ, hình ảnh là dữ liệu còn nội dung của quyển sách
là thông tin. Để biết được nội dung thì phải đọc sách, việc đọc sách chính là một cách xử lý
dữ liệu.
Dữ liệu được mô tả dưới nhiều dạng khác nhau. Ví dụ như các ký tự, ký số, hình ảnh,
ký hiệu, âm thanh… Mỗi cách mô tả như vậy gắn chúng với một ngữ nghĩa nào đó.
Quá trình xử lý thông tin cơ bản như sau: Dữ liệu được nhập ở đầu vào (Input), sau
đó máy tính (hay con người) sẽ thực hiện xử lý nhận được thông tin ở đầu ra (Output). Lưu
ý là dữ liệu có thể lưu trữ ở bất cứ giai đoạn nào.
NHẬP DỮ LIỆU
(INPUT)

XỬ LÝ
(PROCESSING)

XUẤT DỮ LIỆU/
THÔNG TIN
(OUTPUT)

LƯU TRỮ (STORAGE)

Ví dụ: Người ta tiến hành ghi nhận có dữ liệu từ camera các hình ảnh ở đường phố,
sau đó tiến hành phân tích dữ liệu đó có thông tin về một số xe nào đó. Toàn bộ quá trình
lưu trữ trên đĩa cứng máy tính.
Trong thời đại hiện nay, khi lượng thông tin đến với chúng ta càng lúc càng nhiều thì
con người có thể dùng một công cụ hỗ trợ cho việc lưu trữ, chọn lọc và xử lý lại thông tin
gọi là máy tính điện tử (Computer). Máy tính điện tử giúp con người tiết kiệm rất nhiều thời
gian, công sức và tăng độ chính xác, giúp tự động hóa một phần hay toàn phần của quá trình
xử lý dữ liệu.

Cùng một thông tin có thể được biểu diễn bằng những dữ liệu khác nhau, ví dụ như
số 1 hay I. Tuy nhiên đối với máy tính, biểu diễn này phải là duy nhất để có thể sao chép mà
3


không mất thông tin. Máy tính biểu diễn dữ liệu bằng hệ đếm nhị phân. Tuy chỉ dùng hai ký
số là 0 và 1 (gọi là bit) nhưng hệ nhị phân này giúp máy tính biểu diễn - xử lý được trên hầu
hết các loại thông tin mà con người hiện đang sử dụng như văn bản, hình ảnh, âm thanh,
video,...
Đối với máy tính, đơn vị nhỏ nhất dùng để biểu diễn thông tin gọi là bit (Binary
digit). Bit là một chữ số trong hệ thống số nhị phân, nó có thể có giá trị 0 hoặc 1. Trong bộ
nhớ máy tính, một bit là một công tắc điện nhỏ có thể bật (giá trị 1) hoặc tắt (giá trị 0).
Hệ nhị phân sử dụng hai ký số 0 và 1 để biểu diễn các số. Khi biểu diễn dữ liệu, bit
không biểu diễn độc lập mà được lập theo nhóm 8 bit, gọi là một byte, viết tắt là B. Do đó,
một Kilobyte của RAM = 1024 byte hoặc 8192 bit. Thực tế, người ta ít khi sử dụng đơn vị
bit mà dùng byte. Xem bảng bên dưới để thấy các biểu diễn khác. Chẳng hạn, thẻ nhớ máy
chụp hình là 32GB, đĩa CDROM là 650MB, đĩa DVD là 4.3GB, ổ đĩa cứng là 1TB.
Tên gọi
Byte

Ký hiệu
B

Giá trị
8 bit

KiloByte

KB

210B =1024 B

MegaByte

MB

1024 KB = 220 B

GigaByte

GB

1024 MB = 230B

TeraByte

TB

1024GB = 240B

Petabyte

PB

1024 TB = 250B

ExaByte

EB

1024 PB = 260B

ZettaByte

ZB

1024 EB = 270B

YottaByte

YB

1024 ZB = 280B

Lưu ý 1: Khi đề cập đến dung lượng lưu trữ, người ta sử dụng một Kilo tương ứng
với 1024, sử dụng K viết hoa, và thường đề cập đến byte (Ví dụ 1KB=1024Byte). Nhưng
khi đề cập đến tốc độ truyền dữ liệu, người ta sử dụng Kilo tương ứng 1000, sử dụng k viết
thường, và đề cập đến bit (ví dụ: 1 kbit/s = 1000 bits per second).
Lưu ý 2: Vào năm 1998, tổ chức IEC (International Electrotechnical Commission)
đã công bố bảng quy đổi đơn vị thông tin theo quyết định IEC 60027-2. Theo đó, đơn vị
mới gọi là bit dùng cho hệ nhị phân khi chuyển đổi. Ví dụ 1 kibit tương ứng với 1024, trong
khi 1 Kilo tương ứng với 1000. Ví dụ: 1kibibit=1024bit, và 1Kbit=1000bit; 1kibibyte =
1024byte và 1KB=1000Byte. Tuy vậy, một số các nhà sản xuất công nghiệp vẫn tính toán
và hiển thị theo đơn vị ban đầu.

