DSpace at VNU: Về một số văn bản văn xuôi viết bằng chữ quốc ngữ thế kỷ 17-18 hiện còn lưu giữ được ở Paris

T ẠP C H Í k HOA HỌC No 4 - 1991

VÌ: MỘT s ỗ VĂN BÀN VĂN XUÔI
VIẾT BẰNG C H Ứ QUỐC NGỨ THẾ KỶ 17-18
H I Ệ N C Ò N L Ư U G I Ữ Đ Ư Ợ C Ở P ARI S .
N. \

XTANKEVICH

T r ư ớ c dây, t r o n g một bài viC’1 vê phưt r ng h ư ớ n g nehiCn cứu lịch s ử n g ử p h á p t i í n g
t, c h ú n u tòi dã nói đ ế n l ầm q u a n ư ọ n g của các vãn hàn viết b à n g văn xuôi, vì có nhi c u
i vàn b ả n dỏ I hì c h ú n g ta mới có I hc hò su ni* đ ư ợ c cho kho l à n g c á c l ác p h ầ m vản học
di c n viết h ằ n g t h ư , h ằ n g \ ả n bien ngảu mà chúng la hiçn có ( l ) . T i ế c r ằng, t r o n g giai
in l ừ g i ữ a i hc kỷ 17 đ ế n đ ă u t hê ký Ị (), hiộn nay chúng la mới chi tì m đ ư ợ c hai cái mố c
nh (V hai (Jău: mộ t đ ằ n g là các b ứ c t hư của Vân Tín. cùa Bcn tỏ T h i ệ n c ù n g các lác
m c ù a A. d e R h o d e s , của G. Mai ori ca, và mội dằng là các tác p h à m c ủ a Phi - l i - phô
h. G à n đây, k h o ả n g t h á n g 7, i h á n g 8/1982, t rong một dịp đ ư ợ c s a n g P a r i s , c h ú n g tôi
may má n đ ư ợ c v à o nghi ê n c ứ u gan một ( há ng r ưỡi Ui mội kho l ưu ư ữ c ủ a T r u n g l â m
/ ề n g i á o n ư ớ c ngoài ( S é mi n a i r e de s Mi ssi ons ét r angèr es ) , dị a chi 128 R u e du Bac.
J«g lôi đà đ ọ c đ ư ợ c cr dây mòl sỏ vãn bàn mãi. 1ỈU1ÔC giai đ o ạ n t r u n g gi a n, c ó i hc
Ig đe nối lien hai cái m ố c c á c h nhiiu hirn 150 nám dó

I ronỊ» hài này, c h ú n g tỏi sẽ xin

i i h i ç u sđ ư ợ c xác đ ị n h i ư t r n g đ ố i rỏ râm: nhái.
Vc vãn xuôi vif'l bằni» c h ữ qihK tmữ I li lift lị lôi liivn il.i tim I hấy d ư ợ c c á c văn b à n có
(1 dại s au dây: W*S7. u>88. \ M 2 . 1701, 1702. 171) V 1704

1754, 1759, 1760, 1765,

5, 1795. C á c vân h a n này hi ên cỉiing dưọrc lưu i r ử iront' các l á p cỏ ký hiộu V-681,
'.V\ V-656, V-6<»2, V-KW8, V-Í»xs. \

Y- ỉ t N?. V 1102, V-1093 i h u ộ c k h o l ư u t r ữ

ỉ r cn .

