Bài giảng địa mao học đại cương

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH
KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI

BÀI GIẢNG
(Lưu hành nội bộ)

ĐỊA MẠO HỌC
ĐẠI CƯƠNG
(Dành cho sinh viên Đại học Địa lý học,
hệ chính quy)

Biên soạn: Nguyễn Hữu Duy Viễn

Năm 2014


MỤC LỤC
MỤC LỤC .............................................................................................................................ii
LỜI NÓI ĐẦU ....................................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG .................................................................................... 2
1.1. VỊ TRÍ CỦA ĐỊA MẠO HỌC.................................................................................... 2
1.1.1. Sự hình thành và phát triển .................................................................................. 2
1.1.1.1. Trên thế giới .................................................................................................. 2
1.1.1.2. Tại Việt Nam................................................................................................. 2
1.1.2. Địa mạo học là một ngành khoa học độc lập ....................................................... 3
1.1.2.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................... 3
1.1.2.2. Nhiệm vụ của địa mạo học............................................................................ 3
1.1.2.3. Phương pháp luận ......................................................................................... 4
1.1.2.4. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 4
1.1.3. Sự phân ngành của địa mạo học .......................................................................... 5
1.1.4. Công tác khảo sát địa mạo ................................................................................... 5

1.1.4.1. Nghiên cứu trong phòng ............................................................................... 5
1.1.4.2. Nghiên cứu ngoài thực địa ............................................................................ 6
1.1.4.3. Nghiên cứu thực nghiệm ............................................................................... 6
1.2. CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN ...................................................................................... 6
1.2.1. Địa hình ................................................................................................................ 6
1.2.1.1. Dạng địa hình ................................................................................................ 6
1.2.1.2. Kiểu địa hình ................................................................................................. 7
1.2.1.3. Nhóm kiểu địa hình ....................................................................................... 7
1.2.2. Hình thái địa hình................................................................................................. 7
1.2.2.1. Hình thái mô tả.............................................................................................. 7
1.2.2.2. Hình thái trắc lượng ...................................................................................... 7
1.2.3. Tuổi địa hình ........................................................................................................ 7
1.2.3.1. Tuổi tuyệt đối ................................................................................................ 7
1.2.3.2. Tuổi tương đối .............................................................................................. 8
1.2.4. Thang tuổi địa chất............................................................................................... 8
1.3. NGUYÊN TẮC PHÂN LOẠI ĐỊA HÌNH ................................................................. 8
1.3.1. Nhóm dựa vào hình thái ....................................................................................... 9
1.3.1.1. Phân loại theo bề mặt ngang ......................................................................... 9
1.3.1.2. Phân loại theo độ phức tạp ............................................................................ 9
1.3.1.3. Phân loại theo kích thước.............................................................................. 9
1.3.1.4. Phân loại theo hình thái và trắc lượng hình thái ........................................... 9
1.3.2. Nhóm dựa vào nguồn gốc .................................................................................. 10
1.3.2.1. Phân loại theo lực tác động chủ yếu ........................................................... 10
1.3.2.2. Phân loại theo tương quan nội – ngoại lực ................................................. 10
CHƯƠNG 2. CÁC YẾU TỐ THÀNH TẠO ĐỊA HÌNH .................................................... 12
2.1. KHÁI QUÁT VỀ SỰ THÀNH TẠO ĐỊA HÌNH .................................................... 12
2.1.1. Quy luật cơ bản về sự thành tạo địa hình ........................................................... 12
2.1.2. Các kiểu phát triển của địa hình ......................................................................... 12
2.1.2.1. Kiểu địa hình phát triển đi lên..................................................................... 12
2.1.2.2. Kiểu địa hình phát triển đi xuống ............................................................... 12

2.1.2.3. Kiểu địa hình ổn định .................................................................................. 12
2.2. TÍNH CHẤT CỦA ĐÁ ............................................................................................. 13
2.2.1. Độ bền vật lý ...................................................................................................... 13
2.2.1.1. Tính dẫn nhiệt ............................................................................................. 13
2.2.1.2. Nhiệt dung và màu sắc ................................................................................ 13
ii


2.2.1.3. Độ cứng và tính nứt nẻ................................................................................ 13
2.2.1.4. Tính thấm nước và ướt lún .......................................................................... 13
2.2.2. Độ bền hóa học .................................................................................................. 13
2.2.2.1. Khả năng bị phá hủy bởi nước, khí ............................................................. 13
2.2.2.2. Đối với hình thái địa hình ........................................................................... 14
2.2.3. Cấu trúc kiến tạo - magma ................................................................................. 14
2.2.3.1. Cấu trúc nằm ngang .................................................................................... 14
2.2.3.2. Cấu trúc đơn nghiêng .................................................................................. 14
2.2.3.3. Cấu trúc uốn nếp ......................................................................................... 14
2.2.3.4. Cấu trúc đứt gãy .......................................................................................... 14
2.2.3.5. Cấu trúc magma xâm nhập ......................................................................... 15
2.2.3.6. Cấu trúc magma phun trào .......................................................................... 15
2.3. HOẠT ĐỘNG TÂN KIẾN TẠO .............................................................................. 16
2.3.1. Khái quát về tân kiến tạo ................................................................................... 16
2.3.2. Tác động đến địa hình ........................................................................................ 16
2.3.2.1. Đối với hệ thống dòng chảy ........................................................................ 16
2.3.2.2. Đối với biển và bờ biển ............................................................................... 17
2.3.2.3. Đối với miền núi ......................................................................................... 17
2.3.2.4. Đối với địa hình đường tuyết ...................................................................... 17
2.4. ĐIỀU KIỆN KHÍ HẬU............................................................................................. 17
2.4.1. Khí hậu băng tuyết ............................................................................................. 17
2.4.2. Khí hậu ẩm ướt .................................................................................................. 18

2.4.3. Khí hậu khô khan ............................................................................................... 18
2.5. QUÁ TRÌNH PHONG HÓA .................................................................................... 19
2.5.1. Phong hóa vật lý................................................................................................. 19
2.5.1.1. Phong hóa do nhiệt...................................................................................... 19
2.5.1.2. Phong hóa do băng giá ................................................................................ 19
2.5.1.3. Phong hóa do muối kết tinh ........................................................................ 19
2.5.1.4. Phong hóa do sinh vật ................................................................................. 19
2.5.2. Phong hóa hóa học ............................................................................................. 20
2.5.2.1. Hiện tượng thủy phân ................................................................................. 20
2.5.2.2. Hiện tượng hydrat hóa ................................................................................ 20
2.5.2.3. Hiện tượng oxid hóa ................................................................................... 20
2.5.2.4. Hiện tượng hòa tan ...................................................................................... 21
2.6. QUÁ TRÌNH BÀO MÒN ......................................................................................... 21
2.6.1. Bào mòn trực tiếp............................................................................................... 21
2.6.1.1. Đá lở và núi lở............................................................................................. 22
2.6.1.2. Trượt đất ..................................................................................................... 22
2.6.1.3. Lũ đá ........................................................................................................... 22
2.6.2. Bào mòn gián tiếp .............................................................................................. 22
2.6.2.1. Hoạt động của nước và băng....................................................................... 22
2.6.2.2. Hoạt động của gió ....................................................................................... 22
CHƯƠNG 3. HÌNH THÁI BỀ MẶT TRÁI ĐẤT ............................................................... 23
3.1. HÌNH DẠNG VÀ SỰ CHIA CẮT BỀ MẶT ........................................................... 23
3.1.1. Hình dạng Trái Đất ............................................................................................ 23
3.1.2. Sự chia cắt bề mặt Trái Đất ................................................................................ 23
3.1.2.1. Sự chia cắt theo phương ngang ................................................................... 23
3.1.2.2. Sự chia cắt theo phương đứng .................................................................... 23
3.2. ĐỊA HÌNH MIỀN NÚI ............................................................................................. 24
3.2.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................... 24
iii

3.2.2. Đặc điểm miền núi ............................................................................................. 24
3.2.3. Phân loại núi ...................................................................................................... 24
3.2.3.1. Núi kiến tạo ................................................................................................. 25
3.2.3.2. Núi lửa ........................................................................................................ 25
3.2.3.3. Núi xâm thực............................................................................................... 25
3.3. ĐỊA HÌNH MIỀN ĐỒNG BẰNG ............................................................................ 25
3.3.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................... 25
3.3.2. Đặc điểm miền đồng bằng ................................................................................. 25
3.3.3. Phân loại đồng bằng ........................................................................................... 26
3.4. ĐỊA HÌNH ĐÁY BIỂN - ĐẠI DƯƠNG VÀ MIỀN BỜ BIỂN ............................... 27
3.4.1. Địa hình đáy biển - đại dương ........................................................................... 27
3.4.1.1. Thềm lục địa ............................................................................................... 27
3.4.1.2. Sườn lục địa ................................................................................................ 27
3.4.1.3. Đáy đại dương ............................................................................................. 27
3.4.2. Địa hình đới bờ biển .......................................................................................... 27
3.4.3. Phân loại bờ biển................................................................................................ 28
3.4.3.1. Nhóm bờ đá gốc .......................................................................................... 28
3.4.3.2. Nhóm bờ hiện đại........................................................................................ 28
CHƯƠNG 4. ĐỊA HÌNH NÚI LỬA.................................................................................... 29
4.1. KHÁI QUÁT VỀ HOẠT ĐỘNG NÚI LỬA ............................................................ 29
4.1.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................... 29
4.1.2. Các thành phần của núi lửa ................................................................................ 29
4.1.3. Vật liệu núi lửa................................................................................................... 29
4.1.3.1. Dung nham .................................................................................................. 29
4.1.3.2. Các sản phẩm vụn ....................................................................................... 29
4.1.3.3. Các sản phẩm khí ........................................................................................ 30
4.1.4. Nguồn cung cấp và độ sâu lò magma ................................................................ 30
4.1.5. Các kiểu hoạt động núi lửa ................................................................................ 30
4.1.5.1. Hoạt động kiểu phun trào ............................................................................ 30

4.1.5.2. Hoạt động kiểu phun nổ .............................................................................. 30
4.2. CÁC DẠNG ĐỊA HÌNH NÚI LỬA ......................................................................... 31
4.2.1. Địa hình miệng núi lửa ...................................................................................... 31
4.2.1.1. Hồ miệng núi lửa ........................................................................................ 31
4.2.1.2. Địa hình cuesta ............................................................................................ 31
4.2.1.3. Địa hình dương ........................................................................................... 31
4.2.2. Địa hình trên sườn núi lửa ................................................................................. 31
4.2.2.1. Dạng san bằng ............................................................................................. 31
4.2.2.2. Hoang mạc đá ............................................................................................. 32
4.2.2.3. Cột trụ đa giác ............................................................................................. 32
4.2.2.4. Dạng địa hình sót ........................................................................................ 32
4.2.2.5. Ghềnh, thác và hồ ....................................................................................... 32
4.2.2.6. Dạng suối nóng ........................................................................................... 32
CHƯƠNG 5. ĐỊA HÌNH DO GIÓ ...................................................................................... 33
5.1. KHÁI QUÁT VỀ GIÓ .............................................................................................. 33
5.1.1. Khái niệm và điều kiện hoạt động ..................................................................... 33
5.1.1.1. Khái niệm .................................................................................................... 33
5.1.1.2. Điều kiện hoạt động của gió ....................................................................... 33
5.1.2. Tác dụng của gió ................................................................................................ 33
5.1.2.1. Tác dụng phá hại ......................................................................................... 33
5.1.2.2. Tác dụng vận chuyển .................................................................................. 33
iv


5.1.2.3. Tác dụng tích tụ .......................................................................................... 33
5.2. ĐỊA HÌNH DO GIÓ THÀNH TẠO ......................................................................... 34
5.2.1. Địa hình thổi mòn – gặm mòn ........................................................................... 34
5.2.1.1. Địa hình thổi mòn ....................................................................................... 34
5.2.1.2. Địa hình gặm mòn ....................................................................................... 34
5.2.2. Địa hình do vận chuyển – tích tụ ....................................................................... 34