4


1.2. Cơ bản về máy tính và mạng máy tính
Tài liệu này không tập trung vào phần cứng máy tính, tuy nhiên việc nắm rõ cơ bản

cấu hình máy tính hiện tại là điều quan trọng giúp sinh viên có thể chọn lựa máy tính phù
hợp công việc của mình. Trước khi mua máy tính nên tham khảo ý kiến của các chuyên gia
về lĩnh vực này.
Máy tính cá nhân, còn được nhắc đến với tên gọi PC là loại máy tính phổ biến nhất
được dùng hiện nay. Máy tính cá nhân là máy tính được thiết kế cho một người sử dụng một
lúc. Máy tính cá nhân có thể được phân thành hai loại chính: Máy tính để một chỗ và máy
tính xách tay. Máy tính để một chỗ được thiết kế để trên bàn. Máy tính xách tay là một chiếc
máy tính cá nhân gọn nhỏ có thể mang xách được và làm việc ở nhiều địa điểm, địa hình
khác nhau. Máy tính xách tay được thiết kế đầy đủ chức năng như một máy tính để bàn.
Máy tính xách tay gồm có laptop, máy cầm tay và máy Tablet.
Máy tính để bàn thường được đặt trên bàn, do đó nó có tên để bàn. Loại máy tính
này thường to nhất trong tất cả các máy tính cá nhân, ít di chuyển, to, giá rẻ, cần nguồn điện
lưới, dễ nâng cấp, sửa chữa. Mỗi bộ phận trong máy tính để bàn thường tách rời và có thể
thay đổi được. Đặc biệt có thể gắn thêm các thiết bị ngoại vi vào máy tính để bàn. Thường
có hai loại:

PC

Máy Laptop là loại máy xách tay nhỏ chỉ nặng vài kg. Notebook thì gọn nhẹ, người
dùng hay di chuyển sẽ cảm thấy thoải mái khi dùng Notebook. Laptop và Notebook vẫn tồn
tại song song nhờ những ưu điểm vốn có. Laptop có lợi thế về cấu hình mạnh mẽ, khả năng
xử lý tốt các yêu cầu phức tạp của người dùng, trong khi Notebook thì hướng đến yếu tố
gọn nhẹ và thực hiện những công việc mang tính đơn giản như lướt web, soạn thảo văn
bản,… Các hãng sản xuất Laptop và Notebook nổi tiếng là IBM, Dell, Apple, Compap,
Toshiba. Laptop và Notebook có thể chạy bằng pin, điều này tạo cho người sử dụng khả
năng di chuyển hoàn toàn. Laptop và Notebook có thể được thiết kế tất cả các bộ phận máy
tính chủ yếu trong một thiết bị duy nhất, tích hợp màn hình, bàn phím, touchpad (thay
chuột) và loa. Máy Laptop có thể có ổ CD hoặc ổ VCD hoặc các ổ này có thể được gắn vào
như thiết bị ngoại vi để giảm thiểu trọng lượng.

PC Notebook

Mac Notebook

5


Máy tính bảng là một loại máy tính Notebook. Màn hình có thể xoay hoặc gấp lại
được. Sử dụng màn hình cảm ứng để nhập dữ liệu: Bằng tay, bút chuyên dụng, hoặc bàn
phím ảo tích hợp trong máy.

Thiết bị điện toán di động hoặc cầm tay:
Điện thoại di động hiện nay có thể thực hiện được rất nhiều chức năng như: Phát và
nghe nhạc, chụp hình, quay video, gửi tin nhắn văn bản, nhắn tin vô tuyến, nhận và gửi thư
điện tử, truy cập Internet, hệ thống định vị toàn cầu (GPS). Chi phí tùy thuộc vào các chức
năng và khả năng của từng loại điện thoại.

Thiết bị kỹ thuật số trợ giúp cá nhân (PDA - Personal Digital Assistant): Có phần
mềm riêng để đặt lịch hẹn, lưu danh mục các địa chỉ liên hệ, hoặc viết ghi chú. Rất phổ biến
nhờ tính cơ động và được trang bị các phần mềm cần thiết. Có thể được dùng như thiết bị
điện toán chính yếu. Tích hợp công nghệ màn hình cảm ứng.

MP3 đề cập đến loại định dạng tập tin dành cho âm nhạc được nhận diện bằng máy
nghe nhạc phù hợp. Thiết bị đa phương tiện cho phép xem phim, video hoặc sách. Cung cấp
các khả năng về âm thanh, hình ảnh hoặc truy cập Internet.

Máy chơi trò chơi: Được gắn một con chíp cho phép một người chơi các trò chơi
tương tác dùng công nghệ hình ảnh. Nhiều máy chơi trò chơi cho phép kết nối Internet.
6

Thiết bị đọc sách điện tử: Là một thiết bị điện toán đặc biệt được thiết kế với phần
mềm cho phép tải và xem bản sao điện tử của một ấn phẩm. Có thể tìm thấy phần mềm cung
cấp các tính năng đọc sách trên PDA hoặc thiết bị đa phương tiện.
Máy tính điện tử cầm tay: Sử dụng loại chíp giống như trong máy tính để thực hiện
các phép toán tương tự. Là loại máy tính để thực hiện những chức năng dựa trên xử lý nhị
phân các con số 1 và 0.
Các thiết bị điện toán khác
Thiết bị chẩn đoán trục trặc động cơ xe hơi; Máy rút tiền tự động (ATMs); Máy tính
tiền tại quầy; Hệ thống định vị toàn cầu (GPS); Thiết bị y tế; Đồ điện gia dụng nhỏ; Đồ điện
gia dụng lớn. Mỗi loại thiết bị đều có một con chíp máy tính gắn trong đó để có thể thực
hiện được một công việc cụ thể. Thông thường cần phải được xác nhận về danh tính thông
qua một chiếc thẻ để mở kết nối đến cơ sở dữ liệu chứa thông tin. Khi thiết bị không hoạt
động, thông thường cần phải thay thế hoặc khởi động lại.
Các dòng máy tính phù hợp cho mỗi loại công việc tùy theo mỗi người, và không thể
thay thế lẫn nhau.
Dựa trên tiêu chí sử dụng, máy tính được chia thành ba loại chính: máy tính văn
phòng, đồ họa và giải trí. Mỗi hệ thống được trang bị những phần cứng cơ bản là bo mạch
chủ (mainboard), thiết bị xử lý (CPU), bộ nhớ (RAM), đĩa cứng (hard disk); vỏ máy kèm bộ
nguồn (case), bàn phím (keyboard), chuột (mouse) và màn hình (monitor), và cài đặt phần
mềm tùy theo công việc. Ngoài ra, tuỳ theo yêu cầu công việc có thể mua thêm modem,
máy in (printer), máy quét (scanner) và các loại ổ đĩa...
Mỗi loại máy tính có thể có hình dạng hoặc cấu trúc khác nhau, tùy theo mục đích
sử dụng. Một cách tổng quát, máy tính điện tử là một hệ xử lý thông tin tự động gồm hai
phần chính: Phần cứng và phần mềm.
1.2.1. Phần cứng (Hardware)
Phần cứng có thể được hiểu đơn giản là tất cả các phần trong máy tính mà chúng ta
có thể thấy hoặc sờ được. Phần cứng bao gồm ba phần chính:
- Bộ xử lý trung tâm (CPU - Central Processing Unit).
- Bộ nhớ (Memory).