V-681 là mộl l ýp ihu i h ậ p các ỉ «Ii lieu liên quan đen \ iệc I r uyc n gi á o (V x ứ D â n ụ
)ài t r o n g k h o ả n g 1687-1693. Tronc; t ập này chúnẹ, tòi lìm d ư ợ c 3 văn b ả n vie! nám
7 và 1 vản b â n viốl r ú m 1688:
i / V ả n b ả n t h ứ nh ấ l nằm (V t r a n g 5, t r a ng 6 : trang 5 gom 28 d ò n g , t r a n g 6 g ồ m 11
ig, mỏi d ò n g k h o ả n g 15 c hứ. ( ì i ấ \ kicu c h ữ nho, kho IX.5 X 27,5 cm. Dâ y là một b ứ c
c ù a D o m i n g o H ả o g ửi lên T h â y cả Luys. Cuối t h ư cỏ ghi t ừ c on Đ . C . B r a đ ử i là 1687
ì, l àm i h ư này ở ni r ức An nam
2/ V ă n h ả n t h ứ hai c ủ n g là mội lure t hư hai t r ang : trang đău g ồ m 30 d ò n g , t r a n g sau

1 13 dòng, mỏi d òn g cũng đô 15 chừ. Văn bàn này nồm cách ván bản trên 4 tờ, nhưng

43


k h ỏ n g đ á n h số t r a n g . Gi ấ y c h ữ nho, khồ 18,2 X 27, 3 cm. C ũ n g c ủ a t á c già i r cn viết ni
1687, n h ư n g h ứ c i h ư này lại gửi c h o T h ầ y cả Ga b r i e l . Đ ầ u i h ư có ghi rõ "tỏi lù D o m in
H ả o g ử i lời kính lạy t hăy cả G a b r i e l đ ư ợ c b ằ n g an", c uối t h ư ký

tỏi là D o m i n g o V

H ả o là lôi i ớ Ihăy".
3/ V à n b á n t h ứ ha n ă m ờ c á c t r a n g 76, 77, 78 : Iranẹ; d ầ u g ồ m 24 dòng, t r a n g gi
g ồ m 26 d ò n g , ( r a n g cuối g ồ m 23 dòn g, mồi d ò n g k h o ả n g 15 chữ. G i ấ y tây kho Kỉ,7 X 2.

c m. Đ â y là một b ứ c i h ư c h u n g c ủ a mấ y t hăv cả d ò n g J é s u i t e s ờ Ý gửi lời thủm c á c thi
c á c kỏ g i ả n g q u e n b i ế t ờ Vỉột N a m. Tuy ư ỏ n t ử đ ầ u cỏ ghi hai lăn 1688, n h ư n ^ c h á c đ ó
d o n g ư ờ i l à m (V k h o lưu t r ử ghi. c ă n c ứ i h c o năm c h é p lại hay n ă m nhái) hồ sư, c h ữ Cl
t h ư thì c ó de rỏ r ằ n g "làm ihu' này ở i h à n h R o m a n à m l ừ con Đ . C . B ra đ ờ i la ( 16)87".
4/ C ủ n g ư o n g l ậ p V-681, c á c h lài liộu s ố 3 t r ôn dây 13 (r ang, lại c ò n mội h ứ c I h u
t r a n g , v iế t trê n g i ấ y tây k h ồ 2 5 ,5