CHƯƠNG 6. ĐỊA HÌNH NƯỚC CHẢY TRÊN MẶT ....................................................... 36
6.1. KHÁI QUÁT VỀ NƯỚC CHẢY TRÊN MẶT ........................................................ 36
6.1.1. Một số khái niệm cơ bản .................................................................................... 36
6.1.1.1. Mặt cắt dọc dòng chảy ................................................................................ 36
6.1.1.2. Gốc xói mòn/ Mực xâm thực cơ sở............................................................. 36
6.1.2. Phân loại nước chảy trên mặt ............................................................................. 36
6.1.2.1. Nước chảy tràn ............................................................................................ 36
6.1.2.2. Nước chảy theo dòng .................................................................................. 36
6.1.3. Tác dụng của nước chảy trên mặt ...................................................................... 36
6.1.3.1. Hiện tượng xâm thực .................................................................................. 36
6.1.3.2. Hiện tượng tích tụ ....................................................................................... 37
6.2. ĐỊA HÌNH NƯỚC CHẢY TRÀN ............................................................................ 37
6.2.1. Khái quát về nước chảy tràn ............................................................................. 37
6.2.2. Các dạng địa hình nước chảy tràn ...................................................................... 38
6.2.2.1. Khe mưa ...................................................................................................... 38
6.2.2.2. Vạt sườn tích ............................................................................................... 38
6.2.2.3. Thềm kiến trúc bào mòn ............................................................................. 38
6.3. ĐỊA HÌNH DÒNG CHẢY TẠM THỜI ................................................................... 38
6.3.1. Dòng chảy tạm thời ở miền núi.......................................................................... 38
6.3.1.2. Bồn thu nước ............................................................................................... 38
6.3.1.3. Mương xói................................................................................................... 38
6.3.1.4. Nón phóng vật ............................................................................................. 38
6.3.2. Dòng chảy tạm thời ở đồng bằng ....................................................................... 39
6.3.2.1. Trũng nông .................................................................................................. 39
6.3.2.2. Rãnh xói mòn .............................................................................................. 39
6.3.2.3. Địa hình đất xấu .......................................................................................... 39
6.4. ĐỊA HÌNH DÒNG CHẢY THƯỜNG XUYÊN ...................................................... 39
6.4.1. Lưu vực sông ..................................................................................................... 39
6.4.1.1. Khái niệm lưu vực sông .............................................................................. 39
6.4.1.2. Phân loại lưu vực sông ................................................................................ 39

6.4.2. Thung lũng sông ................................................................................................ 40
6.4.2.1. Phân loại thung lũng sông ........................................................................... 40
6.4.2.2. Cấu tạo của thung lũng sông ....................................................................... 41
6.4.2.3. Bãi bồi ......................................................................................................... 41
6.4.2.4. Thềm sông ................................................................................................... 42
6.4.3. Châu thổ ............................................................................................................. 42
6.4.3.1. Các dạng hình thái cửa sông ....................................................................... 42
6.4.3.2. Điều kiện hình thành châu thổ .................................................................... 43
6.4.3.3. Đặc điểm của châu thổ ................................................................................ 43
6.4.3.4. Phân loại châu thổ ....................................................................................... 43
CHƯƠNG 7. ĐỊA HÌNH KARST ....................................................................................... 45
7.1. KHÁI QUÁT VỀ HOẠT ĐỘNG KARST ............................................................... 45
7.1.1. Khái niệm hoạt động karst ................................................................................. 45
7.1.2. Điều kiện phát triển địa hình karst ..................................................................... 45
v


7.1.3. Các giai đoạn hòa tan đá vôi .............................................................................. 46
7.2. ĐỊA HÌNH KARST .................................................................................................. 46
7.2.1. Các dạng địa hình karst trên mặt........................................................................ 46
7.2.1.1. Địa hình caru ............................................................................................... 46
7.2.1.2. Địa hình karst trũng .................................................................................... 46
7.2.1.3. Địa hình karst dương................................................................................... 47
7.2.2. Các dạng địa hình karst ngầm ............................................................................ 47
7.2.2.1. Phân loại hang động karst ........................................................................... 47
7.2.2.2. Các dạng địa hình trong hang động ............................................................ 48
7.3. ĐỊA HÌNH KARST GIẢ .......................................................................................... 48
7.3.1. Khái niệm ........................................................................................................... 48
7.3.2. Các kiểu karst giả ............................................................................................... 48
7.3.2.1. Karst giả phát triển trong đá vụn gắn kết .................................................... 48

7.3.2.2. Karst giả phát triển trong hoàng thổ và sét hoàng thổ ................................ 48
7.3.2.3. Karst nhiệt ................................................................................................... 49
CHƯƠNG 8. ĐỊA HÌNH BỜ BIỂN .................................................................................... 50
8.1. KHÁI QUÁT VỀ HOẠT ĐỘNG CỦA BIỂN .......................................................... 50
8.1.1. Các yếu tố tác động đến địa hình bờ biển .......................................................... 50
8.1.1.1. Sóng biển .................................................................................................... 50
8.1.1.2. Thủy triều .................................................................................................... 50
8.1.1.3. Dòng biển .................................................................................................... 51
8.1.2. Tác dụng đối với bờ biển ................................................................................... 51
8.1.2.1. Quá trình phá hủy........................................................................................ 51
8.1.2.2. Quá trình vận chuyển và tích tụ .................................................................. 52
8.2. ĐỊA HÌNH BỜ BIỂN................................................................................................ 53
8.2.1. Địa hình mài mòn............................................................................................... 53
8.2.2. Địa hình di chuyển, tích tụ ................................................................................. 54
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH ...................................................................................... 56

vi


LỜI NÓI ĐẦU
Bài giảng “Địa mạo học đại cương” được biên soạn dựa trên cơ sở những
giáo trình có liên quan của các trường bạn và tài liệu tác giả thu thập được từ
nhiều nguồn khác nhau.
Bài giảng giới thiệu các vấn đề cơ bản về địa mạo học, nguyên tắc phân loại
địa hình, các yếu tố thành tạo địa hình và các hoạt động địa mạo quan trọng: vận
động kiến tạo, hoạt động macma, hoạt động của nước chảy trên mặt, của nước
dưới đất, hoạt động của gió và của biển cho sinh viên ngành Địa lý học, chuyên
ngành Địa lý du lịch được đào tạo tại Khoa Khoa học Xã hội, Trường Đại học
Quảng Bình.
Mặc dù đã cố gắng rất nhiều để nội dung bài giảng đáp ứng được yêu cầu của

chương trình và nâng cao chất lượng đào tạo, song chắc chắn không tránh khỏi
những sai sót. Kính mong nhận được sự chỉ bảo của các nhà khoa học, các bạn
đồng nghiệp, cùng sự góp ý của các bạn sinh viên khi sử dụng bài giảng này.
Trân trọng cảm ơn tập thể Bộ môn Địa lý – Việt Nam học – Công tác xã hội,
Trường Đại học Quảng Bình đã đọc và góp nhiều ý kiến bổ ích.
NGƯỜI BIÊN SOẠN

1


CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG
1.1. VỊ TRÍ CỦA ĐỊA MẠO HỌC
1.1.1. Sự hình thành và phát triển
1.1.1.1. Trên thế giới
Khoa học địa lý là một trong những ngành khoa học cổ điển nhất của loài người.
Nó bao gồm nhiều ngành khoa học bộ phận khác nhau như: địa lý tự nhiên, địa lý nhân
văn, … và trong mỗi nhóm này lại được chia thành nhiều chuyên ngành khác nhau: địa
lý tự nhiên đại cương, địa lý tự nhiên khu vực, địa mạo học, khí hậu học, địa lý thủy văn,
địa lý thổ nhưỡng, địa lý sinh vật, …
Theo quy luật phát triển chung của mọi ngành khoa học, theo đà tích lũy tri thức
của con người, các chuyên ngành này dần phát triển thành các ngành khoa học bộ phận
riêng. Địa mạo học đã được tách ra từ Địa lý tự nhiên và đã phát triển thành một ngành
khoa học độc lập. Tuy nhiên, địa mạo trở thành một ngành khoa học độc lập khá trễ so
với các ngành khác của địa lý tự nhiên.
Từ nửa đầu thế kỷ XIX trở về trước, các tài liệu về địa hình mặt đất (đối tượng
nghiên cứu của địa mạo học) chỉ được thu thập một cách thụ động trong khi tiến hành
các công trình nghiên cứu, khảo sát địa lý, địa chất hay thổ nhưỡng, … Và các tài liệu
này hoàn toàn chỉ mang tính chất mô tả đơn thuần, chỉ mới dừng lại ở mức trả lời cho
câu hỏi “Hiện tại như thế nào?” mà bỏ lửng câu hỏi “Tại sao? Sẽ như thế nào?” bởi vì
các nhà khoa học trong thời kỳ này còn xa lạ với tư tưởng “sự phát triển có quy luật của

các dạng địa hình mặt đất”. Do đó, giai đoạn này, địa mạo học coi như chưa xuất hiện.
Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, từ khi xuất hiện các công trình nghiên cứu
tổng quát nổi tiếng của các nhà địa lý, địa chất như: Pauen, Ginpecte, V. Davit,
Richopen, A. Penk, W. Penk, … thành ngành địa mạo học mới thực sự hình thành.
Thoạt đầu, địa mạo học phát triển trong mối quan hệ chặt chẽ với các ngành bản
đồ, địa lý, địa chất. Chính vì vậy, những nhà địa lý, địa chất thường tranh luận với nhau
về vị trí của địa mạo học trong khối ngành khoa học về Trái Đất.
Một số tác giả (I.X. Sukin) cho rằng: Địa mạo học thuộc nhóm khoa học địa lý, bởi
vì nó phát triển từ địa lý tự nhiên, và nhất là đối tượng nghiên cứu của địa mạo học là địa
hình mặt đất, là một bộ phận hợp thành quan trọng của môi trường địa lý.
Tuy nhiên, một số tác giả khác (W. Penk) cho rằng: Địa mạo học thuộc nhóm các
khoa học địa chất vì có liên quan mật thiết với cấu trúc, lịch sử phát triển của địa chất.
Ngoài ra, có quan điểm coi: Địa mạo học nằm ở vị trí trung gian giữa địa lý học và
địa chất học vì thực tế nó giải quyết các vấn đề về địa lý lẫn địa chất, cũng như việc
ngành địa mạo học sử dụng nhiều kiến thức và kết quả nghiên cứu của hai ngành này.
Tuy nhiên, các quy điểm trên chưa hoàn toàn đúng đắn, vì thực tế thì Địa mạo học
có phương pháp luận hoàn chỉnh, có đối tượng nghiên cứu riêng và có hệ thống phương
pháp nghiên cứu thống nhất (các yếu tố để xem xét một ngành khoa học độc lập). Và địa
mạo đã trở thành một ngành khoa học độc lập vì hội đủ các điều kiện như nêu trên.
1.1.1.2. Tại Việt Nam
Như đã trình bày ở trên, lịch sử địa mạo học trên thế giới với tư cách là một ngành
khoa học độc lập thì rất ngắn. Riêng tại Việt Nam còn ngắn hơn.
Trước 1954, các tư liệu về địa hình Việt Nam chỉ mới được thu thập và sử dụng
mang tính chất kết hợp, tạm thời mà chưa có tính hệ thống của một ngành khoa học độc
lập. Như vậy, thời gian này địa mạo học coi như chưa hình thành.
Từ 1954 – 1966 đến nay, do yêu cầu cấp thiết của công cuộc xây dựng Tổ quốc, đã
đã ra yêu cầu cho việc nghiên cứu địa mạo Việt Nam hình thành. Trong đó, những năm
đầu, Địa mạo học chỉ mới được quan tâm ở mức: giảng dạy môn địa mạo học đại cương
2

cho các trường Đại học ngành Địa lý, và thu thập các tư liệu địa mạo thông qua các
nghiên cứu về địa chất.
Chỉ từ 1960, việc đào tạo cán bộ chuyên ngành địa mạo mới được quan tâm thật
sự. Đến năm 1963, những công trình nghiên cứu đầu tiên về địa mạo do các cán bộ
giảng dạy về địa mạo (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) thực hiện dưới sự giúp đỡ của
các chuyên gia Liên Xô và Tổng cục Địa chất đã ra đời.
Với sự ra đời của khoa Địa lý – Địa chất tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội vào
1966, việc đào tạo cán bộ địa mạo mới được tiến hành một cách hệ thống, bắt đầu hình
thành ý định tiến tới thành lập bản đồ địa mạo miền Bắc Việt Nam.
1.1.2. Địa mạo học là một ngành khoa học độc lập
Địa mạo học bắt nguồn từ các từ ghép Hi Lạp như Geo: Trái Đất, Morphe: hình
dạng, Logos: học thuyết. Địa mạo học là ngành khoa học về những dạng địa hình và
cách kết hợp của chúng tạo nên diện mạo lục địa và đáy đại dương.
Địa mạo học được xem là một ngành khoa học độc lập vì địa mạo có đối tượng
nghiên cứu riêng, có phương pháp luận hoàn chỉnh, và có hệ thống phương pháp nghiên
cứu thống nhất.
1.1.2.1. Đối tượng nghiên cứu
Địa mạo học nghiên cứu địa hình trong trạng thái phát triển của chúng nên đây là
ngành khoa học về hình thái, nguồn gốc phát sinh, lịch sử phát triển, những biến đổi hiện
tại, hướng phát triển tương lai và tuổi của địa hình mặt đất.
Như vậy, đối tượng nghiên cứu của địa mạo học là địa hình bề mặt Trái Đất. Sự
khác biệt về đối tượng nghiên cứu của địa mạo học với địa chất học và địa lý tự nhiên:
- Đối với địa chất học: điểm khác nhau cơ bản là Địa mạo học nghiên cứu mặt đất
và nhất là các dạng mặt đất hiện nay, còn Địa chất học có đối tượng nghiên cứu là lòng
đất, với những lực hoạt động trong lòng đất và sự phát triển của Trái Đất trong quá khứ.
- Đối với địa lý tự nhiên: địa mạo học có đối tượng nghiên cứu hẹp hơn rất nhiều,
nó chỉ nghiên cứu hợp phần địa hình của cảnh quan địa lý, trong khi đó, địa lý tự nhiên
rộng hơn nhiều, gồm cả các yếu tố: khí hậu, thủy văn, thổ nhưỡng, sinh vật, …
1.1.2.2. Nhiệm vụ của địa mạo học