- Thiết bị nhập/ xuất (Input/Output).

7


Bộ xử lý trung tâm (CPU)
Bộ xử lý trung tâm chỉ huy các hoạt động của máy tính theo lệnh và thực hiện các
phép tính. CPU có ba bộ phận chính: Khối điều khiển, khối tính toán số học và logic, và
một số thanh ghi. Khối điều khiển (Control Unit) là trung tâm điều hành máy tính có
nhiệm vụ giải mã các lệnh, tạo ra các tín hiệu điều khiển công việc của các bộ phận khác
của máy tính theo yêu cầu của người sử dụng hoặc theo chương trình đã cài đặt. Khối
tính toán số học và logic (Arithmetic-Logic Unit) thực hiện các phép tính số học (cộng,
trừ, nhân, chia,...), các phép tính logic (AND, OR, NOT, XOR) và các phép tính quan hệ
(so sánh lớn hơn, nhỏ hơn, bằng nhau,...). Các thanh ghi (Registers) đóng vai trò bộ nhớ
trung gian, giúp tăng tốc độ trao đổi thông tin trong máy tính.
Ngoài ra, CPU còn được gắn với một đồng hồ (clock) hay còn gọi là bộ tạo xung
nhịp. Tần số đồng hồ càng cao thì tốc độ xử lý thông tin càng nhanh. Thường thì đồng hồ
được gắn tương xứng với cấu hình máy và có các tần số dao động (cho các máy Pentium 4
trở lên) là 2.0 GHz, 2.2 GHz,... hoặc cao hơn.
Hertz (Hz) đo tốc độ xung nhịp bên trong máy tính về tần suất hay số vòng xoay mỗi
giây. Bộ vi xử lý thông dụng hiện nay có các dòng Core I7, Core I5 (Xử lý đa nhiệm bốnhoặc tám-luồng), Core I3 (Xử lý đa nhiệm bốn-luồng).
Bộ nhớ
Bộ nhớ là thiết bị lưu trữ thông tin, được chia làm hai loại: Bộ nhớ trong và bộ nhớ
ngoài.
Bộ nhớ trong gồm ROM và RAM
ROM (Read Only Memory) là bộ nhớ chỉ đọc, dùng lưu trữ các chương trình hệ
thống, chương trình điều khiển việc nhập xuất cơ sở (ROM-BIOS: ROM-Basic Input/
Output System). Dữ liệu trên ROM không thể thay đổi, không bị mất ngay cả khi không có
điện.
RAM (Random Access Memory) là bộ nhớ truy xuất ngẫu nhiên, được dùng để lưu

trữ dữ liệu và chương trình trong quá trình thao tác và tính toán. Dữ liệu lưu trong RAM sẽ
mất đi khi mất điện hoặc tắt máy. Tốc độ RAM được đo bằng nano giây (ns). Dung lượng
bộ nhớ RAM cho các máy tính hiện nay thông thường vào khoảng 2GB, 4GB, 8GB….
RAM được dùng trong card hình ảnh hoặc dùng làm bộ nhớ đệm thông tin gửi đến máy in.

Bảng 1.1. Một số Bộ vi xử lý
Bộ vi xử lý (CPU)

MHz / GHz

Typical RAM

8088 (XT)

4 đến 10 MHz

640KB

80286 (286 or AT)

8 đến 16 MHz

1 đến 2MB

80386SX/DX (386SX/DX)

16 đến 33 MHz

1 đến 8MB
8

80486 (486)

25 đến 100 MHz

4 đến 32MB

Pentium

60 đến 200 MHz

8MB +

6x86

120 đến 166 MHz

16MB +

Pentium (MMX)

166 đến 200 MHz

16 đến 32MB

Pentium PRO

150 đến 200 MHz

32MB +

Pentium II

200 đến 400 MHz

32MB +

Pentium III

500 MHz đến 1.2 GHz

64MB +

Pentium 4 or Pentium M

1.4 đến 3.2+ GHz

128MB +

Pentium 5

5 GHz đến 7 GHz

256MB +

Cơ chế hoạt động của bộ nhớ trong
1. ROM BIOS nắm quyền kiểm soát khi máy tính khởi động và tải hệ điều hành
2. Khi hệ điều hành nắm quyền kiểm soát, màn hình khởi động Windows xuất hiện
− Hệ điều hành kiểm tra việc “đăng ký” với Windows, xác định phần cứng

