BÀI GIẢNG TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM

TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN
VIỆT NAM
PGS.TS. Traàn Hoàng Lieân


I. Khái niệm
Tín ngưỡng, tín ngưỡng dân gian, tín ngưỡng bản địa,
Mê tín dị đoan
-

Tín ngưỡng (Foi, croyance; Faith, Belief, believe) là niềm
tin và sự ngưỡng vọng vào một sự vật, hiện tượng , hay đấng
siêu nhiên.

-

Tín ngưỡng dân gian: được sử dụng khi được quy chiếu
vào hệ thống nghiên cứu văn hóa dân gian; nhằm phân biệt
với những tín ngưỡng, tôn giáo chính thống của những xã
hội đã có Nhà nước (trước khi có Nhà nước, chưa có sự phân
biệt giữa tín ngưỡng dân gian và tôn giáo chính thống)

-

Tín ngưỡng bản địa: Tín ngưỡng gốc của cư dân bản địa ở
một quốc gia, một vùng đất, địa phương nào đó.

-

Mê tín dị đoan (superstitions) Niềm tin mù quáng , không
còn lý trí, mang tính tiêu cực vì có ảnh hưởng đến tài sản,

tiền bạc, sinh mệnh của người đó.




Sự khác biệt giữa tín ngưỡng và tôn giáo ( so sánh
trên các lĩnh vực : cội nguồn, đối tượng, phương thức
thực hành, Thiết chế, phạm vi)



Các loại hình cơ sở thờ tự của tín ngưỡng võ/ nhà
vuông, miếu, điện, đền, đình, lăng, tẩm…




Tín ngưỡng tứ pháp



Thờ các yếu tố trong thiên
nhiên :Mây, mưa, sấm , sét (Pháp
Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp
Điện)



Thể hiện yếu tố phồn thực qua
hình tượng thờ thần nữ, gọi là BÀ.



TAM PHỦ

-Thiên phủ (miền trời-màu đỏ)=> Cửu Thiên
-Địa phủ(miền đất-màu vàng)=> Địa Mẫu
-Thoãi phủ (miền sông biển-màu trắng)=>Mẫu Thoải




Tứ phủ

THIÊN PHỦ
ĐỊA PHỦ
THOẢI PHỦ
NHẠC PHỦ (MÀU XANH) => MẪU THƯỢNG NGÀN




Mẫu Liễu Hạnh

Thần chủ của đạo mẫu (màu đỏ)=> MẪU THƯỢNG
THIÊN, vừa là nhiên thần , vừa là nhân thần


X.A Tocarev: gọi các hình thức tô tem

giáo, bùa mã và ám hại; chữa bệnh bằng
phù phép; lễ dục tình; saman giáo…là
tôn giáo sơ khai/nguyên thủy.
 Đặng Nghiêm Vạn: Tín ngưỡng có 2
nghĩa:
-niềm tin (belief, believe, croyance)
-niềm tin tôn giáo (croyance religieuse)
 Phan Hữu Dật: Tín ngưỡng là bộ phận
cấu thành của văn hoá dân gian





Edward Tylor trong Văn hóa nguyên thủy
“Cần đặc biệt chú ý là những tín ngưỡng và tập quán khác
nhau đều có những nền tảng vững chắc trong thuyết vật
linh nguyên thủy..”

Ở Việt Nam có 2 quan niệm về tín ngưỡng
-Tín ngưỡng và tôn giáo là một, là bộ phận không tách rời
của tôn giáo( Đặng Nghiêm Vạn: Thờ cúng tổ tiên là tôn
giáo, là quốc giáo )


-Tín ngưỡng khác tôn giáo ( Phan Hữu Dật, Ngô Đức
Thịnh…) :
Không thể đồng nhất chúng với nhau, và cho rằng tín
ngưỡng phát triển đến mức độ nào đó mới thành tôn
giáo . Ở cấp độ tín ngưỡng chưa xuất hiện điện thần, chưa

có hệ thống giáo lý, chưa có tầng lớp tăng lữ, chưa có việc
xây dựng đền miếu để thờ cúng như sau này đối với tôn
giáo dân tộc, tôn giáo khu vực và tôn giáo thế giới)