- Nghiên cứu những nét hình thái của địa hình: kích thước, các dạng sơ đẳng (các
chỉ tiêu về trắc lượng hình thái), mô tả hình thái và cách sắp xếp, định hướng của chúng
trong không gian, quan hệ về hướng giữa chúng với nhau.
- Xác định nguồn gốc phát sinh, phát triển các dạng địa hình và các kiểu địa hình.
- Nghiên cứu các quy luật phát triển của địa hình trong môi trường địa lý nhất định
và trên cơ sở đó mà xây dựng hệ thống phân loại địa hình theo nguồn gốc phát sinh.
- Phát hiện những tập hợp tự nhiên của các dạng địa hình có liên quan với nhau về
nguông gốc, lặp đi lặp lại một cách có quy luật, xuất hiện trong những điều kiện cấu trúc
địa chất nhất định, hoặc trong những cách kết hợp nhất định của các nhân tố địa hình –
tức là xác định kiểu địa hình.
- Nghiên cứu sự phân bố địa lý của các dạng địa hình cũng như những tập hợp có
quy luật của chúng trên mặt đất, chủ yếu cho tính phân đới khí hậu chi phối hoặc do
cách phân bố các khối lục địa và biển quyết định.
Trong mỗi hướng nghiên cứu nêu trên, đều đòi hỏi phải quan tâm đến “quan điểm
lịch sử”, tức là xem xét địa hình trong trạng thái vận động phát triển liên tục. Nói cách
khác là phải giải quyết cả vấn đề quá khứ cổ địa mạo và dự đoán tương lai của địa hình.
Đó là hướng nghiên cứu của vấn đề địa mạo chung, ngoài ra còn phải giải quyết
những vấn đề phục vụ thực tiễn. Trong những năm gần đây, hướng này ngày càng phát
triển mạnh, lại càng đòi hỏi phải chú ý nhiều hơn đến ý nghĩa thực tiễn của các dạng địa
hình và các động lực phát triển của chúng.
3


1.1.2.3. Phương pháp luận
Về phương pháp luận, địa mạo học có hai quan điểm cơ bản:
- Xem địa hình như vật thể có thể phát triển, tiến hóa và nó là kết quả của tác động
tương hỗ và đồng thời lên mặt đất của các quá trình nội – ngoại lực. Hai nhóm động lực
này luôn luôn cùng tồn tại đồng thời, tác động ngược nhau. Và tùy thuộc tương quan
giữa chúng mà ta có hướng phát triển này hay hướng phát triển khác của địa hình.
- Địa hình phải được nghiên cứu trong mối quan hệ chặt chẽ với đặc điểm của môi

trường địa lý. Do đó, nó luôn có quan hệ chi phối nhân - quả giữa những yếu tố hợp
thành này. Nghĩa là, khi nghiên cứu địa hình phải chú ý đến toàn bộ quan hệ qua lại,
phức tạp của các quyển: thạch quyển, khí quyển, khí quyển, thủy quyển, sinh quyển.
1.1.2.4. Phương pháp nghiên cứu
Địa hình mặt đất vừa là bộ phận của môi trường địa lý, đồng thời là sản phẩm của
lịch sử phát triển địa chất. Nó phát triển trên cơ sở tác động tương hỗ, ngược nhau xảy ra
liên tục của các nhân tố nội – ngoại lực. Vì vậy, địa hình rất đa dạng, để có thể nghiên
cứu địa mạo thì cần sử dụng nhiều phương pháp khác nhau.
- Phương pháp hình thái
Dựa trên cơ sở nghiên cứu định tính, định lượng những dấu hiệu chỉ tiêu hình thái
bề ngoài của địa hình mà góp phần giải quyết vấn đề nguồn gốc. Mặt khác, phương pháp
này có thể lý giải được hoàn cảnh địa lý cũng như phát hiện được cấu trúc địa chất.
- Phương pháp nham tướng – hình thái
Trong khi nghiên cứu địa hình, thành phần, đặc điểm nham tướng của các trầm tích
so sánh. Qua đó, có thể xác định tuổi và điều kiện thành tạo địa hình.
- Phương pháp địa chất – hình thái
Nhằm xác định mối liên hệ giữa địa hình và cấu trúc địa chất. để tìm ra sự phụ
thuộc của hình thái địa hình đối với các điều kiện cấu trúc nham thạch.
- Phương pháp tân kiến tạo – hình thái
Trong nhiều trường hợp, vận động tân kiến tạo giữ vai trò chủ đạo trong việc tạo
thành địa hình hiện tại, nhất là với địa hình miền núi. Do đó, theo phương pháp này, phải
nghiên cứu địa hình trong mối liên hệ với các hoạt động tân kiến tạo.
- Phương pháp địa lý – hình thái
Địa hình được coi là một hợp phần của môi trường địa lý, khi môi trường bị biến
đổi thì địa hình cũng bị biến đổi. Ngược lại, khi địa hình thay đổi thì môi trường địa lý
cũng bi thay đổi theo. Phương pháp này hình thành dựa trên cơ sở nghiên cứu điều kiện
thành tạo và những biến đổi của các điều kiện ấy trong môi trường địa lý.
- Phương pháp động lực – hình thái
Dựa vào sự biến đổi, phát triển của địa hình để tìm ta những động lực và quá trình
tác động lên địa hình trong mối quan hệ với cấu trúc, vận động tân kiến tạo và những

điều kiện khí hậu hiện tại.
- Phương pháp cổ địa mạo
Nhằm giải quyết vấn đề về tuổi địa hình, xác định các giai đoạn trong lịch sử phát
triển địa hình. Trên cơ sở đó để dựng lại địa hình cổ và xác định các điều kiện phát triển
địa hình trong quá khứ.
- Phương pháp bề dày trầm tích
Bề dày trầm tích được thu thập theo các tài liệu lỗ khoan và phương pháp địa vật
lý. Qua phân tích sự thay đổi bề dày trầm tích có thể suy ra được biên độ, dấu, thời gian
vận động tân kiến tạo của vỏ Trái Đất. Phương pháp này thường được sử dụng để xác
định cấu trúc địa chất dưới sâu trong địa mạo cấu trúc, địa chất cấu tạo, nhất là để phát
hiện những cấu trúc có triển vọng chứa dầu mỏ và hơi đốt.
- Phương pháp viễn thám – hệ thống thông tin địa lý
4


Viễn thám hỗ trợ tích cực trong việc xác định ranh giới, hình thái, trắc lượng hình
thái, các phân phân bố của địa hình, … mà nhiều khi bằng cách phương pháp mặt đất
chúng ta không thể thực hiện được hoặc phải khó khăn, tốn kém nhiều. Hệ thống thông
tin địa lý hỗ trợ trong việc phân tích không gian, đưa ra các dự đoán cho sự phân bố
không gian của các đối tượng đang được nghiên cứu và hỗ trợ tích cực trong việc thành
lập dữ liệu, xây dựng bản đồ địa mạo.
Những liệt kê như trên cho thấy có nhiều phương pháp nghiên cứu. Khi tiến hành
nghiên cứu địa mạo, chúng ta không nên sử dụng riêng lẻ các phương pháp mà cần kết
hợp chúng lại với nhau. Từ đó mới có thể đưa ra những kết luận đáng tin cậy về nguồn
gốc phát sinh, phát triển trong lịch sử và động lực hiện tại của địa hình.
1.1.3. Sự phân ngành của địa mạo học
Do sự tích lũy và phát triển của những tri thức và tài liệu địa mạo, đồng thời do sự
bổ sung qua lại của các ngành khoa học khác mà nhiều hướng nghiên cứu của địa mạo
học đã được tách ra thành những bộ phận chuyên môn có liên hệ mật thiết với nhau, kết
thành hệ thống khoa học địa mạo.

Trước đây, địa mạo học được phân thành bốn nhóm:
- Địa mạo đại cương: có nhiệm vụ nghiên cứu những quy luật chung về nguồn gốc
phát sinh, lịch sưt phát triển và động lực hiện tại của địa hình.
- Địa mạo khu vực: giải quyết những vấn đề địa mạo của từng lãnh thổ riêng biệt
trên cơ sở áp dụng những quy luật địa mạo chung.
- Cổ địa mạo: giải quyết vấn đề lịch sử phát triển địa hình, dựng lại những giai
đoạn trong quá trình tiến hóa của địa hình.
- Địa mạo ứng dụng: có nhiệm vụ nghiên cứu địa hình và những động lực phát
triển địa hình dưới góc độ sửa dụng và cải tạo nó một cách có lợi nhất đối với đời sống
xã hội. Càng ngày những kết quả và phương pháp nghiên cứu địa mạo ngày càng được
ứng dụng rộng rãi trong các công trình nghiên cứu địa lý, địa chất, trong công tác tìm
kiếm, thăm dò khoáng sản và trong hoạt động kinh tế của con người như: xây dựng
đường xá, cầu cống, những công trình công nghiệp, thiết kế quy hoạch đồng ruộng, …
Hiện nay, với mức độ phát triển của những tri thức khoa học địa mạo, ngay bản
than môn Địa mạo đại cương cũng đã được phân ra nhiều bộ phận nhỏ để đáp ứng nhu
cầu chuyên môn và giải quyết nhiệm vụ của mình một cách toàn diện hơn. Do đó, Địa
mạo đại cương được tách thành bốn hướng:
- Địa mạo hành tinh: có đối tượng nghiên cứu là những địa hình cỡ lớn nhất, địa
hình hành tinh, nhằm giải quyết những vấn đề về cách hình thành, sự phát triển, phân bố
của chúng.
- Địa mạo cấu trúc: nghiên cứu tương quan giữa cấu tạo địa chất với địa hình, các
quy luật và các hướng phát triển lịch sử của địa hình trong sự chi phối của đặc điểm cấu
tạo địa chất. Hướng nghiên cứu này đã đạt được nhiều thành quả to lớn và ngày càng
ứng dụng rộng rãi trong các ngành địa chất, địa mạo và tìm kiếm khoáng sản.
- Địa mạo động học: nhằm nghiên cứu về động học của địa hình và đặc biệt là
động học ngoại sinh, kể cả những hoạt động địa mạo của con người.
- Địa mạo khí hậu: nghiên cứu những quá trình phát triển địa hình dưới góc độ ảnh
hưởng của điều kiện, tính phân đới khí hậu trong hiện tại và quá khứ.
1.1.4. Công tác khảo sát địa mạo
Công tác khảo sát địa mạo được chia thành ba giai đoạn: nghiên cứu trong phòng,

nghiên cứu ngoài thực địa và phân tích thực nghiệm.
1.1.4.1. Nghiên cứu trong phòng
- Đối với công trình nghiên cứu hoàn chỉnh, giai đoạn làm việc trong phòng bao
gồm cả phần công tác chuẩn bị cho thực địa. Ở giai đoạn này, quá trình nghiên cứu sơ bộ
khu vực sẽ bao gồm việc xác định, làm rõ các yêu cầu đặt ra qua các tài liệu đã có hoặc
5


qua các bản đồ. Từ đó, hình thành những khái niệm đầu tiên về tình hình địa mạo trên
lãnh thổ cần nghiên cứu. Sau đó, nêu những hướng công việc, các vấn đề cần giải quyết,
lập phương án nghiên cứu ngoài thực địa. Phần thứ hai là thu thập các tài liệu cần thiết
vừa ghi nhận được từ ngoài thực địa để thực hiện báo cáo tổng kết.
- Đối với công trình biên hội, chỉ thực hiện việc nghiên cứu trong phòng để tổng
hợp những tài liệu đã có về địa mạo mà không có giai đoạn thực địa. Thực ra ở đây
không phải là không có giai đoạn thực địa mà là do các nghiên cứu trước đó trong các
đoàn khảo sát khác nhau đã thực hiện.
1.1.4.2. Nghiên cứu ngoài thực địa
- Nghiên cứu lộ trình: Việc nghiên cứu địa mạo của lãnh thổ được tiến hành theo
từng lộ trình hoặc toàn bộ khu vực nghiên cứu. Trong quá trình thực hiện sẽ thu thập tài
liệu cho từng vấn đề cần được giải quyết và lập bản đồ địa mạo. Tỷ lệ bản đồ được chọn
tùy thuộc vào nhiệm vụ nghiên cứu, trong các công trình lập bản đồ địa chất, tìm kiếm
khoáng sản thì tỷ lệ bản đồ địa mạo được chọn chính là tỷ lệ bản đồ địa chất.
- Nghiên cứu ở trạm: Việc nghiên cứu ở các trạm xây dựng cố định nhằm thu thập
những tài liệu hoặc giải quyết những vấn đề về mặt định lượng trong sự phát triển của
các quá trình và hiện tượng địa mạo. Ví dụ: việc theo dõi tốc độ phá hủy hoặc bồi đắp bờ
biển, bờ hồ chứa nước, hiện tượng trượt đất, cường độ quá trình xói mòn đất, … Công
việc này có ý nghĩa về mặt lý luận lẫn thực tiễn, giúp ta dự báo được tốc độ và hướng
phát triển của địa hình, từ đó đề ra những biện pháp hạn chế tác hại của các quá trình đó.
1.1.4.3. Nghiên cứu thực nghiệm
- Hướng phân tích thực nghiệm: do đòi hỏi về mặt thực tiễn cũng như về lý thuyết