X

19 cm : tra n g đ ă u gồm 3 2 d ò n g , tra n g sau g ồ m

d ò n g , mỗ i d ò n g k h o ả n g 17 c h ử . Dà y là i h ư c ủa một kê gi ảng gửi lên t h ầ y cà của mì nh
kí' c h u y ê n về c h u y ế n đi Xi ê m và đi Tay của mì nh. Thu* c h é p lại ngày 24/0/16X8.
T r o n g t ậ p V- 736, một l ậ p l ưu t r ử các lài liệu t h u ộ c xứ Đ à n g T r o n g , k h o ả n g l ừ 16
d c n 1692, hi ệ n c ó hai t ở khai n h ỏ viết i r c n giăy lây kho 18 X 25,5 cm, một l ử đ á n h
t r u n g là 837, một t ừ là 838. C ả hai t ờ khai này dcu là c ủ a gi á o d à n gửi lỏn Ciiáo h o à n g :
t r a n g 837 là t ờ khai của gi á o d â n Bình n h ư ơ n g phủ, ỏ' t r a ng 838 là t ừ khai của g i á o ci
Nh;i Irani» phù. T ờ đ ă u g ồ m 22 dỏm*, l ờ sau g ồ m 13 đòng, mỗi d ò n g đ ê u kln) à 111* 20 ch
D ư ớ i hai t ử này đ c u có kèm p h ă n (Jich ra l i ếng La l i nh. Cả hai l ờ kh a i d c u có ghi là vi
n ă m N h â m t h ã n (1692).
T r o n g t ậ p V- 656 ( xứ D à n g ngoài , k h o ả n g 1667-1697, t h e o c h ữ ghi ờ ỊỊỉíy) hi ệ n o
g i ử lại đ ư ợ c 5 lài ỉiộu b ằ n g c h ữ O u ốc n g ứ co.
1/ T à i liộu có ni ê n đại s ớ m nhất n ằ m ở i r a n g 331-332. Đây là một vãn min g ồ m nì
t r a n g r ư ở i , t o n g c ộ n g 5 6 d ò n g ( 4 9 + 7) , m ỗ i d ồ n g k h o ả n g 23 c h ừ , Vi c I t r ê n ụi j y l â y k h o

X 31 c m . N ộ i d u n g vă n bủn này là sir t rìn h hàv c ủ a m ộl thầy liiả n g V iệ t n ;in tOn là V

P h ư ợ n g , về một h ứ c ihir t r u ó c d ỏ gi á o si T a c h a r d d à uửi VÊ cho ( ì i á o h o à n g I n n o c e n t >
Đ ă u v ă n b à n này c ó ghi ngù\ i h á i m Ui C h í n h h ỏa n ă m i h ứ 22, ihi inu 8, ng.»y 14 (17(1
DưiVi v ă n h â n này có 10 d ỏ n g ’i c n g Phá p, sau đó lại l i ế p 17 d ỏ n g O u ò c ni»ir nội (June, I

s u n g c h o vân h à n I r cn. P h a n b o sung này de nuìiV 17/12/1703, và có lòn ký c ủ «ỉ V
P h ư ợ n g , k è m t h e m t en ký c ủ a n a m niiinVi n ử a là H u â n . T h u ầ n . Vã n Kh á n h . Văn ThuyO
Và n T o á n . T h e o p h ỏ n g đ o á n c ủ a chúni* tôi. đ â y là mól bàn vãn c h é p lại d e li r a vào ho
lưu trử.
2/ C ũ n g ờ t ậ p t r ê n , t ừ t r a n g 313 d e n 320 lại có mội vãn bản dài 266 dòri» (7 t r a n g
38 d ò n g ) , mồi d ò n g k h o á n g 20 c h ủ , vicl Iron giấy lây kho 20,5 X 30 cm. f iiv là mội
dc á c g i á o si d ỏ n g J é s u i t e s . Lá đ ơ n này dê ngày 24 i h á n g 8 nãm C h í n h h ò a 23 ( 702).
3/ Tà i liệu i h ứ b a đ ư ợ c l uu t r ử (V t r a n g 325-326. Đ â y là một vân h à n dà 72 d ò n g (
+ 3 3 ) , m ó i đ ò n g k h o ả n g 21 c h ữ , v i c l ư ê n g i ấ v l â y k h o 18, 5 X 25, > c m , N ộ ỉ d u n e là nì

b ứ c t h ư c ủa D o m i n i q u e V ă n T h ị n h ẹửi kiện linh m ụ c Fucili. T r o n g i hu k l ỏ n g đ c ng
( h á n g , n h ư n g có ke chuyộ n n h ữ n g nãm 1673, 1676. ()’ kho lưu I r ừ l lì ì ghi VIO ho MY n
44


im n o y
4/ C ũ n g t h u ộ c n ầ m này lại còn một ván bản đánh so 1rang" là 281, 282, 283. Đ â y là
H v ầ n b ả n d à i 6 3 d ò n g , m ỏ i d ò n g k h o ả n g 20 c h ữ , vi ết t r c n g i ấ y t â y k h ò 21

