Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh trung học phổ thông theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống. (LA tiến sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LÊ THỊ HOÀI LAN

GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ
VÀ KỸ NĂNG SỐNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2017


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LÊ THỊ HOÀI LAN

GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ
VÀ KỸ NĂNG SỐNG
Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục
Mã số: 62140102

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. Nguyễn Thanh Bình
2. TS. Trần Thị Minh Huế

THÁI NGUYÊN - 2017


i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và
kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa ai công bố trong bất kì công
trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 09 năm 2017
Tác giả luận án
Lê Thị Hoài Lan


ii
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Khoa Tâm lý
- Giáo dục, Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp
đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài.
Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Trƣờng Đại học Đồng Nai, Sở Khoa học Công
nghệ Đồng Nai đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành công trình nghiên
cứu.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS NGUYỄN THANH BÌNH
và TS. TRẦN THỊ MINH HUẾ - Ngƣời đã tận tâm hƣớng dẫn, chỉ bảo và nâng đỡ
để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này.
Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến gia đình, ngƣời thân, các bạn đồng
nghiệp, những ngƣời luôn động viên, khuyến khích và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có
thể hoàn thành công việc nghiên cứu của mình.
Thái Nguyên, tháng 09 năm 2017
Tác giả luận án
Lê Thị Hoài Lan

iii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i
LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii
MỤC LỤC ................................................................................................................. iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... iv
DANH MỤC CÁC BẢNG.......................................................................................... v
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu...................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 2
3. Khách thể, đối tƣợng nghiên cứu ............................................................................ 3
4. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................. 3
6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................. 3
7. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................... 3
8. Luận điểm bảo vệ .................................................................................................... 5
9. Đóng góp mới của luận án ...................................................................................... 5
10. Cấu trúc, bố cục của luận án ................................................................................. 6
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM
CHOHỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ
TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG ....................................................................................... 7
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề .............................................................................. 7
1.1.1. Những nghiên cứu về trách nhiệm .................................................................... 7
1.1.2. Những nghiên cứu liên quan đến giáo dục tính trách nhiệm .......................... 10
1.2. Các khái niệm công cụ ....................................................................................... 17
1.2.1. Trách nhiệm .................................................................................................... 17
1.2.2. Tính trách nhiệm ............................................................................................. 18
1.2.3. Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT ....................................................... 20

1.2.4. Tiếp cận giá trị và kĩ năng sống ...................................................................... 20


iv
1.3. Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT theo tiếp cận giá trị và kĩ
năng sống................................................................................................................... 22
1.3.1. Đặc điểm tâm lí - xã hội của học sinh THPT .................................................. 22
1.3.2. Mục tiêu giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và kỹ năng sống ......................................................................................................... 23
1.3.3. Nhiệm vụ giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và kỹ năng sống ......................................................................................................... 23
1.3.4. Nội dung giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và KNS ...................................................................................................................... 26
1.3.5. Nguyên tắc giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và kỹ năng sống ......................................................................................................... 29
1.3.6. Phƣơng pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá
trị và kỹ năng sống .................................................................................................... 31
1.3.7. Hình thức tổ chức giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận
giá trị và kỹ năng sống .............................................................................................. 33
1.3.8. Con đƣờng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và kỹ năng sống ......................................................................................................... 35
1.3.9. Các lực lƣợng tham gia giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo
tiếp cận giá trị và kỹ năng sống ................................................................................. 38
1.3.10. Đánh giá kết quả giáo dục tính trách nhiệm của HS THPT .......................... 39
1.4. Những yếu tố ảnh hƣởng đến quá trình giáo dục tính trách nhiệm cho học
sinh THPT ................................................................................................................. 42
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1.......................................................................................... 45
Chƣơng 2:THỰC TRẠNG GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO
HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ
VÀ KỸ NĂNG SỐNG ............................................................................................. 46

2.1. Mục tiêu, nội dung, đối tƣợng và phƣơng pháp khảo sát ................................... 46
2.1.1. Mục tiêu khảo sát ............................................................................................ 46
2.1.2. Nội dung khảo sát............................................................................................ 46
2.1.3. Đối tƣợng, địa bàn khảo sát ............................................................................ 46


v
2.1.4. Phƣơng pháp khảo sát ..................................................................................... 47
2.2. Phân tích kết quả nghiên cứu thực trạng về tính trách nhiệm ............................ 48
2.2.1. Nhận thức của học sinh THPT về quan niệm giá trị trách nhiệm ................... 48
2.2.2. Thực trạng thực hiện trách nhiệm của HS THPT ........................................... 51
2.2.3. Thực trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị
và KNS ...................................................................................................................... 77
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2.......................................................................................... 98
Chƣơng 3:BIỆN PHÁP GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC
SINHTRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ VÀ KNS ... 100
3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp .......................................................................... 100
3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo mục tiêu giáo dục ........................................................ 100
3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống .................................. 100
3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn ............................................................... 101
3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống ................................................................ 101
3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi .................................................................. 102
3.1.6. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả ................................................................ 102
3.2. Các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá
trị và KNS................................................................................................................ 103
3.2.1. Biện pháp 1. Tổ chức các chủ đề chuyên biệt để giáo dục tính trách
nhiệm trong giờ sinh hoạt lớp ................................................................................. 103
3.2.2. Biện pháp 2: Tích hợp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông
qua tổ chức hoạt động dạy học các môn học .......................................................... 108
3.2.3. Biện pháp 3: Tích hợp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông

qua tổ chức các hoạt động tập thể/ hoạt động trải nghiệm sáng tạo ....................... 110
3.2.4. Biện pháp 4: Giáo dục tính trách nhiệm cho HS bằng kỷ luật tích cực
thực hiện nội quy trƣờng, lớp .................................................................................. 112
3.2.5. Biện pháp 5: Phối hợp chặt chẽ với gia đình để tạo cơ hội giáo dục tính
trách nhiệm cho HS ................................................................................................. 114
3.2.6. Biện pháp 6: Phối hợp với các lực lƣợng trong cộng đồng để tạo cơ hội
giáo dục tính trách nhiệm cho HS ........................................................................... 116


vi
3.2.7. Biện pháp 7: Khích lệ tự rèn luyện tính trách nhiệm của HS ....................... 117
3.2.8. Mối quan hệ giữa các biện pháp ................................................................... 118
3.3. Thực nghiệm sƣ phạm ...................................................................................... 119
3.3.1. Khái quát chung về quá trình thực nghiệm ................................................... 119
3.3.2. Thang đánh giá .............................................................................................. 123
3.3.3. Phƣơng pháp xử lý số liệu ............................................................................. 128
3.4. Kết quả thực nghiệm tác động ......................................................................... 129
3.4.1. Phân tích kết quả thực nghiệm đợt 1 ............................................................. 129
3.4.2. Phân tích kết quả thực nghiệm đợt 2 ............................................................. 134
3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ......................................................................... 144
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 147
1. Kết luận ............................................................................................................... 147
2. Kiến nghị ............................................................................................................. 147
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...................... 150
CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................ 150
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 151
PHỤ LỤC ............................................................................................................... 158