địa mạo là phải nghiên cứu một cách sâu sắc điều kiện thành tạo và phát triển của địa
hình, việc xác định tuổi địa hình và thành phần trầm tích (nhất là trầm tích đệ tứ), phân
tích đặc điểm thạch học – địa hóa, phân tích bào tử phấn hoa, … nên việc nghiên cứu
bằng thực nghiệm và phân tích trong phòng thí nghiệm ngày càng trở nên cần thiết.
Để có thể dựng lại điều kiện thành tạo địa hình và những biến đổi của chúng trong
quá khứ địa chất thì ta phải thực hiện hàng loạt phép phân tích cần thiết (như phân tích
thạch học, khoáng vật, cổ sinh, vi cổ sinh, địa hóa, …).
- Hướng lập mô hình địa mạo: Với đà tiến bộ của khoa học ngày nay, một hướng
mới đã được hình thành. Người ta dựng lại những điều kiện địa mạo ở ngay trong phòng
thí nghiệm để nghiên cứu sự phát triển của địa hình trong những điều kiện, hoàn cảnh
khác nhau. Đó là hướng lập mô hình địa mạo.
Ngày nay, hướng lập mô hình này càng phát triển mạnh nhờ kỹ thuật thực tế ảo
thực hiện nhờ phần mềm trên máy vi tính.
1.2. CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN
1.2.1. Địa hình
Như ta đã biết, hình dạng của bề mặt Trái Đất được gọi là hình Geoit. Đó là bề mặt
của mực nước đại dương thế giới được kéo dài một cách tưởng tượng bên dưới khối lục
địa với độ cong tương ứng. Còn bề mặt thật của lớp vỏ cứng của Trái Đất lại phức tạp
hơn nhiều, do có những nơi lồi, lõm với các độ chênh lệch khác nhau trên lục địa và trên
đáy đại dương. Toàn bọ những dạng gồ ghề ấy được gọi là địa hình mặt đất.
Như vậy, địa hình là thể tổng hợp của tất cả các dạng hình thái bề mặt ứng với từng
phần hoặc toàn bộ bề mặt Trái Đất. Địa hình mặt đất được gọi theo nhiều cấp:
1.2.1.1. Dạng địa hình
Địa hình của mỗi khu vực mặt đất bao gồm nhiều dạng hình thái, lặp đi lặp lại
nhiều lần và xen kẽ nhau trong không gian (cánh đồng, con sông, quả đồi, …) được gọi
là dạng địa hình. Vậy, “dạng địa hình là các dạng hình thái có quá trình thành tạo liên
quan với các yếu tố tạo địa hình nhất định, thường có kích thước nhỏ, và đó là yếu tố cơ
bản của địa hình mặt đất”.
6

Dạng địa hình có thể là dạng âm, hoặc dạng dương. Mỗi dạng địa hình lại được tạo
thành bởi sự kết hợp của các yếu tố thành phần nhỏ hơn như các bề mặt, các đường, các
điểm. Các yếu tố này được gọi là phần tử địa hình (những thể tự nhiên đơn giản nhất
hợp thành dạng địa hình; ví dụ: 1 điểm, 1 đường, 1 bề mặt ...).
1.2.1.2. Kiểu địa hình
Tập hợp các dạng địa hình liên kết với nhau một cách có quy luật, hay có quan hệ
mật thiết với nhau về nguồn gốc phát sinh và chiếm những khoảng không gian mặt đất
nhất định. Các kiểu địa hình khác nhau được phân biệt do chúng được hình thành trên
những cấu trúc khác nhau, hoặc do chúng được tạo thành dưới các dạng thống trị của các
quá trình tạo ra địa hình khác nhau (như kiểu địa hình karst, kiểu địa hình núi lửa).
1.2.1.3. Nhóm kiểu địa hình
Nhóm kiểu địa hình là cấp lớn hơn của kiểu địa hình, bao gồm những kiểu địa hình
có những dấu hiệu giống nhau về nguồn gốc phát sinh và phát triển, có thể gộp lại theo
một nhóm thống nhất và chiếm những khoảng không gian mặt đất lớn hơn (như nhóm
kiểu địa hình bào mòn, nhóm kiểu địa hình tích tụ, nhóm kiểu địa hình kiến tạo nguyên
thủy).
1.2.2. Hình thái địa hình
Hình thái địa hình là diện mạo bên ngoài của địa hình, có ý nghĩa hết sức quan
trọng đối với sự phân bố lại năng lượng và các dạng vật chất trên bề mặt Trái Đất. Trong
địa mạo, hai loại thông tin hình thái thường được quan tâm đến là hình thái mô tả và
hình thái trắc lượng.
1.2.2.1. Hình thái mô tả
Hình thái mô tả thường được gọi là hình thái, bao gồm các yếu tố diện mạo bề
ngoài của địa hình như: độ cao khái quát (cao, thấp, trung bình, sâu, nông), độ dốc khái
quát (dốc, thoải, vừa), hình dạng bề mặt đỉnh và sườn (bằng phẳng, hơi nghiêng,
nghiêng, dốc, gồ ghề, sắc nhọn, lượn sóng), cách sắp xếp (rời rạc, thành nhóm, thành
dải, dãy có tính định hướng) và hình khối (rộng, hẹp, đồ sộ, dạng vòm, dạng chóp).
1.2.2.2. Hình thái trắc lượng
Hình thái trắc lượng bao gồm những thông tin định lượng về độ cao tương đối, độ

cao tuyệt đối, độ chia cắt ngang, độ dài, độ dốc sườn và bề mặt, độ uốn khúc của các
dòng sông. Tất cả những thông tin đó được thể hiện dươi dạng các chỉ số và hệ số.
Trong địa mạo học, còn gặp khái niệm “tạo hình thái” diễn tả sự thay đổi trong
diện mạo địa hình để đối lập lại với trạng thái yên tĩnh, không biến đổi hoặc biến đổi
đồng dạng với chính mình của các dạng địa hình.
1.2.3. Tuổi địa hình
Một trong những nhiệm vụ của nghiên cứu địa mạo là xác đinh được lịch sử phát
sinh – phát triển; còn trong bản đồ địa mạo, khi biểu thị các yếu tố về hình thái, nguồn
gốc, động học của địa hình thì cần biểu thị tuổi địa hình. Việc xác định tuổi là một trong
những nhiệm vụ quan trọng nhất của địa mạo, vì không xác định được tuổi thì ta không
thể kết luận gì về lịch sử phát triển của địa mạo, không thể thấy được những giai đoạn
phát triển tiến hóa tuần tự mà địa mạo đã trải qua.
“Tuổi địa hình là khoảng thời gian trong đó địa hình hình thành và các dạng của
nó vẫn còn giữ được những đường nét chính cho tới ngày nay”.
Như vậy, khi nói tuổi địa hình tức là muốn nói đến tuổi của địa hình cổ mà đến nay
vẫn còn thấy nó. Bởi vì, địa hình luôn biến đổi do các quá trình nội – ngoại lực tác động
liên tục. Và nếu như bị biến đổi hoàn toàn thì nó đã trở thành dạng địa hình khác, tuổi
cũng sẽ khác đi. Tuổi địa hình có thể theo hai loại: tuổi tuyệt đối và tuổi tương đối.
1.2.3.1. Tuổi tuyệt đối
“Tuổi tuyệt đối của địa hình là là khoảng thời gian địa chất tính bằng số năm.
Trong đó đã diễn ra quá trình tạo địa hình đó”. Đơn vị thời gian là 1 triệu năm.
7


Để tính tuổi này, người ta đã dùng các phương pháp phóng xạ khác nhau. Phương
pháp này dựa trên tính chất phóng xạ của các khoáng vật nằm trong lớp đá của địa hình.
1.2.3.2. Tuổi tương đối
Tuổi tương đối được biểu thị bằng trình tự thời gian của các sự kiện địa chất nào đó
xảy ra trong một giai đoạn lịch sử phát triển địa chất. Đơn vị thời gian được phân chia
theo vào bảng thang tuổi địa chất quốc tế (gồm các cấp: đại, kỷ, thế, kỳ).

Tuổi tương đối của địa hình được xác định thoe tuổi của các di tích hóa đá chứa
trong lớp đá của địa hình. Có thể xác định tuổi tương đối theo nhiều cách khác nhau
như: phương pháp trầm tích so sánh, phương pháp ranh giới tuổi, phương pháp chuyển
tiếp nham tướng, phương pháp lớp vỏ phong hóa.
- Theo trầm tích so sánh
Quá trình phát triển địa hình đồng thời là quá trình vận chuyển vật chất của vỏ Trái
Đất. Trong khi ngoại lực bào mòn – chia cắt mặt đất, tạo thành những sản phẩm nát vụn
và các sản phẩm này được vận chuyển tới những nơi thấp rồi lắng đọng ở vùng trũng kế
cạnh. Như vậy, các trầm tích này đồng sinh với bề mặt bào mòn vừa sinh ra chúng.
Cần lưu ý rằng: nếu nơi tích tụ trầm tích, từ dưới lên bề mặt tuổi của chúng trẻ dần
thì nơi địa hình dương đã bị bào mòn thì thứ tự đó ngược lại. Do đó, cách này được gọi
là trầm tích nghịch đảo. Phương pháp này được ứng dụng rộng rãi trong nghiên cứu địa
hình núi và đồng bằng lân cận được bồi đắp bằng trầm tích so sánh.
- Theo ranh giới tuổi
Nếu có một tầng đá nằm ngang chưa biết tuổi (tầng “câm”), nhưng các tầng đá nằm
trên và dưới tầng “câm” này đã được xác định tuổi thì tuổi của tầng “câm” này chính là
tuổi nằm giữa hai tuổi của hai tầng trên và dưới đã biết đó.
- Theo hiện tượng chuyển tiếp nham tướng
“Nham tướng là thể tổng hợp các điều kiệu thành tạo những trầm tích (về mặt địa
lý tự nhiên, kiến tạo, địa hóa, sinh vật) và những điều kiện đó được thể hiện trong sự
thống nhất (giống nhau) của một khối trầm tích nào đó (vỉa, tầng, tổ tầng) hoặc một bộ
phận của nó về những đặc điểm thạch học – cổ sinh và những đặc điểm lý – hóa” (Sukin
– 1960). Có những trường hợp phải giải quyết bằng cách tìm sự giống nhau về nham
tướng giữa những trầm tích đã được định tuổi chính xác. Trên cơ sở quy luật chuyển tiếp
nham tướng giữa các trầm tích “câm” gần đúng để suy ra tuổi địa hình tương ứng.
- Theo lớp vỏ phong hóa
Có những bề mặt địa hình được bao phủ bên trên lớp vỏ phong hóa. Lớp vỏ này
bảo vệ cho bề mặt địa hình khỏi bị phá hủy liên tục. Do đó, tuổi của bề mặt địa hình bị
nó phủ lên cũng sẽ là tuổi của lớp vỏ phong hóa.
1.2.4. Thang tuổi địa chất