II. Các phạm trù của tín ngưỡng dân gian



-vật linh ( Cọp, rồng, rắn, voi, chó , cá
ong,bạch mã, rái cá, cây, đá… )
-thờ thần linh ( thần cửa, thần bảo hộ,
tiên sư, thổ công, táo quân …), tổ tiên
( Hùng Vương, ông bà, cha mẹ, dòng
họ…)
Phân loại Tín ngưỡng : theo giới tính,
theo dân tộc, theo chức năng thờ tự,
theo cộng đồng, gia đình…








Khảo sát cơ sở thờ cúng đặc trưng Việt : Đình
Chức năng : hành chính, tín ngưỡng, văn hóa
Niên đại: Cuối thế kỷ 2 đầu thế kỷ 3 ( theo Lục độ tập
kinh)

Thời Trần (theo Đại Việt sử ký toàn thư)
Thời Lê (theo Đại Việt sử ký toàn thư)
Kiến trúc: cấu trúc mặt bằng kiểu
chữ Nhất
chữ Nhị
phổ biến thế kỷ 18
chữ Đinh
chữ Khẩu phổ biến thế kỷ 19
Miền Bắc: Nhà sàn; miền Trung: nhà đọi; miền Nam :
nhà vuông




Cấu trúc



sân: , Bệ xây, đàn xã tắc



Bia: Bình phong ông Hổ, long mã…



2 miếu : Ngũ Hành nương nương;
Bạch Mã Thái Giám

Võ ca; Chính điện; Nhà túc; Nhà tiền vãng; Đông lang,

Tây lang; Nhà trù; Nhà cối




Thờ tự
Thần làng được thờ ở miếu –Đình chỉ thờ vọng- Lễ hội mới rước
về
Nhiên thần :
-Thành phục vu hoàng (Thành hoàng);
Đô Thành Hoàng ( ở Huế); Thành Hoàng Bổn Cảnh) ở làng
-Thần núi Tản Viên, Cao Sơn…; Thần cây, Thần cá Voi…
thần sông,
Nhân thần: Tiền hiền, Hậu hiền; Tiền bối, Hậu bối; Tiên
sư…
Sắc thần: Nội dung , các triều đại phong sắc, gia tặng…
Biểu hiện

-Hệ thống tín ngưỡng đa nguyên

- Yếu tố tín ngưỡng sơ khai của cư dân
nông nghiệp ( phồn thực, Thần Mẹ, sức mạnh tự nhiên…)




Lễ hội
-Kỳ yên; thượng điền; Hạ điền; Cúng cơm mới; Tống
ôn; Lễ lúa sinh (xin lúa tốt); Cầu bông…
-Các bước lễ hội: Mộc dục (tắm ); Gia quan

( mặc áo) ; rước thần; rước văn; Cờ tiết mao, cờ Ngũ
Hành (xanh, đỏ, vàng, trắng, đen); Long đình…
-Đại tế: Chủ tế ; Bồi tế ; 2 Đông xướng, Tây xướng;
2 nối tán; 10-12 chấp sự
- Nghi lễ: 4 giai đoạn:
Nghinh thần; Hiến lễ; Ẩm
phúc & Thụ tộ ; Lễ tạ.
-Hèm: nghi lễ đặc biệt nhắc lại tính tình, sự nghiệp
của thần. Hình thức ma thuật bắt chước.


III. Tín ngưỡng dân gian trong dân tộc ít
người
Tin có thần linh ngự ở mọi nơi, gọi là Yang.
Đấng tối cao trên hết là N’ Du.
Người Dao: nửa triệu người ở Cao Bằng ,
Tuyên
Quang, Lào Cai, Yên Bái , Hà Giang….
Truyện Bàn Hồ xem thuỷ tổ của tộc người là
Bàn Hoàng Thánh đế , là con chó tiên lập công
lấy
được công chúa, được vua phân đất cho
xuống
trần trấn giữ vùng núi phía Nam.