iv

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Từ đầy đủ

Chữ viết tắt
CBQL

Cán bộ quản lý

CMHS

Cha mẹ học sinh

ĐC

Đối chứng

ĐTB

Điểm trung bình

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

SD

Độ lệch chuẩn

THPT

Trung học phổ thông

TN

Thực nghiệm

BGH

Ban giám hiệu

LLGD

Lực lƣợng giáo dục

KNS

Kỹ năng sống

KN

Kỹ năng

GVCN

Giáo viên chủ nhiệm

TN

Trải nghiệm

RQĐ

Ra quyết định


v

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Bảng thể hiện mẫu khảo sát ...................................................................... 47
Bảng 2.2. Nhận thức của HS về các quan niệm giá trị trách nhiệm ......................... 48
Bảng 2.3. Đánh giá của GV và tự đánh giá của HS về thực hiện trách
nhiệmđối với bản thân ............................................................................. 51
Bảng 2.4. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệmđối với bản
thân .......................................................................................................... 54
Bảng 2.5. Đánh giá của GV, HS về thực hiện trách nhiệmđối với học tập,
trƣờng, lớp của HS ................................................................................... 56
Bảng 2.6. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệmđối với học
tập, trƣờng, lớp ........................................................................................ 59
Bảng 2.7. Đánh giá của GV, CMHS và tự đánh giá của HSvề thực hiện trách
nhiệm đối với gia đình ............................................................................. 62
Bảng 2.8. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệmđối với
gia đình ............................................................................................ 66
Bảng 2.9. Đánh giá của GV và tự đánh giá của HS về thực hiện trách
nhiệmcủa bản thân đối với cộng đồng ..................................................... 68
Bảng 2.10. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệmcủa bản

thân đối với cộng đồng ............................................................................ 73
Bảng 2.11. Đánh giá HS lớp 10 và HS lớp 12 về các yếu tố ảnh hƣởng đến
việc thể hiện tính trách nhiệm.................................................................. 75
Bảng 2.12. Đánh giá HS nam và HS nữ về các yếu tố ảnh hƣởngđến việc thể
hiện tính trách nhiệm ............................................................................... 76
Bảng 2.13. Đánh giá của GV về mục tiêu giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và KNS.......................................................... 78
Bảng 2.14. Đánh giá của GV và HS về nội dung giáo dục tính trách nhiệmcho
HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS ................................................... 79
Bảng 2.15. Phƣơng pháp sử dụng trong giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và KNS.......................................................... 86
Bảng 2.16. Hình thức tổ chức giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTtheo
tiếp cận giá trị và KNS............................................................................. 89


vi

Bảng 2.17. Yêu cầu thực hiện giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTtheo
tiếp cận giá trị và KNS............................................................................. 91
Bảng 2.18. Con đƣờng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTtheo tiếp cận
giá trị và KNS .......................................................................................... 92
Bảng 2.19. Đánh giá của GV về những khó khăn trong quá trình giáo dục tính
trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS ......................... 95
Bảng 2.20. Các yếu tố ảnh hƣởng đến giáo dục tính trách nhiệmcho HS THPT
theo tiếp cận giá trị và KNS ..................................................................... 96
Bảng 3.1. Thang đánh giá ý thức trách nhiệm ........................................................ 124
Bảng 3.2. Thang đánh giá hành vi biểu hiện tính trách nhiệm của HS ................... 127
Bảng 3.3. Kết quả khảo sát đầu vào đợt 1 đo ý thức trách nhiệmcủa nhóm TN1
và ĐC1 ................................................................................................... 129
Bảng 3.4. Kết quả khảo sát đầu vào đợt 1 đo hành vi trách nhiệm của nhóm

TN1 và ĐC1 ........................................................................................... 130
Bảng 3.5. Bảng phân phối mức độ đo ý thức trách nhiệm của HS sau TN đợt 1 ... 131
Bảng 3.6. Kết quả đo hành vi nhóm TN1 và ĐC1 sau thực nghiệm đợt 1 ............. 132
Bảng 3.7. Kết quả khảo sát đầu vào ý thức trách nhiệm của nhóm TN2 và ĐC2
đợt 2 ....................................................................................................... 134
Bảng 3.8. Kết quả khảo sát đầu vào đo hành vi của nhóm TN2 và ĐC2................ 135
Bảng 3.9. Kết quả so sánh ý kiến tự đánh giá của HS và GV, HS và CMHS ........ 136
Bảng 3.10. Bảng kết quả đo ý thức trách nhiệm của HS nhóm TN2 và ĐC2sau
thực nghiệm ........................................................................................... 137
Bảng 3.11. Kết quả đo hành vi thể hiện tính trách nhiệmcủa nhóm TN2 và
ĐC2 sau thực nghiệm ............................................................................ 138
Bảng 3.12. Bảng phân phối mức độ đo ý thức trách nhiệm của HS sau TN
đợt 2 ....................................................................................................... 140
Bảng 3.13. Kết quả đo hành vi nhóm TN1 và ĐC1 lần 2 sau thực nghiệm đợt 2 .. 141
Bảng 3.14. So sánh kết quả ý thức trách nhiệm sau thực nghiệm đợt 1 và đợt 2 ... 142
Bảng 3.15. So sánh kết quả hành vi thể hiện tính trách nhiệm sau thực nghiệm
đợt 1 và đợt 2 ......................................................................................... 143


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu
Trách nhiệm là một giá trị sống cần giáo dục cho học sinh trên toàn thế giới
Xã hội hiện đại với nhiều thay đổi nhanh chóng trong các lĩnh vực kinh tế, xã
hội và giao lƣu văn hóa, đã và đang có những tác động đa chiều, phức tạp, ảnh
hƣởng đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ, do đó phải
trang bị cho các em những nền tảng giá trị cốt lõi làm điểm tựa cho sự phát triển
nhân cách.
Từ một dự án quốc tế mang tên “Chia sẻ các Giá trị vì một thế giới tốt hơn”
do trƣờng Đại học Brahma Kumaris thực hiện vào năm 1995 để kỷ niệm 50 năm