Thang tuổi địa chất đã được xây dựng từ thế kỷ XIX, đến nay đã có một số thay
đổi. Đối với việc xác định tuổi địa hình, thang tuổi địa chất được quan tâm hơn cả là
thang Kainozoi muộn, bởi vì phần lớn các các nhà địa mạo đều cho rằng tuyệt đại đa số
dạng địa hình mà ngày nay quan sát được đã hình thành và phát triển trong kỷ Neogen,
chỉ một số ít có tuổi cổ hơn.
1.3. NGUYÊN TẮC PHÂN LOẠI ĐỊA HÌNH
Trong thiên nhiên, địa hình rất đa dạng, nên khi nghiên cứu địa mạo ta không thể
nghiên cứu từng dạng địa mạo riêng biệt, mà phải biết gộp chúng lại thành từng nhóm
trên cơ sở những nét giống nhau về mặt này hay mặt khác (về hình thái, kích thước,
nguồn gốc, …). Nghĩa là phải chú ý đến việc phân loại địa hình.
Từ trước đến nay, đã có rất nhiều cách phân loại địa hình khác nhau. Song vẫn
chưa có được cách nào thật hoàn chỉnh. Và có thể sắp xếp chúng thành hai nhóm chính
sau: nhóm theo hình thái và nhóm theo nguồn gốc.
8


1.3.1. Nhóm dựa vào hình thái
Nhóm này dựa chủ yếu vào những chỉ tiêu, dấu hiệu hình thái bên ngoài của địa
hình để phân loại chúng. Nhóm này gồm các cách phân loại sau:
1.3.1.1. Phân loại theo bề mặt ngang
Dựa vào sự tương quan về độ cao – thấp của các dạng địa hình với bề mặt nằm
ngang mà địa hình được phân làm hai loại:
- Địa hình dương: gồm những dạng địa hình mặt đất nhô cao hơn so với bề mặt
nằm ngang như các gò đất, ngọn núi, cao nguyên, …
- Địa hình âm: gồm những dạng địa hình mặt đất lõm xuống so với bề mặt nằm
ngang như lòng sông, bồn hồ, đại dương, …
1.3.1.2. Phân loại theo độ phức tạp
- Địa hình đơn giản: gồm những dạng địa hình có tối thiểu các yếu tố thành phần
địa mạo cấu thành như: gò đất, phễu karst, đụn cát, …
- Địa hình phức tạp: dạng địa hình này do nhiều địa hình đơn giản hợp lại tạo

thành như địa hình thung lũng sông gồm có các địa hình nhỏ hợp thành như: lòng sông,
bãi bồi, bậc thềm, …
1.3.1.3. Phân loại theo kích thước
Nhóm này dựa vào kích thước của địa hình để phân loại chúng theo thứ tự từ lớn
đến nhỏ. Cách phân loại này có thể thấy một phần mối quan hệ giữa dạng địa hình và
cấu trúc địa chất bên dưới.
- Địa hình hành tinh: gồm những bộ phận lớn nhất của bề mặt Trái Đất, có tính
chất quyết định hình dạng chung của Trái Đất như các lục địa, đại dương. Địa hình hành
tinh có kích thước 106 – 107 km2 ứng với những kiến trúc kiến tạo cỡ hành tinh, quyết
định những cấu trúc chung của hành tinh, tức là địa kiến trúc.
- Địa hình rất lớn: gồm những dạng địa hình lớn nhất trong phạm vi từng lục địa –
đáy đại dương như các dãy núi lớn, các đồng bằng đại lục lớn, các đồng bằng biển thẳm,
… Địa hình này có kích thước 105 – 106 km2, liên quan trực tiếp đến những đơn vị cấu
trúc cỡ lớn của các khối trồi lục địa và bồn trũng đại dương, tức là những kiến trúc –
hình thái.
- Địa hình lớn: những dạng địa hình có kích thước khá lớn trên bề mặt đất như các
dãy núi, các thung lũng, các cao nguyên, … Địa hình lớn có kích thước cỡ 102 – 105
km2, ứng với những cấu trúc phức nếp lồi, phức nếp võng và những nếp lồi, nếp lõm lớn.
- Địa hình trung bình: Đó là những dạng địa hình có kích thước nhỏ hơn, có độ
chia cắt sâu và mức chênh lệch về độ cao mặt đất cũng nhỏ hơn các loại trên như: quả
đồi, núi sót giữa đồng bằng, phễu karst lớn, … Địa hình trung bình có kích thước cỡ 10
– 102 km2, thường ăn khớp với những nếp lồi, nếp lõm nhỏ và những cấu trúc nhỏ khác,
hoặc ăn khớp với diện lộ của những khối đá có thành phần.
- Địa hình nhỏ: những dạng địa hình có kích thước nhỏ nhất, có ý nghĩa làm phức
tạp thêm bề mặt địa hình những cấp lớn hơn nó như: gợn cát trên bề mặt cồn cát, gờ cát
trên bề mặt bãi bồi, … Đối với địa hình nhỏ thì ảnh hưởng của cấu trúc là thứ yếu và vai
trò chủ đạo thuộc về các quá trình ngoại sinh.
1.3.1.4. Phân loại theo hình thái và trắc lượng hình thái
Theo nhóm này, ngoài những dấu hiệu hình thái bên ngoài, nếu ta bổ sung thêm
những chỉ tiêu về trắc lượng hình thái thì việc phân loại địa hình sẽ khoa học hơn và

khái niệm về địa hình sẽ đầy đủ và cụ thể hơn.
Tuy nhiên, những chỉ tiêu trắc lượng hình thái trên vẫn chưa có sự thống nhất hoàn
toàn, nhất là đối với địa hình miền núi. Khái niệm về địa hình núi cao, trung bình và thấp
ở mỗi vùng thiên nhiên còn có phần khác nhau. Ở Tây Bắc Việt Nam, có những ngọn
núi độ cao trên 2500m (ngọn Phan Xi Păng: 3.143m) được coi là loại núi cao, nhưng có
9


quan điểm cho rằng ở Việt Nam không có núi cao vì không có kiểu địa hình Anpi - dạng
địa hình tạo thành do băng tuyết ở trên núi cao.
1.3.2. Nhóm dựa vào nguồn gốc
Các cách phân loại dựa theo hình thái có nhược điểm lớn là chỉ mang tính chất bên
ngoài, không nói lên được đầy đủ những khía cạnh của địa hình (nguồn gốc phát sinh,
lịch sử phát triển, ...). Hơn nữa, các dạng địa hình khác nhau về cấu tạo cũng như hướng
phát triển lại được xếp vào một nhóm, còn những dạng địa hình cùng nguồn gốc phát
sinh – phát sinh có khi lại bị tách ra thành những nhóm khác nhau.
Để khắc phục nhược điểm đó, một số tác giả phân loại địa hình theo nguồn gốc
phát sinh. Nghĩa là dựa trên những điểm giống nhau về lịch sử phát triển và nguồn gốc
thành tạo chúng.
Thật vậy, trong thiên nhiên, ta có thể gặp những dạng địa hình rất khác nhau về
đường nét bên ngoài nhưng lại có chung một con đường phát triển. Mặt khác, địa hình là
kết quả của một hợp phức tạp các nhân tạo thành. Từ tập hợp này ta có thể xác định
được một hoặc vài tác nhân có ý nghĩa chỉ đạo nhất.
Theo nguyên tắc này, ta có thể chia thành hai nhóm chính:
1.3.2.1. Phân loại theo lực tác động chủ yếu
* Các dạng địa hình chủ yếu do tác động của nội lực
- Địa hình kiến tạo: các dạng địa hình có quá trình thành tạo chủ yếu chịu sự chi
phối của yếu tố kiến tạo như: địa hình trong vận động thăng trầm, địa hình núi uốn nếp,
địa hình liên quan đến nứt nẻ, đứt gãy.
- Địa hình núi lửa: các địa hình có quá trình thành tạo liên quan với các hoạt động

phun trào magma. Tùy theo quy mô hoạt động của núi lửa mà địa hình có thể hình thành
nhiều dạng khác nhau như: các nón núi lửa đơn lẻ, hoặc một dãy núi gồm nhiều ngọn
núi, hoặc cả một vùng cảnh quan núi lửa.
* Các dạng địa hình chủ yếu do tác động của ngoại lực
- Các dạng địa hình do phong hóa tạo thành
- Các dạng địa hình do gió tạo thành
- Các dạng địa hình do nước chảy trên mặt tạo thành
- Các dạng địa hình do nước dưới đất tạo thành
- Các dạng địa hình do băng tuyết tạo thành
- Các dạng địa hình do hồ - đầm lầy tạo thành
- Các dạng địa hình do biển - đại dương tạo thành
- Các dạng địa hình do sinh vật và con người tạo thành
Ở đây địa hình được nghiên cứu theo hệ thống từng chu trình riêng. Tất cả các
dạng địa hình được xếp theo một dãy thứ tự liên tục phù hợp với từng giai đoạn phát
triển của từng chu trình riêng (dựa trên cơ sở thuyết chu trình địa lý của V. Davis). Tuy
nhiên, qua cách này, cấu trúc địa chất vẫn chỉ được xem như một yếu tố thụ động, nghĩa
là mối tương quan qua lại giữa nội lực và ngoại lực vẫn chưa được chú ý đầy đủ.
1.3.2.2. Phân loại theo tương quan nội – ngoại lực
Trong vài chục năm gần đây, hướng địa mạo cấu trúc phát triển mạnh mẽ và đã
đưa ra những kết luận về sự liên quan rất chặt chẽ của cấu trúc địa chất với địa hình. Từ
đó, hình thành hướng phân loại địa hình theo mối tương quan giữa nội và ngoại lực.
Cách phân loại này cho phép xếp toàn bộ những dạng địa hình đa dạng vào những nhóm
phát sinh chính của các dạng địa hình khác biệt rõ rệt với nhau về điều kiện thành tạo.
Với ý muốn vừa phản ánh đặc điểm hình thái, vừa cố gắng nói lên ý nghĩa phát
sinh địa hình, I. P. Gerasimov (1946) đề nghị chia địa hình mặt đất ra ba cấp:
- Địa kiến trúc: gồm những dạng địa hình cỡ lớn nhất Trái Đất (cấp địa hình hành
tinh). Về mặt nguồn gốc phát sinh, chúng hình thành do những quá trình có tính chất
quyết định hình dạng và cấu tạo chung của vỏ Trái Đất như: các đại lục, các đại dương.
10

Địa kiến trúc là đơn vị lớn nhất trong địa hình mặt đất, khác biệt không những về
đặc điểm hình thái mà còn khác về cấu trúc vỏ đất. Và sự hình thành của chúng có liên
quan đến những nguyên nhân mang tính chất hành tinh. Địa kiến trúc có bốn kiểu: đại
lục, trũng đại dương, đai chuyển tiếp lục địa – đại dương, đai núi trung tâm đại dương.
- Hình thái – kiến trúc (Morpho – Structural): gồm những dạng địa hình cõ lớn
trong mỗi phạm vi lục địa – đại dương. Về mặt nguồn gốc, chúng xuất hiện trong quá
trình tác động tương hỗ của quá trình nội – ngoại lực với ưu thế của quá trình nội lực
như: các dãy núi lớn, bồn trũng giữa núi, các cao nguyên, miền đồng bằng, …
Hình thái – kiến trúc là dạng địa hình được thành tạo dưới sự chi phối chủ yếu của
quá trình nội sinh (thể hiện ở vận động tân kiến tạo, kiến trúc địa chất, thành phần đá).
Vai trò ngoại sinh chỉ làm phức tạp thêm các dạng địa hình. Như: các dạng có kích
thước lớn kể trên, hoặc các dạng có kích thước nhỏ như: vòm nâng, bồn sụp, …
- Địa tượng / Hình thái – Điêu khắc (Morpho – Sculptural): là dạng địa hình được
thành tạo dưới sự chi phối chủ yếu do ngoại lực, có kích thước không lớn, các quá trình
nội lực chỉ ảnh hưởng gián tiếp, không biểu hiện rõ nét. Bao gồm những dạng địa hình
có kích thước nhỏ. Về mặt nguồn gốc, chúng được hình thành chủ yếu do ngoại sinh
như: các phễu karst, đụn cát, rãnh xói mòn.
Mehsheriacov (1950, 1951, 1953, 1965) đề nghị cần phải hiểu về hình thái kiến trúc
mọt cách rộng rãi hơn: “Các hình thái kiến trúc là những tập hợp các dạng địa hình và
cấu trúc địa chất có liên hệ về lịch sử với nhau tạo thành một thể thống nhất do cùng
điều kiện phát triển”. Nghĩa là, không nên quan tâm nhiều về mặt kích thước của địa
hình. Vì thế, các dạng địa hình cỡ nhỏ nhưng có biểu hiện rõ cấu trúc địa chất cũng có
thể xếp chung vào nhóm này (đó là nhóm hình thái – kiến trúc).
Hơn nữa, Mehsheriacov lại phân chia ba cấp địa hình trên thành những bậc nhỏ
hơn.
Như vậy, địa tượng đóng vai trò làm phức tạp thêm hình thái bề mặt các dạng địa
hình cấp cao hơn, còn các hình thái – kiến trúc lại làm phức tạp thêm các địa kiến trúc.