X 30,8 cm

a n g 281 : 31 d ồ n g , t r a n g 282 : 31 dòng, t r a ng 283 : 1 dòng) . Nộỉ d u n g vãn b ả n này \ỉi
\t b ứ c t h ư c ủ a c á c linh mục, kẻ gi ảng Đ à n g ngoài phản kháng việc d ò n g J é s u i t e s vu c á o
t r ô n c ủ a họ là Mg r li’ A u r c n . T h ư d e ngày là Chí nh hòa nám i h ứ 24, t h á n g 8, n g à y 14.
5/ Vả n b ả n c u ố i c ù n g t h u ộ c năm 1703 1-322, viết t r ê n gỉ ẩy tây khồ 19 X 25,5 cm. Vân bản mvi ết l i c p k h o ả n g 54 d ò n g Q u ố c ngữ, mỗi dò n g khoảng 23 c h ử ( t r a n g 321 : 45 d ò n g ,
,ng 322 : 9 d ồ n g 1/2). Cu ố i vàn bản?có 6 d ồ n g c h ữ ký của J u s c H u â n , V ă n T h u ầ n , V ă n
lánh, V ă n ThuyOn, V ă n T o á n , Vãn Huv. Nội d u n g là một b ứ c t h ư c h u n g , t(S c á o linh

1C F uc i t i . T h ư đẽ ngày là Ch í n h hòa năm i h ứ 24, tháng 11, ngày 12.C

T r o n g t ậ p V-662 ( X ứ Đ à n g ngoài, k h o ả n g 1670-1711) hi çn có một vãn b ả n t h u ộ c
m 1704. Văn b ả n này g ồ m 64 dòng (5 : 8 đ ò n g ) , mỏi d ỏ n g k h o ả n g 13 chữ. Gi ấ y tây khồ 15 X 20,5 cm. Đ â y là m ộ l UY khai
i c á c t hă y gi ùng, kẻ gi ả ng xứ Đà n g ngoài ( J o s e p h Huân, T i l o B a n , V ă n C h í , V ă n
iánh. . .) khai t r ư ớ c mặi i h ư ký của G i á o h o à n g là Ga br i e l G u i s a i n . T ờ k hai n à y l à m
ày 14 t h á n g 8 n ã m C h í n h hòa t h ứ 25.
T r o n g t ậ p V- 1098 ( mộ t c u ố n sồ giấy táy, khá dày, khồ 10 X 15 c m) có mộ t tài li ệu
i, n h a n đồ là T a m g i á o c h ư V>õng ( = n h ữ n g s ự bậy bạ của ỉ a m gi áo) . T à i liộu này dùi
5 t r a n g , mỏi t r a n g k h o ả n g 24 dòng, mối d ỏ n g kho ả n g 9 chử. Tài lỉộu n à y c h i a t h à n h b a
ẵn, gọi là ba q u y ề n : q u y ề n I nói ve N h o g i á o c h ư võngi q u y è n II nói ve D ạ o g i á o c h ư
ĩg , q u y ë n III nói vè T h í c h gi á o c h ư vỏng. T á c già t ự xưng là T â y sĩ, đ ứ n g ra t r a n h l u ậ n
i Đ ô n g sĩ, Ỏ' t r a n g 29 có nêu rõ "nám nay là Nhâ m thân C ả n h h ư n g t h ậ p t a m n i c n ” t ứ c
52, n h ư n g nỉôn đại d o k h o l ưu i r ừ xác đi nh lại ià 1753; chứng
n g ờ r à n g vỉ đ â y là mội
li ệu dài , phải viếl hai n ă m mớ i xong, nicn đại d o kho lưu t r ữ xác đ ị n h là m ộ t ni ê n đai
1 c ứ v à o lúc đ à h o à n t hà n h.