ngày thành lập Liên Hợp Quốc đƣợc phát triển thành Chƣơng trình Giáo dục các
Giá trị sống (LVEP). Mục đích của chƣơng trình là cung cấp những nguyên tắc và
những công cụ cho sự phát triển của tất cả các cá nhân, với sự hiểu biết rằng mỗi cá
nhân bao gồm những khía cạnh về thể chất, tinh thần, tình cảm và trí tuệ. Thực hiện
mục đích này, chƣơng trình đƣa ra các hoạt động giá trị khác nhau dựa trên kinh
nghiệm và những phƣơng pháp thực hành nhằm trang bị cho trẻ em và thanh, thiếu
niên các tri thức, giúp họ trải nghiệm và khám phá 12 giá trị căn bản của cá nhân,
gồm: Hợp tác, Tự do, Hạnh phúc, Trung thực, Khiêm tốn, Yêu thƣơng, Hòa bình,
Tôn trọng, Trách nhiệm, Giản dị, Khoan dung, Đoàn kết. Đối với thanh niên từ 15
đến 18 tuổi, chƣơng trình giúp họ suy ngẫm, đào sâu hiểu biết về 12 giá trị này để
phát triển năng lực của bản thân, có đƣợc sự lựa chọn đúng đắn và dễ dàng hòa
nhập với cộng đồng
Chƣơng trình đã đƣợc triển khai ở rất nhiều nƣớc khác nhau trên thế giới, với
mục tiêu chung nhằm kêu gọi chia sẻ các giá trị vì một thế giới tƣơi đẹp hơn. Các
giá trị cốt lõi này cần có trong mỗi con ngƣời bất kể sự khác nhau về quốc tịch, màu
da và văn hoá. Khi mọi ngƣời cùng vƣơn tới những giá trị đó, họ sẽ xích lại gần
nhau, chia sẻ, thông cảm với nhau và cuộc sống của tất cả mọi ngƣời trên trái đất
đều thống nhất với nhau trong thế giới hòa bình, tôn trọng, hạnh phúc.
Trách nhiệm là một phẩm chất mà mục tiêu của chương trình giáo dục phổ
thông đổi mới cần đạt được
Trên cơ sở yêu cầu của NQ 29, dự thảo chƣơng trình giáo dục phổ thông
(GDPT) mới đã xác định mục tiêu tổng quát của GDPT là: Chƣơng trình giáo dục
phổ thông nhằm tạo ra những con ngƣời Việt Nam phát triển hài hòa về thể chất và


2
tinh thần, phát huy cao độ tiềm năng của bản thân; có những phẩm chất cao đẹp:
Yêu gia đình và quê hương, đất nước; nhân ái và khoan dung; trung th c và t
trọng; t lập và t tin; có trách nhiệm với bản thân, cộng đồng, đất nước và nhân
loại; tôn trọng pháp luật và th c hiện nghĩa vụ đạo đức.

Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông mới (tháng 7/2017) cũng đã xác định
yêu cầu về phẩm chất cần đạt của học sinh phổ thông là "Chươngtrình giáo dục phổ
thông hình thành và phát triển cho học sinh những phẩm chất chủ yếu sau: yêu đất
nước, yêu con người, chăm học, chăm làm, trung th c, trách nhiệm" [16, 6]
Giáo dục trách nhiệm cho học sinh lứa tuổi THPT rất quan trọng
Lứa tuổi HS THPT làchuyển tiếp từ trẻ em sang ngƣời lớn. Do sự phát triển
về thể lực, sự hoàn thiện về trí tuệ cũng nhƣ tính xã hội hóa ngày càng cao, nhân
cách của học sinh THPT có những nét phát triển mới, khác về chất so với lứa tuổi
trƣớc đó. Một đặc điểm nhân cách nổi bật của lứa tuổi này là sự phát triển tự ý thức,
quan tâm đến viễn cảnh tƣơng lai,“tình yêu bè bạn”,vai trò công dân, suy nghĩ về
cuộc sống và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống là xu hƣớng tự nhận thức bản thân. Ý thức
nghề nghiệp và sự lựa chọn con đƣờng sống tƣơng lai của học sinh THPT ...điều đó
đòi hỏi ý thức trách nhiệm của học sinh THPT cao hơn so với các giai đoạn lứa tuổi
trƣớc để các em có những quyết định trách nhiệm và ý chí thực hiện trách nhiệm
trong các vai trò của mình.
Th c trạng giáo dục trách nhiệm cho HS nói chung cho học sinh THPT nói
riêng chưa cho kết quả như mong đợi
Cách làm giáo dục hiện nay nói chung, giáo dục trách nhiệm cho HS nói
riêng còn thiên về truyền thông nâng cao nhận thức, mang tính giáo điều, chƣa tạo
cơ hội cho HS đƣợc trải nghiệm, suy ngẫm, lựa chọn và đánh giá các giá trị, cũng
nhƣ rèn luyện, phát triển những hành vi, hành động tích cực. Cách làm nào sẽ dẫn
đến kết quả đó. Cách làm giáo dục nhƣ hiện nay dẫn đến kết quả là HS có thể nhận
thức đúng nhƣng chƣa đủ tin để hành động theo niềm tin, hoặc có thể có ý thức, có
niềm tin nhƣng chƣa đủ năng lực thực hiện hành động hành vi tích cực. Thực tiễn
đã cho thấy thực trạng là đa phần HS thờ ơ với các tính huống cần phải thể hiện
trách nhiệm, với bổn phận và nghĩa vụ của mình, nên dẫn đến nhiều hệ lụy đáng tiếc
Vì vậy cần phải tìm biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS. Nhà
trường cần thay đổi cách tiến hành GD tính trách nhiệm như thế nào để có kết quả
mong muốn?
2. Mục đích nghiên cứu

3
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn về giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT, xây dựng các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận
giá trị và kỹ năng sống, góp phần nâng cao chất lƣợng giáo dục nhân cách cho HS.
3. Khách thể, đối tƣợng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu
Quá trình giáo dục nhân cách cho học sinh THPT theo tiếp cận giá trị và KNS
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Tính trách nhiệm của HS THPT và giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT
theo tiếp cậngiá trị và kỹ năng sống.
4. Giả thuyết khoa học
Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT là nhiệm vụ quan trọng,
nhƣng trong thực tiễn giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT còn rất nhiều hạn
chế do nhiều nguyên nhân khác nhau. Nếu giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT
bằng các tác động giáo dục đồng bộ trong đó chú trọng đến giáo dục giá trị trách
nhiệm cho HS đảm bảo cơ chế chuyển giá trị khách quan thành giá trị cá nhân, giáo
dục kỹ năng ra quyết định có trách nhiệm và giáo dục kỹ năng đảm nhận trách
nhiệm trong mọi tình huống cho HS bằng các con đƣờng giáo dục đa dạng và có sự
phối hợp chặt chẽ giữa nhà trƣờng, gia đình và cộng đồng thì sẽ nâng cao hiệu quả
giáo dục tính trách nhiệm cho HS.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Xây dựng cơ sở lý luận về giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo
tiếp cận giá trị và kỹ năng sống.
5.2. Tìm hiểu thực trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp
cận giá trị và kỹ năng sống.
5.3. Đề xuất biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống.
5.4. Thực nghiệm kiểm chứng tính khả thi của biện pháp đề xuất