hay phần mềm nào đã được cài đặt
− Khi quá trình này hoàn tất, màn hình nền của Windows xuất hiện
3. Dung lượng RAM cần thiết được sử dụng để lưu trữ mã chương trình và dữ liệu
trong suốt quá trình thực thi
− Khi máy tính thực hiện một công việc cụ thể, một lượng RAM cần thiết sẽ
được sử dụng
− Khi khởi động một phần mềm hoặc một chương trình ứng dụng,
máy tính yêu cầu sao chép chương trình đó và đưa sang RAM
− Đóng chương trình ứng dụng khi không sử dụng để giải phóng RAM.
Bộ nhớ ngoài bao gồm các thiết bị lưu trữ thông tin với dung lượng lớn, thông tin
không bị mất khi không có điện, có thể cất giữ và di chuyển độc lập với máy tính. Có
nhiều loại bộ nhớ ngoài phổ biến như:
- Đĩa cứng (Hard disk drive) là nơi lưu trữ sơ cấp của chương trình và dữ liệu.
Các phần mềm cần phải được cài đặt ở ổ đĩa cứng. Đĩa cứng lưu trữ và truy xuất thông
tin với tốc độ cao. Tốc độ truyền dữ liệu của một đĩa cứng là biểu hiện của tốc độ quay
đĩa cứng (được đo bằng rpm) và số đầu đọc/ghi trên mỗi bề mặt đĩa. Tốc độ quay càng
cao và/hoặc số đầu đọc/ghi càng nhiều thì thời gian để tìm một dữ liệu nào đó càng ngắn.
Đĩa cứng có dung lượng hiện nay khoảng 250GB, 500GB, 1TB, 2TB... Cũng có thể sử
dụng các ổ đĩa mạng có dung lượng cao để đáp ứng yêu cầu lưu trữ dữ liệu của toàn bộ
tổ chức/doanh nghiệp. Việc truyền dữ liệu khá nhanh tuy nhiên tốc độ có thể bị hạn chế
bớt do loại cổng giao tiếp mạng cài trên máy cùng số người dùng và tác vụ mà máy chủ
phải xử lý. Lưu ý, đĩa cứng là loại bộ nhớ ngoài mặc dù chúng luôn được gắn bên trong
máy tính.

9


- Đĩa quang thường lưu trữ âm thanh, video được sử dụng trong các phương tiện
đa truyền thông (multimedia). Đĩa quang thiết kế để đọc các đĩa tròn, dẹt, thường được
gọi là đĩa nén (CD) hoặc đĩa số đa năng (DVD). Đĩa quang được đọc thông qua một thiết

bị laze hoặc đầu quang học có thể quay đĩa với vận tốc từ 200 vòng quay mỗi phút (rpm)
trở lên.
- Ổ đĩa CD-R là ổ đĩa chỉ đọc CD. CD-RW là ổ đĩa đọc và ghi CD. DVD-R là ổ
đọc DVD. DVD-RW hay combo là đọc và ghi DVD.
Các máy tính mới có một ổ đĩa quang có thể được mua rời, thường gồm một ổ
DVD hoặc một ổ ghi CD/DVD.
- Các loại bộ nhớ ngoài khác như thẻ nhớ (Memory Stick, Compact Flash Card),
USB Flash Drive có dung lượng phổ biến là 4GB, 8GB, 16GB... hoặc đĩa cứng đặt ngoài
với dung lượng lưu trữ lớn hơn 1TB, 2TB... Lợi thế của các loại bộ nhớ này là tính lưu
động, dung lượng lớn, và khả năng chia sẻ dữ liệu.
Các thiết bị ngoại vi
Thiết bị ngoại vi là các thiết bị giúp máy tính kết nối, trao đổi dữ liệu với thế giới bên
ngoài. Thiết bị ngoại vi được chia làm hai nhóm là thiết bị nhập và thiết bị xuất tùy theo dữ
liệu vào hay dữ liệu ra của máy tính.
Các thiết bị nhập gồm:
- Bàn phím (keyboard) là thiết bị nhập chuẩn, nhập dữ liệu hoặc lệnh thực hiện một
tác vụ trong một chương trình ứng dụng thông qua một chuỗi các thao tác gõ phím. Loại
phổ biến chứa 104 phím chia làm 3 nhóm phím chính: nhóm phím đánh máy gồm các phím
chữ, phím số và phím các ký tự đặc biệt (~, !, @, #, $, %, ^,&, ?,...); nhóm phím chức năng
gồm các phím từ F1 đến F12 và các phím như ← ↑ → ↓ (phím di chuyển), phím PgUp (lên trang
màn hình), PgDn (xuống trang màn hình), Insert (chèn), Delete (xóa), Home (về đầu), End (về
cuối); nhóm phím số (numeric keypad).
Một số bàn phím được thiết kế có dựa trên các kết quả nghiên cứu về lao động nhằm
tránh, giảm chấn thương lên cổ tay. Một số bàn phím còn có thêm các phím hỗ trợ sử dụng
đa phương tiện cho người dùng. Dù là loại bàn phím nào thì cũng có những phím giống
nhau dành cho việc xử lý văn bản. Những người nghiện game hoặc người tàn tật có thể lắp
thêm các bàn phím đặc biệt dành cho họ.

- Thiết bị xác định điểm (Pointing Device) như chuột (Mouse) để chọn một vị trí trên
màn hình, màn hình cảm ứng (Touch Screen): Cho phép lựa chọn hoặc kích hoạt một đối

tượng trên màn hình bằng cách đặt mũi tên con trỏ vào đối tượng đó và thực hiện một hành
động. Thiết bị xác định điểm truyền thống là chuột máy tính hay bảng cảm ứng.