11

CHƯƠNG 2. CÁC YẾU TỐ THÀNH TẠO ĐỊA HÌNH
2.1. KHÁI QUÁT VỀ SỰ THÀNH TẠO ĐỊA HÌNH
2.1.1. Quy luật cơ bản về sự thành tạo địa hình
Hoạt động của nội – ngoại lực là hai hiện tượng luôn luôn đối lập nhau, không bao
giờ đi theo cùng một hướng. Nội lực làm cho địa hình mấp mô, còn ngoại lực thì có xu
hướng làm cho địa hình bị san bằng. Trong thực tế, quá trình nâng lên do nội lực bao giờ
cũng bị hạn chế bởi sự san bằng địa hình của ngoại lực. Những vùng sụp lún do nội lực
gây ra được bồi đắp lại do tác động ngoại lực.
Từ mối quan hệ trên, W. Penk đề ra quy luật cơ bản của địa mạo: “Trong việc hình
thành địa hình mặt đất, vấn đề có ý nghĩa quyết định là tương quan của cường độ vận
chuyển vật chất bởi nội lực và ngoại lực”. Do đó, một loại địa hình được tạo thành phụ
thuộc vào vấn đề nội lực hay ngoại lực chiếm ưu thế.
2.1.2. Các kiểu phát triển của địa hình
2.1.2.1. Kiểu địa hình phát triển đi lên
Được biểu hiện trên địa hình với các yếu tố như: độ cao tuyệt đối – tương đối, độ
chia cắt sâu, độ dốc của sườn, cường độ xâm thực của dòng chảy, cường độ bào mòn
đều tăng lên. Và hình thái trắc diện dọc của thung lũng sông thường dốc, gồ ghề, có
nhiều điểm gãy kiểu bậc thang. Nói chung, trong kiểu phát triển này có thể thấy rõ cấu
trúc của địa hình, nhờ những phần tử của cấu trúc cứng – chắc lộ rõ trong địa hình.
Chính những tính chất cấu trúc cùng với dấu hiệu hình thái của địa hình có thể giúp xác
định được địa phương mới được nâng lên gần đây hoặc vẫn còn đang bị nâng lên.
Có thể xảy ra hai trường hợp ứng với hai dạng khu vực cụ thể:
- Ở khu vực có chuyển động nâng lên, đồng thời chịu tác động của ngoại lực
nhưng tốc độ bào mòn chậm hơn. Kết quả tổng hợp là mặt đất tiếp tục cao dần, nhưng
tốc độ nâng cao của địa hình chậm hơn tốc độ nâng cao của vỏ đất.
- Ở khu vực có chuyển động hạ xuống nhưng tốc độ lắng đọng trầm tích nhanh
hơn hạ xuống. Mặt dù vỏ đất bị hạ xuống, nhưng bề mặt địa hình vẫn cao dần, độ sâu
bồn trũng giảm dần.

2.1.2.2. Kiểu địa hình phát triển đi xuống
Biểu hiện trong địa hình với các yếu tố như độ cao tương đối – tuyệt đối đều giảm,
sườn thoải hơn, trắc diện dọc sông thoải hơn và trơn tru hơn, ở những vùng trũng có tích
tụ nhiều sản phẩm phong hóa. Nếu kiểu phát triển này càng kéo dài thì càng thấy rõ hiện
tượng “địa hình không phù hợp với cấu trúc địa chất”. Nghĩa là, bề mặt địa hình không
ăn khớp với các phần tử cấu trúc địa chất bên dưới, mà cắt qua các cấu trúc đó bằng một
bề mặt chung (bề mặt san bằng ở miền núi, bề mặt bán bình nguyên – Peneplen).
- Ở khu vực có chuyển động bị nâng lên đồng thời chịu tác động của ngoại lực, tốc
độ bào mòn nhanh hơn nâng lên. Kết quả tổng hợp là độ cao mặt đất hạ xuống trong khi
vỏ đất vẫn tiếp tục nâng lên.
- Ở khu vực có chuyển động hạ xuống mà tốc độ lắng đọng trầm tích chậm hơn hạ
xuống. Bề mặt tích tụ hạ xuống thấp, bồn trũng ngày càng sâu.
2.1.2.3. Kiểu địa hình ổn định
Biểu hiện trong địa hình với các yếu tố như độ cao tương đối – tuyệt đối, độ chia
cắt sâu, độ dốc của sườn, cường độ xâm thực của dòng chảy, cường độ bào mòn cân
bằng. Có thể xảy ra hai trường hợp ứng với hai dạng khu vực cụ thể:
- Ở khu vực có chuyển động bị nâng lên bằng tốc độ bào mòn. Hiệu quả tổng hợp
bằng 0, nghĩa là địa hình không cao lên mà cũng không bị san bằng.
- Ở khu vực có chuyển động hạ xuống bằng quá trình lắng đọng trầm tích. Bề mặt
tích tụ được cân bằng, bồn trũng có độ sâu không đổi.
12


Tương quan nội – ngoại lực nêu trên chỉ nhằm nói lên hướng phát triển địa hình
trong một thời điểm nhất định. Còn trong thời gian dài, hướng phát triển này có thể thay
đổi do cường độ vận động tân kiến tạo và cường độ các quá trình ngoại lực thay đổi.
Hiệu quả tổng hợp của sự phát triển địa hình trong một giai đoạn nào đó được tính bằng
hiệu của đại lượng nâng lên (hoặc hạ xuống) của vỏ đất với bề dày lớp đá bị bao mòn đi
(hoặc tích tụ lại) tính theo chiều thẳng đứng.
Các trường hợp trên chủ yếu có ý nghĩa đối với địa hình lục địa và đáy biển, còn

đáy đại dương thì tương quan này không rõ ràng. Dưới đáy đại dương, các yếu tố ngoại
lực: các dòng vân bùn, hải lưu đáy, sóng triều, sóng thần và một số ít trầm tích lắng đọng
từ bụi vũ trụ hoặc các vật chất hữu cơ, … chỉ xâm thực, bào mòn, tích tụ ở mức độ nhỏ
bé so với tác dụng nâng lên, hạ xuống của vận động tân kiến tạo.
2.2. TÍNH CHẤT CỦA ĐÁ
Mỗi loại đá khác nhau thì cũng có những độ bền vững khác nhau. Độ bền vững
của đá phụ thuộc vào thành phần vật lý, hóa học, cấu trúc kiến tạo của đá,…
2.2.1. Độ bền vật lý
2.2.1.1. Tính dẫn nhiệt
Các khoáng vật khác nhau có tính dẫn nhiệt khác nhau và có hệ số dãn nở nhiệt
khác nhau. Bởi vậy các đá đa khoáng bị phá hủy nhanh chóng khi chúng bị tác dụng của
nhiệt độ. Sự dao động nhiệt độ giữa ngày và đêm càng lớn, thì đá bị phá hủy càng mạnh,
vì biên độ co dãn của các khoáng vật xảy ra nhanh và mạnh.
2.2.1.2. Nhiệt dung và màu sắc
Nhiệt dung là lượng nhiệt cần cung cấp để một vật tăng thêm 1ºC vì vậy các đá có
nhiệt dung nhỏ thì dễ bị đốt nóng và dễ bị mất nhiệt dẫn đến dễ bị phá hủy. Các đá sẫm
màu có mức độ hấp thụ nhiệt nhiều vào ban ngày nên càng bị hâm nóng nhiều, do đó
càng dễ bị phá hủy. Quá trình này càng diễn ra mạnh ở những vùng có biên độ nhiệt dao
động lớn giữa ngày và đêm.
2.2.1.3. Độ cứng và tính nứt nẻ
Đá càng mềm, kém bền vững thì tốc độ phá hủy của các quá trình phong hoá càng
trở nên nhanh. Trong đá có thể có các vết nứt, tạo điều kiện cho quá trình phong hóa
càng lúc càng sâu vào khối dung nham, mở rộng vết nứt và làm cho đá bị tách thành
từng khối nhỏ hơn.
2.2.1.4. Tính thấm nước và ướt lún
Các đá có sự phân lớp gây ra sự thấm không đồng đều của đá theo hai hướng: theo
bề mặt phân lớp và theo hướng vuông góc với mặt lớp. Vì vậy, địa hình ở nơi đá có thế
nằm khác nhau sẽ có quá trình phá hủy khác nhau.
Một số đá khác có khả năng thấm nước do cấu trúc tự nhiên (độ tơi xốp, lỗ hổng,
dạng bọt biển, ...) thường xuất hiện trong các đá: cát kết, tuff núi lửa, đá vôi vỏ sò hoặc

do các khe nứt xuất hiện trong các đá đặc xít cũng là nguyên nhân làm tăng sự thấm
nước, đẩy nhanh quá trình phá hủy đá.
Tính ướt lún xuất hiện ở một số đá có độ tơi xốp nhiều và có độ rỗng cao (hoàng
thổ, sét hoàng thổ). Khi loại đá này thấm nước sẽ được nén chặt hơn nên thể tích giảm,
tạo nên các hố sụt trên bề mặt.
2.2.2. Độ bền hóa học
2.2.2.1. Khả năng bị phá hủy bởi nước, khí
Tùy vào tính chất hóa học của đá, dưới tác dụng của nước và không khí, đá có thể
bị phá hủy ở nhiều mức độ khác nhau:
- Một số đá bền vững đối với phong hóa vật lý lẫn hóa học như quazit vì vậy
thường tạo nên những bộ phận cao nhất trên núi.
- Một số đá trầm tích có thể bị hòa tan trong nước, hoặc nước có chứa acid
carbonic (H2CO3) như đá vôi, dolomit (CaCO3), muối khoáng (NaCl), thạch cao
13


(CaSO4.2H2O). Hiện tượng này sẽ tạo ra một vùng hiếm dòng chảy trên mặt, song lại
phát triển mạnh hệ thống chảy ngầm, thành tạo kiểu địa hình độc đáo: karst như vùng
Phong Nha, Lạng Sơn, Kim Môn, Ninh Bình, Non Nước, ...
2.2.2.2. Đối với hình thái địa hình
- Các loại đá mà thành phần chứa khoáng vật giàu kiềm (mafic) thì dễ bị phá hủy,
nhất là trong điều kiện ẩm. Các đá mang tính mafic tạo ra dạng địa hình núi thấp, đỉnh
bằng sườn thoải, đôi khi tạo thành những cao nguyên, như cao nguyên của đá bazan.
- Một số đá macma xâm nhập mang tính mafic như đá gabro: độ bền vật lý cao
nhưng độ bền hoá học thấp nên ở vùng nhiệt đới cũng thường tạo địa hình thấp như khối
gabro Định Quán pha 1 ở Đa Lộc - Phú Yên.
- Vùng phát triển đá mang tính acid: đá riolit (macma phun trào) hoặc granit
(macma xâm nhập), do các đá này có độ bền vững hoá học và vật lý đều cao nên tạo địa
hình núi cao, đỉnh nhọn, sườn dốc lởm chởm như Tam Đảo, Cả, Hải Vân, ...
2.2.3. Cấu trúc kiến tạo - magma