6. Phạm vi nghiên cứu
Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng về tính trách nhiệm của HS THPT
và giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông qua 6 trƣờng THPT ở 3 tỉnh: Hà
Nội, Thừa Thiên Huế, Đồng Nai
Tiến hành thực nghiệm tại 2 trƣờng: THPT Xuân Lộc, Đồng Nai; THPT
Trấn Biên, Đồng Nai
Qui mô khảo sát bao gồm: 402 CBQL + GV, 30 CMHS và 437 HS.
7. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu


4
7.1. Phương pháp luận
7.1.1. Quan điểm hệ thống
Quá trình giáo dục là một hệ thống trong đó có sự tƣơng tác giữa các yếu tố
nhƣ: mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp, hình thức tổ chức giáo dục, con đƣờng giáo
dục, lực lƣợng tham gia... Theo quan điểm hệ thống, nghiên cứu giáo dục tính trách
nhiệm cho HS THPT cần đảm bảo mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố này.
7.1.2. Quan điểm hoạt động
Nhân cách đƣợc đánh giá thông qua hoạt động. Từđó, HS chiếm lĩnh đƣợc
các giá trị văn hóa xã hội và thể hiện các giá trị đó trong cuộc sống. Việc xây dựng
các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT cần phải dựa trên các hoạt
động trải nghiệm có tính đa dạng, phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhu cầu, hoạt động
học tập của HS và đảm bảo cơ chế trải nghiệm trong giáo dục tính trách nhiệm
7.1.3. Tiếp cận phức hợp, đồng bộ
Mặc dù tiếp cận giá trị và KNS là cốt lõi trong luận án này, nhƣng cần phải kết
hợp với tiếp cận phức hợp để tiến hành giáo dục tính trách nhiệm thông qua mọi hoạt
động trong nhà trƣờng và tiếp cận đồng bộ thể hiện không chỉ nhà trƣờng tiến hành
giáo dục tính trách nhiệm mà còn phải phối hợp chặt chẽ với gia đình và cộng đồng.
7.2. Phương pháp nghiên cứu
7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận

Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, so sánh đối chiếu những kết quả nghiên
cứu các công trình khoa học đã có trong và ngoài nƣớc, các văn bản, chỉ thị, nghị
quyết của Đảng và Nhà nƣớc nhằm xây dựng các khái niệm công cụ và làm cơ sở lý
luận cho vấn đề nghiên cứu.
7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu th c tiễn
-

i cứu v ph n t ch

t quả nghiên cứu thứ cấp:Đánh giá về tính trách

nhiệm và giáo dục tính trách nhiệm.
- Phương pháp điều tra bằng phi u hỏi: Phƣơng pháp đƣợc thực hiện nhằm
thu thập thông tin về thực trạng tính trách nhiệm của HS và thực trạng giáo dục tính
trách nhiệm cho HS ở các trƣờng THPT hiện nay. Đối tƣợng điều tra: CBQL, GV,
HS, CMHS.
- Phương pháp phỏng vấn nhóm cá nh n: Phƣơng pháp đƣợc thực hiện nhằm
tìm hiểu về tính trách nhiệm của học sinh THPT hiện nay, thực trạng việc giáo dục tính
trách nhiệm cho học sinh. Đối tƣợng khảo sát: CBQL, GV, HS, CMHS.
- Phương pháp quan sát: Hành vi của HS trong tình huống cụ thể.


5
- Phương pháp th c nghiệm: Nhằm đánh giá mức độ khả thi, hiệu quả của
các biện pháp đề xuất
7.2.3. Phương pháp bổ trợ
- Phương pháp chuyên gia: Tổ chức thảo luận lấy ý kiến của các chuyên gia
về một số kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phƣơng pháp cũng đƣợc sử dụng
để đánh giá tính khả thi của việc giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT.
- ận d ng phương pháp thống ê toán học: Sử dụng phần mềm SPSS để

xử lý số liệu điều tra, khảo sát,...
8. Luận điểm bảo vệ
 Tính trách nhiệm vừa là phẩm chất vừa là năng lực thể hiện trách nhiệm
cá nhân.
 Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTcần phải tiếp cận giá trị và KNS
thì mới bền vững. Có thể sử dụng giờ sinh hoạt lớp để tổ chức giáo dục giá trị trách
nhiệm, kĩ năng ra quyết định có trách nhiệm và kĩ năng đảm nhận trách nhiệm cho
HS THPT, bởi vì cách làm này sẽ làm cho HS không chỉ tin vào giá trị trách nhiệm,
mà còn có năng lực thể hiện giá trị trách nhiệm trong các tình huống phải ra quyết
định và đảm nhận trách nhiệm.
 Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS là
cốt lõi, đồng thời cần kết hợp với các cách tiếp cận phức hợp và đồng bộ thì mới
hiệu quả. Để tính trách nhiệm của HS phát triển bền vững thì cần tận dụng tất cả các
con đƣờng giáo dục: Thông qua giờ sinh hoạt lớp, thông qua dạy học, hoạt động trải
nghiệm, kỷ luật tích cực thực hiện nội quy trƣờng, lớp, đồng thời cần đảm bảo sự
phối hợp chặt chẽ giữa nhà trƣờng, gia đình và cộng đồng để tạo cơ hội cho HS
cũng cố niềm tin vào giá trị trách nhiệm và rèn luyện kỹ năng thể hiện tính trách
nhiệm - đó cũng chính là thể hiện tiếp cận giá trị và KNS.
 Có thể sử dụng giờ sinh hoạt lớp để tổ chức giáo dục giá trị trách nhiệm, kỹ
năng ra quyết định có trách nhiệm và kỹ năng đảm nhận trách nhiệm cho HS THPT.
9. Đóng góp mới của luận án
 Về lý luận:Góp phần làm sáng tỏ lý luận về giáo dục tính trách nhiệm
cho HS THPT nói chung và theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống nói riêng. Ngoài
kế thừa lý luận giáo dục về các thành tố của quá trình giáo dục theo tiếp cận hệ
thống cấu trúc, về cách tiếp cận phức hợp và đồng bộ trong tiến hành giáo dục, tác
giả còn vận dụng cách tiếp cận giá trị và KNS trong giáo dục tính trách nhiệm cho
HS THPT nhằm đảm bảo cho các em đƣợc trải nghiệm, đánh giá, lựa chọn giá trị để