ý nghĩa là biểu tượng cho sự thống nhất
nguồn gốc
Đạo giáo góp phần củng cố ý thức tự giác
tộc người. Lễ cấp sắc cho thanh niên mới
được trở thành tín đồ Đạo giáo, khi chết
mới được về với tổ tiên.
Quan niệm ngũ sắc: biểu tượng cho sức
mạnh, may mắn.. nấu xôi, làm bánh 5
màu cúng thần linh
Các loại tranh : cõi thượng giới (Ngọc
Hoàng Thượng đế), hạ giới (Thập điện
Diêm vương )


NGƯỜI THÁI
-Kiêng kỵ ngày Mão vì đó là ngày con ong, vất vả.
Nếu chết đắp chiếu để hôm sau mới xem như chết.
-Chết ba ngày đem cơm ra mộ, sau đó không
cúng, rước về thờ tổ tiên ở nhà. Không có giỗ đầu, giỗ
cuối .
-Có tục thiêu xác.




Người H’Mông



Cư trú ở Hoà Bình, Lào Cai, Yên Bái,
Thanh Hoá, Nghệ An…
Quan niệm trời tròn, đất vuông, Cha
trời mẹ đất…
Quan niệm vạn vật hữu linh, đấng tối
cao là trời.
Tin có ma, nhưng là ma tốt và ma xấu.
Thờ tổ tiên nhưng không có bàn thờ .
Chỉ cúng tổ tiên vào ngày Tết.

















Người Khmer

Thờ ông Tà, thần bản mệnh
Thờ cúng tổ tiên. Lễ Đônta. Thờ cha mẹ ở nhà 3 năm,
sau đó đem lên chùa nhập tháp.
Cúng tổ nghề nghiệp
Cúng quà đầu mùa
Cúng cầu trẻ hết bịnh: vào đêm tối , ngoài hè.










NGƯỜI HOA
Thờ đa thần
Có sự đan xen giữa tín ngưỡng và tôn
giáo
Vũ trụ quan: Có các cõi Phật , Trời,
Người, Địa Ngục…
Thể hiện giao lưu văn hóa Hoa-Việt
trong thờ cúng: Bà Chúa Xứ, Thành
Hòang Bổn Cảnh…




Người Chăm



Tín ngưỡng Raya dil itrah tổ chức vào ngày
cuối của tháng Ramadan nhằm cám ơn
Thượng Đế đã ban phúc lành .



Tín ngưỡng Tolakbala cầu Thượng Đế che chở.
Tháng 2 hàng năm .



Lễ đặt tên, cắt tóc, cắt da qui đầu ..
Cắt tượng trưng vài sợi tóc, tặng quà cho trẻ
mồ côi, sờ vào đầu chúng …cầu Thượng Đế
ban phước lành


IV. CHỨC NĂNG CỦA TÍN NGƯỠNG


Đền bù hư ảo



Giáo duc, định hướng nhân cách sống



Giao tiếp



Bảo đảm tính kế tục lịch sử



Điều chỉnh quan hệ cộng đồng


V. MỘT SỐ NHẬN XÉT
** Tôn giáo tồn tại trong cộng đồng dân tộc ít người
đã làm thay đổi quan niệm về tín ngưỡng và phong
tục tập quán có liên quan đến tín ngưỡng.
-Lễ Bỏ mã không còn (Cơ Ho)
-Bí tích hôn phối diễn ra có khi đôi vợ
chồng
đã có con
….
** Đặc trưng của tín ngưỡng ở Việt Nam
-Tàn dư của vật linh giáo, bái vật giáo; mang yếu tố
của lễ thức nông nghiệp ; thờ Mẫu
-Mang tính sáng tạo, đa dạng do quá trình sống cận
cư.
-Thể hiện đặc trưng tộc người của dân tộc Việt Nam:
trọng nhân nghĩa, ghi ơn những người có công với
đất nước và cộng đồng.