10


- Thiết bị đọc: Có nhiều loại như đầu đọc quang học (Optical-mark reader) dùng ánh
sáng phản xạ để nhận thông tin được đánh dấu, thiết bị đọc mã vạch (Barcode reader) dùng ánh
sáng để đọc mã vạch, máy quét (Scanner), máy ảnh số (Digital camera), máy quay phim số
(Digital video camera)… Máy quét, máy ảnh, máy quay là các thiết bị số hóa thế giới thực.
Các thiết bị xuất bao gồm:
- Màn hình (Monitor): Thiết bị xuất chuẩn. Màn hình phổ biến hiện tại là màn hình
HD với độ phân giải có thể đạt 1280 x 1024 pixel. Tương tự với màn hình còn có máy chiếu
(Projector).
- Máy in (Printer): Chuyển những gì hiển thị trên màn hình sang dạng bản in bằng
các lựa chọn in khác nhau. Máy in phổ biến hiện tại máy in phun, máy in laser trắng đen.
- Loa (Speaker): Phát đi âm thanh lưu dưới dạng các tập tin dạng số hóa. Có các định
dạng âm thanh khác nhau: Có thể dành riêng cho các phần mềm âm nhạc hoặc cũng có thể
dùng chung cho các thiết bị chơi nhạc trên máy tính; Định dạng tập tin được dùng khi lưu
nhạc quyết định chất lượng của tập tin âm thanh.
Một bộ loa có thể được gắn vào máy tính như là một thiết bị riêng rẽ hoặc được tích
hợp vào bên trong máy tính như với máy notebook. Có rất nhiều loại loa có chất lượng khác
nhau có thể được mua rời.
1.2.2. Phần mềm (Software)
Phần mềm là các chương trình điều khiển hoạt động của máy tính nhằm thực hiện yêu
cầu xử lý công việc của người sử dụng. Phần mềm được chia làm hai loại: Hệ điều hành và
phần mềm ứng dụng.
Hệ điều hành (Operating system) là phần mềm hệ thống điều khiển, quản lý tài nguyên
phần cứng, phần mềm máy tính, cung cấp các dịch vụ nền tảng cho các chương trình máy
tính. Như vậy, hệ điều hành là hệ thống đứng giữa con người và máy tính, giúp con người

thực hiện công việc xử lý của họ (thông qua chương trình ứng dụng) một cách hiệu quả.
Hoạt động của máy tính không thể tách rời khỏi hệ điều hành. Hệ điều hành có các chức
năng sau:
- Quản lý và điều phối các thiết bị của máy tính để phục vụ cho công việc xử lý.
- Quản lý hệ thống file: Các thông tin ở bộ nhớ ngoài được tổ chức thành các đơn vị
lưu trữ gọi là file. Các ứng dụng như tìm file, khai thác thông tin trên file, lưu trữ file vào bộ
nhớ ngoài,… Đều phải thông qua hệ quản lý file.
- Quản lý các tiến trình. Về cơ bản, mỗi tiến trình là một chương trình đang thực hiện
trên máy tính. Ngoài các chương trình của người dùng còn có các tiến trình hệ thống như
quản lý thông tin giao tiếp với các thiết bị ngoại vi, điều phối tài nguyên… Thực chất quản
lý tiến trình là lập lịch thực hiện các tiến trình phù hợp với yêu cầu tài nguyên của mỗi tiến
trình.
- Cung cấp môi trường giao tiếp với người sử dụng và cung cấp các tiện ích cơ bản.
Mỗi hệ điều hành thường cung cấp một ngôn ngữ giao tiếp với người sử dụng. Trước đây,
ngôn ngữ giao tiếp thường là các lệnh mà người sử dụng phải gõ trực tiếp từ bàn phím.
Ngày nay, các hệ điều hành thường cung cấp môi trường đồ hoạ để người dùng giao tiếp với
11


máy, theo đó người dùng sử dụng chuột để chỉ ra các công việc thể hiện qua các biểu tượng
chứ không phải gõ các lệnh.
Hệ điều hành phải được khởi động ngay trước khi máy tính làm việc với các chương
trình khác. Hệ điều hành phải luôn thường trực cho tới khi máy ngừng hoạt động.
Một số hệ điều hành phổ biến là MS Windows (Windows 8.1, Windows 8, Windows
7, Vista, XP…), Linux (Ubuntu, Fedora), Mac, Unix…
Phần mềm ứng dụng (Application Software) rất phong phú và đa dạng tùy theo yêu
cầu xử lý công việc cho người sử dụng: Soạn thảo văn bản, tính toán, phân tích số liệu, đồ
họa, games. Phần mềm được các hãng sản xuất nâng cấp liên tục, tuy nhiên các tính năng
chính của phần mềm thường được giữ lại nhằm tạo sự thân thiện cho người sử dụng.
Một số phần mềm ứng dụng được sử dụng rất phổ biến hiện nay như: Microsoft Word