6

có niềm tin sống phải có trách nhiệm, ra quyết định có trách nhiệm và thực hiện
trách nhiệm của bản thân có kết quả
 Về thực tiễn:
- Khảo sát, đánh giá đƣợc thực trạng tính trách nhiệm của HS THPT và quá
trình giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT hiện nay. Kết quả khảo sát cho thấy
phải thay đổi cách tiến hành giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh. Từ cách làm
thiên về giáo điều, truyền thông nâng cao nhận thức sang tổ chức cho HS đƣợc trải
nghiệm, biết ra quyết định có trách nhiệm và đảm nhận trách nhiệm… thì mới khắc
phục đƣợc khoảng cách giữa nhận thức và hành vi của các em.
- Đề xuất biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT, trong đó lấy
tiếp cận giá trị và kĩ năng sống là cốt lõi kết hợp với tiếp cận đồng bộ và phức hợp
để giáo dục tính trách nhiệm cho các em có kết quả và bền vững. Các trƣờng THPT
có thể vận dụng các biện pháp này để thay đổi cách triển khai giáo dục tính trách
nhiệm cải thiện kết quả giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT
- Kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho
CBQL, GV các trƣờng THPT, nghiên cứu sinh, học viên cao học chuyên ngành
Giáo dục học.
10. Cấu trúc, bố cục của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Kiến nghị, Tài liệu tham khảo và Phụ lục,
luận án đƣợc chia thành 3 chƣơng:
Chương 1: Cơ sở lý luận v giáo dục tính trách nhiệm cho HSTHPT theo
tiếp cận giá trị và KNS.
Chương 2:Th c trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTtheo tiếp cận
giá trị và KNS
Chương 3: Biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPTtheo tiếp cận
giá trị và KNS


7
Chƣơng 1

CƠ SỞ LÝ LUẬNVỀ GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO
HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNGTHEO TIẾP CẬN
GIÁ TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG
1.1.Tổng quan nghiên cứu vấn đề
1.1.1. Những nghiên cứu về trách nhiệm
Tính trách nhiệm đƣợc nghiên cứu dƣới nhiều góc độ khác nhau nhƣ xã hội
học, luật học, đạo đức học, tâm lý học, giáo dục học... Việc tìm hiểu chung về tính
trách nhiệm trong và ngoài nƣớc giúp khái quát hóa đƣợc vấn đề nghiên cứu; qua đó
kế thừa đƣợc những luận điểm giá trị cũng nhƣ chỉ ra những hạn chế trong cách tiếp
cận trƣớc đây, từ đó định hƣớng xây dựng các luận điểm và phƣơng pháp luận mới
để giải quyết thực trạng tính trách nhiệm của HS THPT hiện nay.
1.1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới
Ở công trình nghiên cứu “Khía cạnh tâm lý - xã hội của tính trách nhiệm
trong hoạt động của chuyên gia”của A.L.Xlôbốtxky [91], thái độ trách nhiệm đƣợc
xem là phạm trù xã hội học. Theo ông, để điều chỉnh hành vi xã hội, tham gia vào
nhiều mối quan hệ xã hội, thay đổi các mối quan hệ xã hội đều phải phụ thuộc vào
thái độ trách nhiệm.
Trong công trình nghiên cứu “Tâm lý học trách nhiệm” của K.Muzdƣbaép
[70], ông đã nghiên cứu về thái độ trách nhiệm trong lao động chung. Kết quả nghiên
cứu cho thấy, đánh giá về sự nhận thức thái độ trách nhiệm phụ thuộc vào mức độ
phát triển của tập thể, của tổ chức lao động. Xét ở góc độ cá nhân, thái độ trách nhiệm
gắn liền với hành động.Thông qua hành động, chúng ta có thể đánh giá đƣợc ý thức
chấp hành và ý thức trách nhiệm của cá nhân. Nếu đƣợc kiểm tra thƣờng xuyên, các
hoạt động của học sinh sẽ dần đáp ứng đƣợc với mục tiêu đã đề ra.
Năm 1944, nhà tâm lý học xã hội F.Heider cho rằng vấn đề trách nhiệm là
vấn đề đánh giá hành vi.
Theo các nhà nghiên cứu tâm lý học, các tác giả chỉ nghiên cứu sâu về thái
độ trách nhiệm và xem thái độ trách nhiệm nhƣ một phẩm chất nhân cách của con
ngƣời. Các nhà nghiên cứu tâm lý học Xô Viết đã tập trung nghiên cứu về giáo dục
thái độ trách nhiệm cho các lứa tuổi khác nhau, nghiên cứu về thái độ trách nhiệm

nhƣ một hiện tƣợng tâm lý xã hội và hình thành thái độ trách nhiệm trong hoạt động


8
nói chung và trong lao động nói riêng (được trình bày trong mục 2 - Giáo dục thái
độ trách nhiệm).
Các công trình nghiên cứu nhƣ: “S hình thành thái độ trách nhiệm ở trẻ 6 7 tuổi. Hình thành mối quan hệ tương tác tập thể ở trẻ mẫu giáo” của nhà tâm lý
Xô Viết K.A.Klimôva [81] và “Vấn đ nghiên cứu thái độ trách nhiệm đối với những
nhiệm vụ xã hội giao phó” của nhà tâm lý L.X.Xlavina [87] đã tập trung nghiên cứu
về những điều kiện cơ bản và những phƣơng thức hình thành thái độ trách nhiệm ở
lứa tuổi nhỏ. Nghiên cứu của M.N.Chen [92] đã nghiên cứu về việc hình thành thái
độ trách nhiệm ở lứa tuổi thiếu niên thông qua việc hoạt động công ích.Ông cho
rằng động cơ và mức độ tri thức là những yếu tố ảnh hƣởng đến sự hình thành thái
độ trách nhiệm.
Trong luận án tiến sĩ: “Trách nhiệm đạo đức - một phẩm chất nhân cách”
của nhà tâm lý T.G.Gaevaia [77] nghiên cứu về quy luật chung của sự hình thành
trách nhiệm đạo đức cho học sinh. Theo tác giả, trách nhiệm đạo đức bao gồm hai
thành tố: Thành tố chủ quan và thành tố hành vi. Thành tố chủ quan bao gồm nhận
thức và động cơ. Học sinh phải nhận thức đƣợc về việc bản thân mình phải hòa
nhập với xã hội, phải cùng tham gia các công việc chung với những ngƣời khác,
phải hiểu đƣợc sự tồn tại của bản thân không thể tách rời cuộc sống. Thành tố hành
vi gắn liền với tính vị tha. Ngoài ra, ông còn phát hiện đƣợc thời kỳ hình thành thái
độ đạo đức, tác động giáo dục nhân cách cho học sinh sẽ phụ thuộc vào tâm sinh lý
từng độ tuổi.
Trong cuốn sách: “Ghi công trách nhiệm cho các nhóm vì s thành công và
thất bại của nhóm bởi các tác động giữa các nhóm” của V.X.Arépp [76], ông cho
rằng, đánh giá thái độ trách nhiệm của học sinh không phải ở góc độ hành vi cá
nhân mà là của nhóm. Trong nghiên cứu của ông, nhóm là chủ thể của hành vi trách
nhiệm. Nhóm có thể nhận hoặc không nhận trách nhiệm về mình do nhiều nguyên
nhân khác nhau. Tác giả cho rằng, sự thành công của nhóm là do những yếu tố nội

tại, còn sự thất bại của nhóm là do những yếu tố bên ngoài liên quan đến nhóm này.
Trong cuốn sách “Việc quy trách nhiệm đối với những thành công và thất
bại trong những nhóm trình độ phát triển khác nhau” [89], "Việc quy trách nhiệm
và nhận trách nhiệm trong những đi u kiện của tập thể lớp" [79]của
I.A.Sukhinxkaia cho rằng thái độ trách nhiệm là một hiện tƣợng quan hệ liên nhân
cách, nhấn mạnh tính xã hội trong phẩm chất này. Tính xã hội xuất hiện khi một con