Cấu trúc kiến tạo đóng vai trò nền tảng khung cứng, quy định địa bàn, định hướng
cho các quá trình ngoại sinh hoạt động xâm thực – bào mòn trên đó để hình thành nên
những hình thái khác nhau.
2.2.3.1. Cấu trúc nằm ngang
Trong cấu trúc này, thế nằm ban đầu của các lớp đá vẫn còn nguyên hoặc gần
nguyên vẹn. Đặc trưng cho khu vực nền có chế độ kiến tạo yên tĩnh, móng uốn nếp đã
mất khả năng đàn hồi và biến dạng uốn nếp. Khi được nâng lên, vẫn giữ được bằng
phẳng, hình thành địa hình đặc trưng: đồng bằng vỉa, cao nguyên hoặc núi xâm thực với
thung lũng canhong hoặc các vùng núi sót dạng mặt bàn khi lớp đá tầng trên rắn chắc.
2.2.3.2. Cấu trúc đơn nghiêng
Trong cầu trúc này, các lớp đá nằm nghiêng không còn giữ trạng thái nguyên thủy,
tức là chúng đã chịu sự tác động của các tác nhân nội lực nên nằm nghiêng đều đặn về
một phía và cắm vào bề mặt địa hình. Cấu trúc này thường tạo ra địa hình núi đơn
nghiêng. Tùy theo góc cắm vào mặt địa hình mà có các dạng núi khác nhau: <15º: đơn
nghiêng 1 sườn (cuesta) có 1 sườn dốc và 1 sườn thoải; 30º: đơn nghiêng có vách; 70º:
đơn nghiêng gần đối xứng; 90º: đơn nghiêng dạng đối xứng.
2.2.3.3. Cấu trúc uốn nếp
Các lớp đá bị vò nhàu uốn nếp, thế nằm bị thay đổi nhiều về hướng cắm và góc
dốc. Tùy thuộc vào mức độ phức tạp hoặc đơn giản của các nếp uốn mà địa hình có
những điểm khác nhau.
- Cấu trúc nếp oằn: tạo ra các đường nét bằng phẳng, gợn sóng hoặc hơi nghiêng
trên diện tích rộng.
- Cấu trúc uốn nếp điển hình: có đặc điểm là các tầng nham có thế nằm luôn thay
đổi hướng dốc trên một khoảng cách tương đối ngắn. Do vậy, địa hình trên các cấu trúc
này thường có độ dốc, bề mặt cao, độ cao biến thiên mạnh. Thường đặc trưng cho miền
núi uốn nếp, tạo nên địa hình có tương quan thuận (núi nếp lồi, thung lũng nếp lõm),
hoặc trái khớp (núi nếp lõm, thung lũng nếp lồi), ... nhưng đôi khi có thể tạo nên đồng
bằng bóc mòn khi vùng có điều kiện bào mòn triệt để.
2.2.3.4. Cấu trúc đứt gãy
Khi xảy ra đứt gãy, các đá bị phá hủy mãnh liệt, thế nằm bị xáo trộn mạnh. Tùy

thuộc vào mức độ hoạt động của đứt gãy mà địa hình có những biểu hiện khác nhau.
Khi cường độ tách dãn còn yếu, đá mới chỉ nứt nẻ, chưa xảy ra sự chuyển dịch thì
tại vị trí đứt gãy hình thành nên các khe nứt. Nếu xảy ra sự chuyển dịch sẽ hình thành
các hẻm vực. Có những hẻm vực chiều sâu lớn (vài km đến vài chục km) đôi khi cắt qua
vỏ Trái Đất, chiều dài từ vài chục đến vài trăm km, hàng nghìn km. Đới phá hủy có bề
14


rộng từ vài trăm mét tới hàng nghìn mét. Thời gian hoạt động kéo dài nhiều kỷ địa chất.
Sau 1 thời gian hoạt động có thể ngừng nghỉ rồi lại hoạt động tiếp.
Khi sự chuyển dịch xảy ra với biên độ lớn, có thể xảy ra trường hợp có bộ phận sụt
xuống hay trồi lên giữa 2 đường đứt gãy tạo thành địa hào và địa lũy.
- Địa hào: hệ thống đứt gãy thuận hoặc nghịch, có đặc điểm là đá ở phần trung tâm
trẻ hơn các đá ở hai bên (phần trung tâm hạ xuống tương đối). Ở Việt Nam, vùng trũng
đồng bằng Bắc Bộ là một địa hào phức tạp, phân bậc, được lấp đầy trầm tích Neogen.
- Địa lũy: hệ thống đứt gãy thuận hoặc nghịch, có đặc điểm là các đá ở phần trung
tâm có tuổi cổ hơn các đá ở hai bên (phần trung tâm nâng lên tương đối). Dải núi Con
Voi nằm ở bờ sông Hồng là địa lũy điển hình nằm kẹp giữa hai đứt gãy: sông Hồng và
sông Chảy.
Ý nghĩa tạo địa hình của đứt gãy còn thể hiện qua việc nó là tiền đề cho phun trào
dung nham, tạo địa hình núi lửa dọc tuyến đứt gãy, xuất hiện hiện tượng địa hình nghịch
đảo do nhiều đứt gãy tác động đã cà nát đất đá.
2.2.3.5. Cấu trúc magma xâm nhập
+ Thể nền: lấy tên từ tiếng Hy Lạp “batos” có nghĩa là độ sâu. Có kích thước rất
lớn, rộng, dài tới hàng chục, hàng trăm km. Đường ranh giới lộ ra trên bề mặt đất không
đều đặn, ở dưới phình to và có sườn dốc đứng. Ví dụ: khối granit Sông Chảy (Việt Bắc)
là một thể nền điển hình.
+ Thể trụ: có dạng hình trụ, thường là nhánh của thể nền, ranh giới lộ ra trên bề
mặt thường đẳng thước với diện tích nhỏ.
+ Thể tường: do magma xuyên lên lấp đầy các khe nứt cắt qua các lớp đá của vỏ

Trái Đất với hai mặt gần song song, dốc đứng kéo dài tựa như bức tường.
+ Thể cổ: là một phần của núi lửa cổ kiểu trung tâm, nó được lấp đầy magma đã
ngưng kết đôi khi chứa đầy vụn núi lửa.
Các thể này đặc trưng cho đá magma xâm nhập sâu, có nguồn gốc từ các đá magma
có thành phần axit, kém linh động, nằm trong vùng có hoạt động của vỏ Trái Đất mạnh,
trùng với các đới uốn nếp nâng cao tạo núi.
+ Thể vỉa: hình thành do magma có áp lực xuyên vào khoảng giữa hai lớp đá trầm
tích gần như song song với nhau, tách các lớp ra và lấp đầy khoảng không gian đã được
dọn nên. Bề dày vỉa từ vài mét đến hàng chục mét, kéo dài từ vài km đến hàng chục km.
+ Thể thấu kính: thường có hình dạng tựa như một thấu kính nằm kẹp giữa hai lớp
đá trầm tích. Ví dụ: khố đá dunit ở Bản Sang – Tạ Khoa, Sơn La là một thấu kính điển
hình ở Việt Nam.
+ Thể nấm: có hình dạng giống như bánh dầy hoặc 1 cái nấm, nằm kẹp giữa hai
lớp đá trầm tích. Lộ ra trên mặt thường có dạng gần tròn hoặc bầu dục ở trung tâm.
+ Thể chậu: là thể xâm nhập giữa các vỉa, có hình dạng cái chậu, hình thành do sự
sụt lún của đá chứa dưới sức nặng của magma xâm nhập.
+ Thể yên: là thể xâm nhập tương đối không lớn hình thành ở phần vòm của nếp
uốn, đồng thời với sự thành tạo nếp uốn.
Tất cả các thể trên đặc trưng cho đá magma xâm nhập nông, đều là các thể khớp
đều nằm giữa các đá trầm tích, có nguồn gốc đá magma mafic hoặc siêu mafic, dễ linh
động và thường phân bố ở vùng có chế độ kiến tạo yếu, các đá có nhiều khe nứt, uốn nếp
không hoàn chỉnh.
2.2.3.6. Cấu trúc magma phun trào
+ Thể dòng: được hình thành từ magma có thành phần dễ linh động (như dung
nham mafic), thoát ra ở miệng núi lửa, chảy theo sườn dốc xuống các thung lũng xung
quanh. Ví dụ: Ở Tây Nguyên có thê gặp nhiều dòng dung nham bazan dọc đáy các thung
lũng, như trường hợp thác Pren (Đà Lạt) là di tích của một dòng dung nham cổ.
15

+ Thể phủ: được hình thành từ magma có thành phần linh động, theo các khe nứt
của vỏ Trái Đất (đứt gãy) thoát lên bề mặt và phủ trên mặt đất bằng phẳng. Ví dụ: các
bề mặt dung nham rộng hàng triệu km2 ở Đecan (Ấn Độ) và Trung Siberia (Nga). Ở Việt
Nam, thể phủ bazan gặp ở Phủ Qùy - Nghệ An với diện tích 200 km2 bề dày 200m và ở
nhiều nơi khác như khu vực bề mặt các cao nguyên dung nham ở Tây Nguyên và Đông
Nam Bộ, Vĩnh Linh - Quảng Trị.
+ Thể vòm: được hình thành từ magma có tính axit, có thành phần ít linh động, có
độ nhớt cao, khó chảy thành dòng, là dạng thế nằm của đá phun trào khi dung nham
đông cứng có dạng vòm. Ví dụ: Miệng núi lửa Pele trên đảo Mactinic có độ cao 300m.
2.3. HOẠT ĐỘNG TÂN KIẾN TẠO
2.3.1. Khái quát về tân kiến tạo
Do mới diễn ra gần đây nên các vận động tân kiến tạo có ảnh hưởng sâu sắc đến sự
hình thành địa hình Trái Đất hiện nay. Tân kiến tạo là các chuyển động kiến tạo của vỏ
Trái Đất xảy ra vào các kỷ Neogen hoặc sớm hơn 1 chút đến nay và có ý nghĩa quyết
định đến sự hình thành những nét cơ bản của địa hình hiện tại. Thường các hoạt động
này xảy ra theo 3 giai đoạn:
- Cuối Paleogen vận động nâng lên chiếm ưu thế
- Vào Plioxen vận động hạ xuống chiếm ưu thế
- Vào Holoxen thì chủ yếu là quá trình nâng lên trong lục địa
Vận động tân kiến tạo xảy ra ở khắp mọi nơi và thường hay biểu hiện ở những chỗ
xung yếu như: đới khâu kiến tạo; miền địa máng hay các đứt gãy cũ. Cường độ của hoạt
động tân kiến tạo rất khác nhau: tốc độ nâng lên/ hạ xuống yếu: khoảng 0,7 0,25mm/năm, mạnh: 1 - 3mm/năm. Ở Việt Nam là 0,3 - 2mm/năm.
Vận động kiến tạo gồm: vận động theo phương đứng (vận động thăng trầm/ vận
động nâng lên, hạ xuống) và vận động theo phương ngang (nén ép và đứt gãy).
2.3.2. Tác động đến địa hình
Tác động của tân kiến tạo biểu hiện ở mối quan hệ tương quan giữa sự vận động
của nó chống lại các quá trình ngoại sinh, xảy ra các trường hợp sau:
K: Vận động kiến tạo trẻ; B: Quá trình bóc mòn; T: Quá trình tích tụ
2.3.2.1. Đối với hệ thống dòng chảy
- Nắn thẳng dòng chảy một cách không bình thường tại những vùng rộng lớn có

chuyển động tân kiến tạo theo hướng nâng lên và tăng khả năng uốn khúc của dòng chảy
ở khu vực có vận động hạ xuống.
- Mạng lưới dòng chảy tỏa tia ở các khu vực có vận động tân kiến tạo nâng lên theo
dạng vòm, ngược lại khi có vận động hạ xuống thì mạng lưới sông thay đổi theo dạng
quy tâm.
- Khi vận động tân kiến tạo hình thành nếp lồi chắn ngang dòng chảy sẽ xảy ra hai
trường hợp:
+ Nếu dòng chảy đủ khả năng vượt qua nếp lồi thì sẽ giữ nguyên dòng chảy cũ làm
nếp lồi bị chia cắt tạo thành thung lũng xuyên thủng.
+ Nếu dòng chảy không đủ khả năng vượt qua, sông sẽ tìm cách thoát nước sang
dòng chảy bên cạnh, hoặc tù lại tạo thành hồ. Đoạn sông từ nếp lồi về hạ lưu sẽ trở thành
sông cụt – ngắn hơn, ít nước hơn.
- Khi vận động tân kiến tạo hình thành nếp lõm chắn ngang dòng chảy:
+ Nếp lõm sụp từ từ, dòng chảy kịp thời lấp đầy bằng các chất trầm tích aluvi, lòng
sông mở rộng dần tạo thành đồng bằng phù sa sông.
+ Nếp lõm sụp nhanh, phần nằm ở phía nguồn sông sẽ thành hồ, đoạn sông còn lại
về hạ lưu thành sông cụt.