(chế bản điện tử), Microsoft Excel (bảng tính), Microsoft Access (cơ sở dữ liệu), Corel
Draw, AutoCad, Photoshop (đồ họa), Internet Explorer, Google Chrome, FireFox (trình
duyệt web)…
1.2.3. Hiệu suất máy tính
Một số nguyên nhân làm giảm hiệu suất của máy tính:
- Nguồn tài nguyên của hệ thống quá thấp để xử lý công việc, đặc biệt là RAM.
- Đĩa cứng không còn chỗ trống để cài đặt chương trình mới hoặc lưu tập tin.
- Trên đĩa cứng không có đủ chỗ cho hệ điều hành xử lý nhiều chương trình cùng một
lúc.
- Kích cỡ tập tin quá lớn và do vậy, không đóng hoặc mở nhanh chóng do tốc độ của
bộ vi xử lý.
- Cần nhiều thời gian để hiển thị nội dung tài liệu.
- Một thành phần của hệ điều hành, một phần mềm, hoặc một tập tin dữ liệu gây lỗi hệ
thống nhưng vẫn tiếp tục chạy ẩn.
- Một linh kiện phần cứng hoặc chương trình phần mềm mới được cài đặt và gây chậm
máy hoặc xung đột với các linh kiện hoặc phần mềm hệ thống khác.
1.2.4. Mạng máy tính và truyền thông
Ở mức độ cơ bản nhất, mạng máy tính (network) bao gồm hai hay nhiều máy tính kết
nối với nhau bằng đường truyền hữu tuyến (dây cáp) hoặc vô tuyến (không dây), qua đó
chúng có thể dùng chung và chia sẻ tài nguyên.
Mạng máy tính phát sinh từ nhu cầu muốn chia sẻ và dùng chung dữ liệu. Mạng máy
tính ra đời là một thành tựu lớn trong công nghệ truyền thông.
Tuỳ thuộc vào yếu tố chính được chọn làm chỉ tiêu phân loại như khoảng cách địa lí,
kỹ thuật chuyển mạch, kiến trúc mạng,… có các cách phân loại mạng máy tính. Cách phân
loại phổ biến nhất hiện nay là dựa vào khoảng cách địa lý, người ta chia mạng máy tính
thành các loại mạng phổ biến như: LAN, MAN, WAN, GAN.
Bảng 1.2. Phân loại mạng
Đường kính mạng Vị trí của các máy tính
Loại mạng
1m

Trong 1m2
Mạng khu vực cá nhân
10 m
Trong 1 phòng
Mạng cục bộ, gọi tắt là mạng LAN
(Local Area Network)
100 m
Trong 1 tòa nhà
1 km
Trong 1 khu vực
10 km
Trong 1 thành phố
Mạng thành phố, gọi tắt là mạng
MAN (Metropolitan Area Network)
100 km
Trong 1 quốc gia
Mạng diện rộng, gọi tắt là mạng
WAN (Wide Are Network)
1000 km
Trong 1 châu lục
12


Các lục địa

10000 km

Mạng toàn cầu GAN, (Global Are
Network)

Mạng cục bộ (LAN)
Đây là mạng thuộc loại mạng quảng bá, sử dụng một đường truyền có tốc độ cao, băng
thông rộng, có kiến trúc mạng (topology) đơn giản như mạng hình bus, mạng hình sao (Star
topology), mạng hình vòng (Ring topology).
Mạng thành phố (MAN)
Mạng MAN được sử dụng để nối tất cả các máy tính trong phạm vi toàn thành phố. Ví
dụ như mạng truyền hình cáp trong thành phố.
Mạng diện rộng (WAN)
Mạng LAN và mạng MAN thông thường không sử dụng các thiết bị chuyển mạch,
điều đó hạn chế trong việc mở rộng phạm vi mạng về số lượng máy tính và khoảng cách.
Chính vì thế mạng diện rộng được phát minh.
Trong một mạng WAN, các máy tính (Hosts) được nối vào một mạng con (Subnet)
hay đôi khi còn gọi là đường trục mạng (Backbone), trong đó có chứa các bộ chọn đường
(Routers) và các đường truyền tải (Transmission lines).
Các routers thông thường có nhiệm vụ lưu và chuyển tiếp các gói tin mà nó nhận được
theo nguyên lý cơ bản sau: Các gói tin đến một router sẽ được lưu vào trong một hàng chờ,
kế đến router sẽ quyết định nơi gói tin cần phải đến và sau đó sẽ chuyển gói tin lên đường
đã được chọn.

LAN

WAN

Mạng toàn cầu (GAN)
Việc trao đổi thông tin giữa các lục địa ngày nay là không thể thiếu vì vậy một giải
pháp mạng mới cần phải được thiết lập từ đó khái niệm về mạng toàn cầu. Mạng toàn cầu
được thiết lập dựa vào rất nhiều các trạm truyền phát tín hiệu và sự đóng góp thông tin của
hàng tỷ máy tính trên toàn thế giới.
Mạng không dây
Nếu phân biệt mạng theo tiêu chí hữu tuyến hay vô tuyến thì có thêm các loại mạng

không dây sau:
Nối kết hệ thống (System interconnection): Mạng này nhằm mục đích thay thế hệ
thống cáp nối kết các thiết bị cục bộ vào máy tính như màn hình, bàn phím, chuột, phone,
loa,....
Mạng cục bộ không dây (Wireless LANs)
Tất cả các máy tính giao tiếp với nhau thông qua một trạm cơ sở (Base Station) được
nối bằng cáp vào hệ thống mạng.
Mạng diện rộng không dây (Wireless WANs)
13


Thông thường mạng điện thoại di động số thuộc dạng này. Với các công nghệ mới cho
phép băng thông mạng có thể đạt đến 50 Mbps với khoảng cách vài kilomet.
Liên mạng (Internetworking)
Thông thường một mạng máy tính có thể không đồng nhất (Homogeneous), tức có sự
khác nhau về phần cứng và phần mềm giữa các máy tính. Trong thực tế chỉ có thể xây dựng
được các mạng lớn bằng cách liên nối kết (Interconnecting) nhiều loại mạng lại với nhau.
Công việc này được gọi là liên mạng (Internetworking).
Ví dụ:
+ Nối kết một tập các mạng LAN có kiểu khác nhau như dạng Bus với dạng vòng của
một công ty.
+ Nối các mạng LAN lại với nhau nhờ vào một mạng diện rộng, lúc đó mạng WAN
đóng vai trò là một Subnet.
+ Nối các mạng WAN lại với nhau hình thành mạng WAN lớn hơn. Liên mạng lớn
nhất hiện nay là mạng toàn cầu Internet.
Một hệ thống mạng tổng quát được cấu thành từ 3 thành phần:
- Đường biên mạng (Network Edge): Gồm các máy tính (Host) và các chương
trình ứng dụng mạng (Network Application).
Quá trình trao đổi thông tin giữa hai máy tính trên mạng có thể diễn ra theo hai mô
hình: Mô hình khách/chủ (Client / server model) hay Mô hình ngang hàng (peer-to-peer