9
ngƣời có trách nhiệm với hành vi của mình trƣớc xã hội. Kết quả nghiên cứu cho
rằng, mức độ phát triển của nhóm càng cao thì hành vi trách nhiệm mang tính khách
quan càng cao.
1.1.1.2. Những nghiên cứu trong nước
Ở nước ta, nghiên cứu tính trách nhiệm hạn chế, dưới đây là một số nghiên
cứu hướng đến tính trách nhiệm cá nhân, xã hội:
• Tác giả Nguyễn Đình Hòa Tính cho rằng trách nhiệm xã hội của cá nhân
trong bài viết “Nâng cao trách nhiệm xã hội của cá nhân trong đi u kiện kinh tế thị
trường ở Việt Nam hiện nay”, đƣợc quan niệm nhƣ là nghĩa vụ phải gánh vác, thực
hiện; là cái buộc phải làm, không những phải làm mà phải làm tốt dƣới sự giám sát
của ngƣời khác; nó đƣợc thể hiện ở khía cạnh quan hệ (với cộng đồng và xã hội) và
tính chất (trong mọi lĩnh v c của đời sống xã hội như: th c thi pháp luật, bảo vệ
môi trường, tiêu dùng an toàn, th c phẩm ...) và đƣợc xét trong quy phạm pháp luật
và đạo đức đối với hành vi xã hội của cá nhân đó.
• Bên cạnh đó, tác giả Nguyễn Văn Phúc, trong bài viết “Trách nhiệm của
con người trong đi u kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay” cho rằng, trách
nhiệm là phẩm chất xã hội của con ngƣời, trách nhiệm đƣợc hình thành trong quan
hệ giữa con ngƣời với con ngƣời, giữa con ngƣời với xã hội; nghĩa là nó có cơ sở
trong việc giải quyết các quan hệ lợi ích và chịu sự quy định phát triển xã hội và
nhân cách.
• Từ góc độ của doanh nghiệp, tính trách nhiệm xã hội đƣợc hiểu là bổn

phận quan trọng của doanh nghiệp đó với môi trƣờng đời sống con ngƣời (cả môi
trường t nhiên lẫn môi trường xã hội) để hƣớng đến phát triển bền vững và an sinh
xã hội ổn định; có nhiều hội thảo đƣợc tổ chức dựa vào tinh thần đó để thúc đẩy sự
quan tâm nhiều hơn của doanh nghiệp đối với cộng đồng xã hội, ví dụ nhƣ:
• Viện Triết học - Viện khoa học xã hội Việt Nam (VASS) tổ chức hội thảo
"Công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội" năm 2008 và “Trách
nhiệm xã hội trong đi u kiện kinh tế thị trường” năm 2010;
• Hội thảo trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trƣớc thềm hội nhập, do
Hiệp hội Da giầy và Dệt may tổ chức (3/2005);
• Hội thảo trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp hƣớng tới sự phát triển bền
vững, do Phòng Công nghiệp Việt Nam phối hợp với Bộ Công thƣơng, Bộ Lao
động Thƣơng binh và Xã hội tổ chức năm 2005;


10
• Hội thảo trách nhiệm xã hội doanh nghiệp, thƣơng mại công bằng và các
tiêu chuẩn, do Sở Kế hoạch và Đầu tƣ Hà Nội phối hợp với Phòng Thƣơng mại
châu Âu tổ chức năm 2007;
Nhƣ vậy, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp vừa có tính tự ý thức vừa có
tính bắt buộc tuân thủ luật pháp và cũng là quyền lợi, điều kiện thúc đẩy sự phát
triển bền vững của chính doanh nghiệp đó; nó quy định các nguyên tắc hành xử rõ
ràng thể hiện trong chuẩn ISO 26000 mà cá nhân cùng với tập thể doanh nghiệp đó
phải tuân thủ các cam kết, quy định và đồng thời điều chỉnh thái độ và hành xử
thông qua sự giám sát của các bên tham gia nhằm đạt đƣợc tƣơng quan lợi ích giữa
cá nhân, tập thể và xã hội; đây là cơ sở nền tảng cho sự phát triển bền vững của
doanh nghiệp trong xu thế hiện nay.
Tổng hợp các nghiên cứu trong nước và ngoài nước ở trên v tính trách
nhiệm cho thấy một số đặc điểm sau:
• Trách nhiệm đƣợc hình thành trên cơ sở của sự hiểu biết, niềm tin giá trị và
thể hiện bằng thái độ, hành vi đƣợc thúc đẩy bởi động cơ; và đƣợc hình thành từ

môi trƣờng và hoạt động cụ thể của cá nhân.
• Các nhà tâm lý học, giáo dục học tập trung nghiên cứu về những điều kiện,
con đƣờng, phƣơng tiện và những phƣơng thức hình thành thái độ trách nhiệm cho
học sinh; nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm thực tiễn, hoạt động cá nhân chuyển
hóa những kiến thức về giá trị xã hội vào ý thức của các em kết hợp với động cơ
của hành vi và phải mang lại ý nghĩa riêng đối với HS nhƣ là một nhiệm vụ gắn liền
với bản thân. Điều này làm cơ sở để xây dựng các nguyên tắc cần phải tuân thủ khi
giáo dục tính trách nhiệm (sẽ được trình bày chi tiết trong phần cơ sở lý luận,
phương pháp luận).
1.1.2. Những nghiên cứu liên quan đ n giáo d c t nh trách nhiệm
1.1.2.1. Những nghiên cứu trên thế giới
ề giáo d c thái độ trách nhiệm, từ nền tảng triết lý, đạo đức học nêu trên,
các nhà tâm lý, giáo dục hƣớng đến việc nghiên cứu giáo dục ý thức và thái độ trách
nhiệm nhƣ là hợp phần của việc hình thành vàphát triển nhân cách con ngƣời. Các
nhà nghiên cứu tâm lý học Xô Viết đã tập trung nghiên cứu về giáo dục thái độ
trách nhiệm cho các lứa tuổi khác nhau, nghiên cứu về thái độ trách nhiệm nhƣ một
hiện tƣợng tâm lý xã hội và hình thành thái độ trách nhiệm trong hoạt động nói
chung và trong lao động nói riêng.