16


- Khi hình thành đứt gãy tân kiến tạo cắt ngang dòng chảy thì nếu cánh trồi nằm ở
phía hạ lưu thì phần sông phía thượng lưu sẽ hình thành hồ, nếu cánh trồi nằm ở phía
thượng lưu thì sẽ hình thành ghềnh thác.
2.3.2.2. Đối với biển và bờ biển
Một bờ biển phát triển đầy đủ thường có các dạng địa hình chính theo trình tự từ
biển vào bờ biển như sau: nền bờ tích tụ, nền bờ mài mòn, đường mực nước biển, hõm
sóng (hang chân sóng), vách biển.
Khi tân kiến tạo nâng lên ở ven bờ thì cả hệ thống vách biển và nền bờ mài mòn
được nâng lên tạo thành thềm biển mà dấu vết lưu lại là các đường bờ cổ với các hang

chân sóng cổ. Nếu chuyển động nâng không đều và có gián đoạn thì sẽ tạo thành những
bậc thềm biển có các độ cao khác nhau so với đường bờ hiện tại, đó là các bậc thềm cổ.
Khi tân kiến tạo sụp xuống ở ven biền thì đường bờ cổ sẽ chìm dưới mực nước biển
hiện tại. Nếu ven bờ có cấu trúc uốn nếp phức tạp sẽ tạo nên kiểu bờ đanmatic (kiểu bờ
có nhiều đảo và bán đảo).
2.3.2.3. Đối với miền núi
Ở miền núi, quá trình phá hủy do ngoại lực rất mạnh và liên tục bào mòn các bề
mặt địa hình tạo nên các dạng địa hình: đồng bằng trước núi, bề mặt san bằng, nón
phóng vật. Khi có vận động tân kiến tạo nâng lên thì các đồng bằng trước núi được nâng
lên nằm ở độ cao lớn hơn và tiếp tục bị bào mòn để tạo nên đồng bằng trước núi nhỏ hơn
(ở vị trí độ cao thấp hơn), các bề mặt san bằng được nâng lên, hiện tượng xâm thực tái
diễn có khuynh hướng chia cắt bề mặt trở lại thành miền núi, các nón phóng vật cũ bị
nâng lên và dòng chảy khoét sâu vào các nón phóng vật này để tạo ra các nón phóng vật
mới lan xa hơn.
2.3.2.4. Đối với địa hình đường tuyết
Địa hình băng hà nằm trên đường tuyết ít nhất 200 – 250m và để lại dấu vết là các
đôi thạch. Do đó, vị trí đường tuyết và các đôi thạch ở độ cao gần bằng nhau.
Khi có vận động tân kiến tạo sẽ dẫn đến sự thay đổi vị trí phân bố của các đôi thạch
một cách bất ổn trên một diện rộng.
2.4. ĐIỀU KIỆN KHÍ HẬU
Khí hậu có thể ảnh hưởng trực tiếp đến địa hình qua các yếu tố như: nhiệt độ, độ
ẩm không khí, mưa, gió, ... hoặc ảnh hưởng gián tiếp thông qua nước, băng, thực vật, ...
Sự phân dị khí hậu tác động ngược đến địa hình.
Các đá ở vào các điều kiện khí hậu khác nhau thì cũng bị phá hủy với những mức
độ khác nhau. Trong điều kiện nhiệt đới gió mùa (nhiều mưa, nhiều nắng) thì biểu hiện
trên địa hình rất rõ. Vùng phát triển đá trầm tích biến chất cổ dưới tác dụng phá hủy của
quá trình phong hóa và hoạt động tích cực của các dòng chảy tạo nên địa hình đồi tròn,
bát úp như vùng trung du Phú Thọ. Nhưng trong các điều kiện địa lý khác nhau thì các
đá này cũng có thể tạo các địa hình khác nhau. Đá cát kết, sét kết trong điều kiện hoang
mạc có thể tạo thành núi cao.

Giữa khí hậu và địa hình có liên hệ khăng khít với nhau, do đó, nhiều công trình
đã cố gắng phản ánh mối quan hệ này. Trong đó có công trình phân loại của Sukin
(1960) đã phân khí hậu thành ba nhóm chính:
2.4.1. Khí hậu băng tuyết
- Khí hậu trên các đỉnh núi cao: quanh năm mưa khí quyển đều ở dạng tuyết.
Lượng tuyết rơi nhiều hơn lượng tuyết bị tan đi, cho nên tuyết ngày càng tích lũy nhiều
hơn. Loại địa hình phổ biến là loại địa hình Anpi với các đường nét sắc nhọn, các khối
băng, sông băng.
- Khí hậu miền cực: thường gặp ở miền khí hậu lục địa điển hình (miền Đông
Siberia) với đặc điểm: mùa đông lạnh giá kéo dài, mùa hè ngắn, mát, ít mưa (< 300mm),
nhiều mây, gió mạnh. Ở đây, chỉ có lớp đất đá mỏng trên mặt đất là có hoạt động do
17


băng tan vào mùa hè, còn bên dưới chỉ là lớp đất đá lưu niên, không thấm nước. Các quá
trình phong hóa vật lý (băng giá) rất mạnh, các quá trình phong hóa hóa học rất yếu.
Nước chảy trên mặt nhiều nhưng độ vẩn đục thấp.
Về địa hình, hiện tượng đông giá vĩnh cửu tạo thành các dạng đặc biệt như: các
băng tích, các bậc thềm trên sườn núi, các hố trũng do hiện tượng karst nhiệt. Hiện
tượng đất chảy thường xảy ra.
2.4.2. Khí hậu ẩm ướt
Vùng này lượng mưa trung bình năm nhiều hơn lượng bốc hơi năm nên hoạt động
của nước chảy trên mặt rất phong phú. Các quá trình bào mòn bề mặt và bào mòn theo
dòng rất phát triển, các dạng địa hình xâm thực chiếm vị trí quan trọng. Có thể phân biệt
thành ba phụ loại khí hậu ẩm ướt như sau:
- Khí hậu ẩm vĩ độ ôn đới
Mùa đông tương đối rõ rệt: lạnh, lớp tuyết dày, lượng mưa năm từ 300 – 600mm.
Về mùa tuyết tan, các dòng sông có lũ cao gây xâm thực phá hủy bờ mạnh mẽ. Quá trình
karst cũng phát triển mạnh và thường là karst ngầm.
- Khí hậu bán ẩm vĩ độ nhiệt đới

Có hai mùa khô và ẩm khá rõ rệt, đó là các vùng khí hậu gió mùa, khí hậu cận
nhiệt đới. Về mùa ẩm, quá trình phong hóa hóa học rất mạnh. Về mùa khô, quá trình
phong hóa nhiệt chủ yếu. Vai trò xâm thực của dòng chảy trên mặt rất mạnh.
- Khí hậu ẩm rừng xích đạo
Lượng mưa khoảng từ 1.200 – 2.000mm/năm, không có mùa khô. Biên độ nhiệt
giữa các mùa giao động rất nhỏ (khoảng 10C ở ven biển, 60C ở nội địa) nhưng giao động
ngày đêm lớn hơn. Quá trình phong hóa vật lý yếu, phong hóa hóa học phát triển mạnh,
nhất là ở đồng bằng. Lớp thực vật phủ dày đặc phần nào hạn chế nhưng quá trình bào
mòn vẫn xảy ra mạnh mẽ tạo nên lớp vỏ phong hóa dày, có khi dày tới hàng chục mét.
Ngoài ra, còn thành tạo địa hình rất độc đáo ở vùng ven biển, đó là dạng địa hình đảo
san hô vòng.
2.4.3. Khí hậu khô khan
Lượng mưa hàng năm ít, khoảng 200 – 250mm/năm, khả năng bốc hơi rất lớn,
vượt xa hẳn lượng mưa năm, có khi gấp tới 10 lần. Biên độ nhiệt giao động giữa ngày và
đêm lớn do đó hiện tượng phong hóa nhiệt phát triển. Lớp sản phẩm phong hóa rât khô
và tơi xốp, thảm thực vật ít. Hoạt động của gió rất mạnh và đóng vai trò trong việc thành
tạo địa hình phong thành. Có hai phụ loại khí hậu khô khan:
- Khí hậu rất khô khan (hoang mạc nhiệt đới)
Lượng mưa rất ít, đôi khi cả mấy năm liền không có mưa, hoặc có nhưng thường
chỉ là mưa rào. Song, những cơn mưa hiếm hoi đó cũng có thể gây ra các dòng chảy tạm
thời có tác dụng xâm thực mạnh, tạo ra những thung lũng khô. Địa hình vùng này
thường không có dòng chảy trên mặt, nhiều hố trũng khép kín, ít khi chứa nước mà
nguồn gốc của chúng phần lớn là do gió, nhưng có thể do kiến tạo.
- Khí hậu bán khô khan (hoang mạc ôn đới)
Các quá trình của phụ loại bán khô khan cũng giống như của phụ loại khô khan,
nhưng chúng có một số nét riêng: lượng mưa nhiều hơn (khoảng 300 – 400mm/năm),
tập trung vào các tháng đầu mùa xuân, phân phối đều theo các năm.
Khi trời mưa, nước mưa thấm mạnh vào lớp đất khô hạn trên bề mặt, làm rửa trôi
các hạt sét xuống dưới xuống dưới sâu và thành tạo tầng không thấm nước. Do vậy, địa
hình có thể có dòng chảy trên mặt, các khe rãnh xói mòn rất phát triển khiến các bề mặt

cao bằng phẳng bị chia cắt thành những khối núi đỉnh bằng trơ trụi. Ngoài ra, địa hình
do gió cũng phát triển.

18


Qua những phần trên, cho thấy khí hậu và địa hình có quan hệ rất phức tạp. Do
đó, khi nghiên cứu địa mạo phải quan tâm đến đặc điểm khí hâu (kể cả cổ khí hậu).
Chính vì vậy đã xuất hiện một chuyên ngành mới: địa mạo – khí hậu.
2.5. QUÁ TRÌNH PHONG HÓA
Quá trình thành tạo và phát triển địa hình thực chất là quá trình vận chuyển vật
chất của vỏ Trái Đất bởi nội lực và ngoại lực. Một trong các yếu tố ngoại lực tác động
đến địa hình đó là phong hóa. Quá trình phong hóa là quá trình phá hủy tại chỗ các
khoáng vật và đá ở trên mặt hoặc gần mặt đất dưới tác động của ngoại lực (bức xạ Mặt
Trời, khí quyển, sinh vật, …).
Do tác dụng phong hóa mà các đá từ những dạng khối to lớn vững chắc bị phá hủy
thành những đá tảng, những mảnh vụn hoặc bị biến đổi về mặt hóa học. Do đó, chúng
trở nên cơ động hơn, dễ bị vận chuyển đi nơi khác hơn. Dựa vào nguồn gốc ngoại lực,
các loại phong hóa có thể phân biệt như sau:
2.5.1. Phong hóa vật lý
Phong hóa vật lý là quá trình phá hủy các khoáng vật và đá do các yếu tố vật lý
gây nên mà không gây ra sự biến đổi thành phần hóa học của khoáng vật và đá. Các yếu
tố này chủ yếu là do sự thay đổi nhiệt độ của không khí hay của các lớp đá ở trên mặt
đất. Quá trình phong hóa vật lý được phân thành bốn trường hợp sau:
2.5.1.1. Phong hóa do nhiệt
Nguyên nhân chính của quá trình này là do sự dãn nở không đều của đá khi nhiệt
độ thay đổi làm cho lực liên kết ở bề mặt tiếp xúc của các phần tử đá bị suy yếu dần.
Cuối cùng, đá bị nát vụn. Mặt khác, nhiệt độ của lớp đá trên bề mặt và các lớp đá dưới
sâu cũng thay đổi không đều nên tốc độ dãn nở của chúng cũng khác nhau, do đó càng
thúc đẩy nhanh quá trình phong hóa các đá. Quá trình phong hóa nhiệt phụ thuộc vào

các yếu tố sau:
- Các đá có thành phần khoáng không đồng nhất, có màu càng sậm tối thì càng bị
phong hóa mạnh hơn.
- Biên độ dao động nhiệt càng lớn, càng đột ngột thì mức độ phong hóa càng cao.
Do vậy, dao động nhiệt theo giữa ngày và đêm có ảnh hưởng quan trọng, còn giao động
nhiệt theo mùa thì không đáng kể.
- Ở các miền khí hậu khô khan, các vùng hoang mạc thì quá trình phong hóa nhiệt
hoạt động mạnh. Còn ở các miền ẩm ướt, vùng có thực vật phát triển mạnh thì quá trình
phong hóa nhiệt hoạt động yếu.
2.5.1.2. Phong hóa do băng giá
Đây là dạng đặc biệt của phong hóa nhiệt, nó chỉ xảy ra ở những miền khí hậu lạnh
– nơi mà nhiệt độ không khí giao động qua lại quanh điểm 00C. Vì trong các khe nứt, có
lỗ hổng của đá thường chứa nước hoặc hơi nước nên khi nhiệt độ không khí thấp dưới
00C thì nước đó đóng băng làm cho thể tích nước tăng lên. Từ đó gây áp lực lên khe nứt
– lỗ hổng của đá khiến khe nứt – lỗ hổng càng lúc càng mở rộng thêm, cuối cùng các đá
bị tách ra thành những mảnh vụn.
2.5.1.3. Phong hóa do muối kết tinh
Trong miền khí hậu khô, nóng như Phi, Trung Á, Tây Á và Úc, do hiện tượng bốc
hơi xảy ra rất mạnh, nước theo các khe nứt nhỏ rút dần lên mặt đất theo hiện tượng mao
dẫn. Thường trong đá có chứa một số loại muối khoáng này len vào các khe nứt. Vào
ban ngày, Mặt Trời thiêu đốt các đá, nước trong khe nứt bị bốc hơi bay đi còn các muối
khoáng kết tinh lại thành các tinh thể. Trong quá trình kết tinh, thể tích muối khoáng
tăng thêm sẽ tách dần khe nứt rộng hơn, cuối cùng các đá bị nát vụn.
2.5.1.4. Phong hóa do sinh vật
Trong quá trình sinh trưởng của các sinh vật, chúng cũng gây ra sự phá hủy các đá
không ít như: các hệ thống rễ thực vật, các động vật đào hang và cả các hoạt động khai
19