model).
Mô hình khách/chủ (Client/server): Trong mô hình này một hoặc một vài máy tính sẽ
đóng vai trò là máy chủ và các máy tính khác đóng vai trò là máy khách.
Máy tính client sẽ gởi các yêu cầu (request) đến máy tính server để yêu cầu server thực
hiện công việc gì đó. Chẳng hạn khi người dùng duyệt web trên mạng Internet, trình duyệt
web sẽ gởi yêu cầu đến web server đề nghị web server gởi về trang web tương ứng.
Máy tính server khi nhận được một yêu cầu từ client gởi đến sẽ phân tích yêu cầu để
hiểu được client muốn điều gì, để thực hiện đúng yêu cầu của Client. Server sẽ gởi kết
quả về cho client trong các thông điệp trả lời (reply). Ví dụ, khi web server nhận được
một yêu cầu gởi đến từ trình duyệt web, nó sẽ phân tích yêu cầu để xác định xem client
cần nhận trang web nào, sau đó mở tập tin html tương ứng trên đĩa cứng cục bộ của nó
để gởi về trình duyệt web trong thông điệp trả lời.
Máy chủ có thể là một máy tính lớn hoặc một máy tính nhỏ, máy trạm Unix hoặc một
máy tính cá nhân có cấu hình mạnh, cần phải được cài đặt với các phần mềm cho máy chủ,
người sử dụng phải có quyền truy cập rõ ràng.
Máy khách có thể là bất kỳ máy tính nào với một card mạng và phần mềm thích hợp
để kết nối tới máy chủ.
- Mạng Intranet: Dạng mạng riêng LAN sử dụng một giao thức mạng tương tự như
mạng Internet nhưng nó chỉ được thiết lập trong một công ty hay một tổ chức Thường có
một máy chủ Web chứa các văn bản chung.
Tường lửa (Firewall) giữa Intranet và Internet để ngăn chặn sự truy cập bất hợp pháp
từ bên ngoài vào mạng Intranet.
- Mạng Extranet: Sử dụng công nghệ Internet cho phép một công ty có thể chia sẻ
thông tin với các công ty khác hoặc các tổ chức khác. Mức độ bảo mật của mạng Extranet
thấp hơn so với mạng Internet nhưng cao hơn so với mạng Intranet.
Mục đích của việc thiết lập ra mạng Extranet nhằm giúp nhân viên các công ty khác
nhau có thể chia sẻ dữ liệu.
Các lợi ích của mạng máy tính
Truyền thông
14

Gửi thông tin trực tiếp cho nhau mà không cần phải dùng đến các thiết bị lưu trữ di
động. Tin nhắn có thể được lưu trữ trên mạng mà không bị mất đi thậm chí khi người nhận
không kết nối mạng. Nhắn tin tức thời (Instant messaging - IM) cho phép tương tác thời
gian thực (Real time interaction) bằng văn bản.
Hội thảo trực tuyến trên web (Web conferencing) cũng cho phép người dùng ở các địa
điểm khác nhau có thể cùng làm việc trong các dự án hay tổ chức các cuộc họp để có thể
chia sẻ thông tin cho tất cả mọi người cùng xem.
Chia sẻ các tài nguyên
Mạng máy tính chia sẻ những thiết bị giúp các công ty có thể tiết kiệm chi phí khi mua
bán trang thiết bị, hỗ trợ kỹ thuật và bảo trì.
Các tập tin hoặc thư mục có thể được cài đặt để chia sẻ cho tất cả người dùng.
Nhóm làm việc (Workgroup) có thể chuyển hoặc lưu trữ các thông tin tới một địa chỉ
chung hoặc trên máy chủ trung tâm, nhà quản lý mạng trong việc thiết lập quyền truy cập
hay thực hiện công tác bảo trì cho các nhóm làm việc này.
Các thiết bị chất lượng cao thường đắt tiền, chúng có thể được chia sẻ nhiều người
nhằm giảm chi phí và dễ bảo quản.
Mạng cho phép nâng cao độ tin cậy
Khi sử dụng mạng, có thể thực hiện một chương trình tại nhiều máy tính khác nhau,
nhiều thiết bị có thể dùng chung. Điều này tăng độ tin cậy trong công việc vì khi có máy
tính hoặc thiết bị bị hỏng, công việc vẫn có thể tiếp tục với các máy tính hoặc thiết bị khác
trên mạng trong khi chờ sửa chữa.
Mạng giúp cho công việc đạt hiệu suất cao hơn
Khi chương trình và dữ liệu đã dùng chung trên mạng, có thể bỏ qua một số khâu đối
chiếu không cần thiết. Việc điều chỉnh chương trình (nếu có) cũng tiết kiệm thời gian hơn
do chỉ cần cài đặt lại trên một máy.
Về mặt tổ chức, việc sao chép dữ liệu phòng hờ tiện lợi hơn do có thể giao cho chỉ một
người thay vì mọi người phải tự sao chép phần của mình.
Tiết kiệm chi phí