11
Theo lứa tuổi, trƣớc hết phải kể đến các công trình nghiên cứu nhƣ: “S hình
thành thái độ trách nhiệm ở trẻ 6 - 7 tuổi. Hình thành mối quan hệ tương tác tập thể
ở trẻ mẫu giáo” của nhà tâm lý Xô Viết K.A.Klimôva [81] và "Vấn đ nghiên cứu
thái độ trách nhiệm đối với những nhiệm vụ xã hội giao phó" của nhà tâm lý
L.X.Xlavina [87] đã tập trung nghiên cứu về những điều kiện cơ bản và những
phƣơng thức hình thành thái độ trách nhiệm ở lứa tuổi nhỏ.
Nghiên cứu của M.N.Chen [92] nghiên cứu về việc hình thành thái độ
trách nhiệm ở lứa tuổi thiếu niên thông qua việc hoạt động công ích. Ông cho
rằng động cơ và mức độ tri thức là những yếu tố ảnh hƣởng đến sự hình thành

thái độ trách nhiệm.
Các công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục học nhƣ: “Giáo dục thái độ
trách nhiệm cho học sinh ở nhà trường Xô Viết” của nhà nghiên cứu L.B.Ichensôn
[79],“Giáo dục thái độ trách nhiệm cho học sinh cuối cấp” của tác giả
Z.E.Zavatxkaia [78], “Những đi u kiện sư phạm của việc giáo dục thái độ trách
nhiệm cho học sinh cuối cấp” (mối quan hệ giữa dạy học, giáo dục và sự phát triển
ở lứa tuổi thanh niên) của tác giả A.M.Kolenô-va [81], “Những con đường cơ bản
giáo dục tính trách nhiệm ở học sinh cuối cấp trong hoạt động tổ chức Đoàn
Comxomôn” của tác giả K.D.Murai [84].
Nghiên cứu về “Giáo dục cho học sinh cuối cấp thái độ xã hội đối với những
nghĩa vụ xã hội”của tác giả IU.P.Xôcônnhicốp [88], tác giả đã nghiên cứu về những
điều kiện sƣ phạm, con đƣờng và phƣơng tiện giáo dục thái độ trách nhiệm cho học
sinh lớn.
Trong luận án tiến sĩ khoa học tâm lý, “Hình thành tính trách nhiệm cho học
sinh thông qua hình thức tr c nhật lớp” của tác giả T.V.Marôaki-na [85] nghiên
cứu thái độ bên trong ở học sinh nhỏ và thiếu niên. Để hình thành thái độ trách
nhiệm, các tác giả này cho rằng cần phải tổ chức cho HS một cuộc sống chung, tạo
những giá trị tích cực cho tất cả các em đƣợc trải nghiệm. Tác giả cũng đã tổ chức
thực nghiệm phát hiện và hình thành thái độ trách nhiệm bằng hoạt động cụ thể nhƣ
trực nhật lớp, kết quả là xác định đƣợc những chỉ số, tiêu chuẩn của thái độ trách
nhiệm, đồng thời nhận biết đƣợc sự khác nhau cơ bản trong việc hình thành thái độ
trách nhiệm theo từng độ tuổi khác nhau của HS.
Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu về thái độ trách nhiệm nhƣ: “Vấn
đ giáo dục trong nhà trường Xô Viết” của A.C.Macarencô [82]. Theo ông, để hình


12
thành đƣợc thái độ trách nhiệm cho học sinh phải cho các em cùng hoạt động tập
thể, bởi vì tập thể đƣợc coi là một phƣơng tiện và điều kiện để giáo dục thái độ
trách nhiệm, ngoài ra tập thể còn đƣợc xem nhƣ một cấu trúc xã hội gồm những tổ

chức có các nguyên tắc và nghĩa vụ nhất định.
Như vậy, qua các công trình nghiên cứu trên có thể thấy:
• Giáo dục thái độ trách nhiệm cho HS ở mọi lứa tuổi từ trẻ nhỏ đến thiếu
niên và HS cuối cấp phổ thông đ u đã được quan tâm nghiên cứu.
• Giáo dục thái độ trách nhiệm thông qua những hoạt động cụ thể như lao
động, hoạt động tập thể, hoạt động công ích, hoạt động Đoàn đã được đi sâu
nghiên cứu.
• Ngoài ra các con đường, các đi u kiện, các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục
thái độ trách nhiệm cũng đã được đ cập trong những nghiên cứu này.
ề giáo d c h nh vi trách nhiệm, những nghiên cứu về giáo dục hành vi
trách nhiệm có ít hơn những nghiên cứu về giáo dục thái độ, ý thức trách nhiệm.
Tác giả V.M.Pítxkun nghiên cứu: “Những đi u kiện tâm lý của việc hình
thành hành vi trách nhiệm của học sinh cuối cấp”[86]. Tác giả nghiên cứu những
điều kiện quy định sự hình thành nhân cách và ý nghĩa của những điều kiện đó đối
với sự phát triển thái độ trách nhiệm của học sinh. Tác giả đã khẳng định rằng, sự
hình thành hành vi trách nhiệm của học sinh lớn là phải chuyển hóa những kiến
thức về giá trị xã hội vào ý thức của các em kết hợp với động cơ của hành vi và ý
nghĩa riêng đối với các em là nhận cho mình một nhiệm vụ. Đây là một luận điểm
có thể kế thừa và có thể suy ra rằng, muốn giáo dục hành vi trách nhiệm cho HS
không chỉ dừng ở những hiểu biết của các em mà phải chuyển giá trị trách nhiệm
khách quan của xã hội thành ý thức của cá nhân và có ý nghĩa đối với cá nhân, tạo
thành nhu cầu, động cơ hành động, hành vi có trách nhiệm.
1.1.2.2. Những nghiên cứu trong nước
Ở nƣớc ta, các nghiên cứu chuyên biệt về tính trách nhiệm còn ít đƣợc đề cập
tới, đa phần hƣớng đến phẩm chất, giá trị và kỹ năng sống một cách chung nhất,
không tách biệt cũng nhƣ xác định tính giá trị hay sự ảnh hƣởng của chúng với
nhau... các nghiên cứu quan tâm xem xét tính trách nhiệm cá nhân và xã hội đặt
trong tƣơng quan quyền lợi giữa các bên, dƣới sự giám sát và quy định của pháp
luật trong bối cảnh tác động xã hội hiện nay;

13
ề thái độ trách nhiệm, nghiên cứu hiếm hoi từ góc độ tâm lý nhân cách của
Nghiêm Thị Phiến (1991) “Những đi u kiện tâm lý sư phạm của việc hình thành thái
độ trách nhiệm ở học sinh thiếu niên trong hoạt động học tập và hoạt động ngoài giờ
lên lớp” cho rằng thái độ trách nhiệm là một thuộc tính phức hợp của nhân cách con
ngƣời; đƣợc xem là phẩm chất đạo đức của nhân cách và là cơ sở cho sự nhất trí của
cá nhân với những đòi hỏi về giá trị tinh thần, những nguyên tắc đạo đức và những
nguyên tắc chính trị xã hội. Thái độ trách nhiệm đƣợc cấu tạo nên từ 3 yếu tố: nhận
thức, động cơ và hành vi. Mức độ phát triển của từng yếu tố và sự liên kết lẫn nhau
giữa chúng là đặc trƣng của mức độ hình thành thái độ trách nhiệm.
Nghiên cứu này tách biệt riêng thái độ trách nhiệm và từ đó xác định tính cấu
trúc của nó; tuy nhiên chúng ta thấy rằng phẩm chất nhân cách có cấu trúc chung
(trong đó động cơ được xem là nhân tố trọng tâm để thúc đẩy và phát triển nhân
cách) và hình thành các giá trị xã hội trong đó có tính trách nhiệm; nghĩa là không
nên bóc tách tính trách nhiệm ra xem nhƣ đối tƣợng; bởi nó thuộc phẩm chất nhân
cách và chỉ khi trong các điều kiện, hoàn cảnh cụ thể thì các đặc điểm tâm lý này sẽ
đạt đƣợc giá trị trách nhiệm nhƣ một giá trị xã hội đƣợc đánh giá qua biểu hiện thái
độ và hành vi ngƣời đó. Đó là cách tiếp cận có tính hệ thống, phù hợp cấu trúc và sự
phát triển nhân cách[36]
ề nguyên tắc giáo d c t nh trách nhiệm, nhƣ đã đề cập ở trên, nghiên cứu
giáo dục tính trách nhiệm ở nƣớc ta không có sự tách biệt mà đƣợc xem nhƣ phần
nội dung trong tổng thể, hệ thống giáo dục giá trị sống, kỹ năng sống; và các
nguyên tắc giáo dục tính trách nhiệm đƣợc xác định nhƣ sau:
• Nguyên tắc thiết lập, tạo dựng bầu không khí giá trị LVEP [7, 34-37] có ý
nghĩa quan trọng, bởi chỉ khi cá nhân ngƣời học cảm nhận đƣợc sự an toàn, sự cảm
thông, giúp đỡ thì tiến trình giáo dục GTS, KNS mới dễ dàng tiếp nhận, mới dễ
dàng chuyển biến trong hành trình phát triển bản thân mình.
• Trong tiến trình giáo dục kỹ năng sống cần tuân thủ các nguyên tắc giáo
dục dựa vào sự trải nghiệm; qua tƣơng tác giữa chủ thể với ngƣời khác và với chính

bản thân; và tuân thủ các nguyên tắc thay đổi hành vi ... [7, 59-64]
Từ đó chúng ta có thể thấy:
• Các nghiên cứu v giáo dục thái độ trách nhiệm hay hành vi trách nhiệm
th c chất đ u hướng đến hình thành một phẩm chất nhân cách, một nét tính cách có
thể gọi là tính trách nhiệm.


14
• Để giáo dục thái độ trách nhiệm cho HS đ u phải gắn với hoạt động,tạo
những giá trị tích c c cho tất cả các em được trải nghiệm.
• Để giáo dục hành vi trách nhiệm phải chuyển giá trị trách nhiệm khách
quan của xã hội thành ý thức của cá nhân và có ý nghĩa đối với cá nhân, tạo thành
nhu cầu, động cơ hành động, hành vi có trách nhiệm.
Về giáo d c t nh trách nhiệm theo ti p cận giá trị v KNS
ỞViệt Nam, nhóm nghiên cứu do Nguyễn Thanh Bình làm chủ nhiệm đề tài
“Tiếp cận giá trị và kĩ năng sống trong xây d ng chương trình hoạt động giáo dục
cho học sinh phổ thông trong đổi mới giáo dục sau 2015”.Mã số: VI2.1-2013.25.
Kết quả nghiên cứu của đề tài thể hiện các nội dung nhƣ sau:
 Phân tích mối quan hệ giữa giáo dục giá trị và giáo dục KNS, trong đó
giáo dục giá trị làm nền tảng còn giáo dục KNS giúp thể hiện giá trị trong các hành
vi, hành động cụ thể mang tính tích cực và xây dựng. Để khắc phục cách hiểu và
cách làm mang tính siêu hình xem giáo dục giá trị và giáo dục KNS nhƣ một phép
cộng cơ học với các nội dung giáo dục đang triển khai trong thực tiễn giáo dục hiện
nay, nhóm nghiên cứu đã trình bày và luận cứ về mối quan hệ biện chứng giữa giáo
dục giá trị, kĩ năng sống với giáo dục toàn diện. Theo đó giáo dục giá trị và giáo dục
KNS cần thâm nhập vào toàn bộ quá trình giáo dục toàn diện nhằm để HS có những
niềm tin, giá trị và hành vi, thói quen tích cực trong tất cả các phƣơng diện của cuộc
sống, do đó chỉ có thể đạt đƣợc nếu dựa trên tiếp cận giáo dục giá trị và KNS.
 Trên cơ sở làm sáng tỏ quan niệm thế nào là tiếp cận giá trị và kĩ năng
sống, nhóm nghiên cứu đã phác thảo chƣơng trình giáo dục dựa trên tiếp cận giá trị

và kĩ năng sống nhằm hình thành và phát triển 5 năng lực cốt lõi đƣợc xác định
(Năng l c phát triển bản thân, năng l c giải quyết vấn đ , năng l c giao tiếp, năng
l c hợp tác, năng l c công dân ). Trong đó tiếp cận giá trị và kĩ năng sống trong
xây dựng chƣơng trình HĐGD cần đảm bảo 2 yêu cầu cơ bản sau:
Thứ nhất, khi thiết kế và tổ chức thực hiện các hoạt động giáo dục cần phải
đảm bảo cơ chế hình thành giá trị (hƣớng đến hình thành và phát triển niềm tin) và
nguyên tắc hình thành KNS (hƣớng đến hình thành và phát triển hành vi, thói quen
tích cực).
Thứ hai, sử dụng các chủ đề giáo dục giá trị, KNS có nội dung trực tiếp hình
thành, phát triển những năng lực cốt lõi cần có ở học sinh phổ thông. Giữa giá trị và
KNS có mối quan hệ biện chứng với nhau. Giá trị đƣợc xem là điểm cốt lõi, vì nó