Việc dùng chung các thiết bị ngoại vi cho phép giảm chi phí trang bị tính trên số người
dùng. Về phần mềm, nhiều nhà sản xuất phần mềm cung cấp cả những ấn bản cho nhiều
người dùng, với chi phí thấp hơn tính trên mỗi người dùng.
Tăng cường tính bảo mật thông tin
Dữ liệu được lưu trên các máy phục vụ tập tin (File server) sẽ được bảo vệ tốt hơn so
với đặt tại các máy cá nhân nhờ cơ chế bảo mật của các hệ điều hành mạng.
Việc phát triển mạng máy tính đã tạo ra nhiều ứng dụng mới
Một số ứng dụng có ảnh hưởng quan trọng đến toàn xã hội: Khả năng truy xuất các
chương trình và dữ liệu từ xa, khả năng thông tin liên lạc dễ dàng và hiệu quả, tạo môi
trường giao tiếp thuận lợi giữa những người dùng khác nhau, khả năng tìm kiếm thông tin
nhanh chóng trên phạm vi toàn thế giới,...
1.3. Các ứng dụng của Công nghệ Thông tin – Truyền thông
Hiện nay các ứng dụng của Công nghệ Thông tin – Truyền thông được ứng dụng rất
nhiều trong đời sống thực tế. Các phương thức truyền thông cho phép trao đổi dữ liệu với
người khác. Để đạt được trao đổi tốt hơn dữ liệu trong tương lai, các tiêu chuẩn giao thức
truyền thông cần phải được phát triển và tôn trọng bởi các nhà sản xuất thiết bị, các nhà phát
triển phần mềm và các nhà cung cấp dịch vụ.
Mọi hình thức giao tiếp điện tử đều yêu cầu người gửi có định danh duy nhất. Khi sử
dụng điện thoại để liên lạc, số điện thoại sẽ giúp xác định ai đang gọi. Một số dịch vụ yêu
cầu phương pháp xác thực bổ sung để nhận dạng khi đăng nhập.
15


Sau đây là một số phương thức truyền thông điện tử hay sử dụng:
Thư điện tử (Electronic Mail): Thường được gọi là e-mail và cần một địa chỉ chính
xác để gửi các thông điệp.
Tin nhắn nhanh (IM: Instant Messages): Giống một cuộc hội thoại của hai người trở
lên nhưng ở dạng văn bản và mọi người tham gia hội thoại chỉ có thể nhận từng tin nhắn
một.
Tin nhắn văn bản (Text Messages): Tương tự như tin nhắn IM nhưng chúng được

tạo ra và gửi từ các máy điện thoại di động và số ký tự gửi trong mỗi tin nhắn bị hạn chế.
VoIP (Voice over Internet Protocol): Sử dụng định dạng kỹ thuật số đi kèm các giao
thức mạng Internet cho phép các cuộc hội thoại có âm thanh của hai hoặc nhiều người ở
những nơi khác nhau hoặc các nước khác nhau.
Hội thảo trực tuyến (Online Conferencing): Cho phép mọi người có thể tổ chức
cuộc họp trực tuyến thông qua việc sử dụng Internet.
Phòng thảo luận (Chat Rooms): Có thể tham gia vào các cuộc thảo luận chính hoặc
có thể tới các phòng thảo luận riêng để thực hiện các cuộc thảo luận theo các chủ đề.
Các trang mạng xã hội (Social Networking Sites): Các trang Web có thể tham gia
để kết nối với những người quen biết hoặc để làm quen với những người mới. Tạo thông tin
cá nhân và đăng tải những bức ảnh, băng video, hoặc các bài viết về bản thân hoặc chơi
game.
Các trang nhật ký mạng (Blogs): Sử dụng như một trang báo nơi một người có thể
viết về các vấn đề cụ thể, và những người khác sẽ đăng tải nhận xét về bài viết đó.
Bảng tin (Message Boards/Newsgroups): Tương tự như các trang tin nơi có thể đăng
tải những nhận xét về một chủ đề nào đó mặc dù có thể phải đăng ký vào nhóm tin.
Sử dụng các phương thức truyền thông điện tử có các lợi ích sau:
- Nói chung nhanh hơn để gửi tin nhắn đến một hoặc nhiều người thay vì sử dụng
điện thoại để liên hệ với họ.
- Có thể in bản sao của cuộc hội thoại như hồ sơ thông tin liên lạc.
- Có thể chia sẻ thông tin bằng cách gửi các tập tin hoặc file đính kèm e-mail, tin
nhắn tức thời, hoặc thông qua một tính năng trực tuyến.
- Có thể gửi tập tin khi tải về từ trang web.
- Có thể truy cập Email và mạng nội bộ của công ty hoặc trang web từ bất kỳ vị trí
nào.
- Sử dụng tin nhắn điện tử để thiết lập các cuộc họp hoặc thông báo cho người khác
về họ, và sau đó đáp ứng bằng cách sử dụng các chương trình dựa trên web.
- Chi phí ban đầu có thể cao nhưng chi phí để duy trì thấp.
- Bất kể phương pháp giao tiếp điện tử, yêu cầu máy chủ cung cấp các dịch vụ và
thiết bị máy tính cho khách hàng sử dụng.

- Chia sẻ và giao tiếp với những người khác để có thể xây dựng ý thức cộng đồng.
1.4. An toàn lao động và bảo vệ môi trường trong sử dụng CNTT-TT
1.4.1. An toàn lao động
An toàn lao động là chỉ việc ngăn ngừa sự cố tai nạn xảy ra trong quá trình lao động,
gây thương tích đối với cơ thể hoặc gây tử vong cho người lao động.
Công thái học (Ergonomics) là một ngành khoa học liên quan đến việc nghiên cứu về
con người trong môi trường làm việc và cách thức ngăn ngừa chấn thương tại nơi làm việc.
Khi sử dụng máy vi tính, người sử dụng đã ngồi đúng tư thế chưa? Đã sử dụng chuột và
bàn phím đúng cách chưa? Nếu đang làm sai các tư thế khi sử dụng những thiết bị trên thì
hậu quả lâu dài ảnh hưởng đến cơ thể.
16