Ỏ' t ậ p V-688 ( xứ Đ à n g ngoài , k h o ả n g 1751-1756) chúng tôi c ũ n g đ ọ c đ ư ợ c b a văn
n :
1/ M ộ t văn b ả n n ằ m ờ t r a n g 501, g ồm 40 dòng, mồi d ò n g 21 c h ử , viết t r ê n gi ấy tảý
b 16,2 X 2 3 ,5 crn : đ â y là m ộ i tài liộ u bàn đố n khả năng có the k c ỉ h ợ p d i e u lộ c ủ a tô n
IO với mộ l số p h o n g l ụ c (V t r o n g n ư ở c n h ư vẫn đẽ nộp chc o , vấn đề n g ư ờ i đ o n g t ô n g
íy đ ờ i thì có t he k’ốt h ôn với nhau v.v. . . D ư ớ i tài liệu này có ghi Kẻ Bì n h, ngày
1/1754.
2/ Một tài lỉộu n ằ m ờ t r a n g 506, g ồ m 19 dòng, mỏi d ò n g k h o ả n g 16 c h ừ , vi ct t r ê n
íy t ây khfi 16 X 17 cm. Nội d u n g vản bản này là lời thề của P h ê r o T r i â m , mộ t . s a c c r dot c
1- na m: t hề sẽ v â n g t h e o c á c di e u G i á o h o à n g V e n t o 14 clâ c ấ m đ o á n , n g h i a

c á c t hủ t ục cũ đã d o mộ t b ậ c b£ t r ê n quy đ ị n h ờ Macao t ừ

là t he sc l ừ

h ơ n 30 n ầ m t r ư ớ c , ngày

.1/1721. V ầ n b ả n này đ ư ự c d e ngàv là 15/3/1754.
3/ Và một văn bàn nửa, nằm ử hai irang 507, 508, vieI ư c n

45

giấy lây khò Kì,2 X 23,5


cm : t r a n g 507 g o m 27 d ỏ n g , mỏi d ò n g k h o ả n g 8 c h ữ , t r a n g 508 g ỏ m 12 dòng, mỏi c
k h o ả n g 9 c h ú \ Đây là lởi khai hai kẻ gi ả n g P h a n - c h i - c ô Báu, Bả o Lộc Viột làm g i ú p T
N h â m d e iàm c h ứ n g c h u y ệ n ô n g Cụ J u s e M o u r a d ỏ n g D. C. J (V i h ô n H à dỏng, xã Phúc
k h ô n g c h o t i ến hành việc l à m p h é p (V n h à t h ờ . Cu ố i vần b ả n này c ỏ đc " Cà n h h u n g I
ngủ ni ên, n h u ậ n nhị nguyçl s ơ bát nhật". N h ư n g s au đ ó có ghi t h e m mấy d ò n g l
L a - t i n h và đề n g à y 1 / 4 / 1 7 5 4 , r ồ i k ế đ ế n lại c ó n g ư ờ i k h á c g h i r h c m v à i d ò n g L a - t i n h V

ngày 18/5/1754.
(y t ậ p V-689 ( xứ Đ à n g ngoà i , k h o á n g 1757-1761) s ố l ư ợ n g văn bản lên d c n COI
c a o nhấi : ke cà tru ừ n g hçyp dài, t r ư ờ n g h ợ p ngắn, t í nh ra đ ã có cả t hả y dcn hirn 30
bản Î
1/ T ừ t r a n g 545 đ ế n t r a n g 560, ư ẽ n giấy t ày khfi 16,2 y 23,5 cm, c ỏ 16 đ o ạ n ghi
thồ c ủ a ký lục Nhạ, mỏi đ o ạ n ghi mội lăn ihc, t h ư ờ n g k h ô n g dài ' á m, ví du đ o ạ n d ă u
g ồ m 26 dỏng, mồi d ò n g k h o á n g 10-12 c h ữ . Q u a các đ o ạ n này, c h ú n g t a lhẩy ký lục
phải t he đi the ỉậ\ nhi cu lăn, vửi nội d u n g đai dc gần gần nhu n ha u : l ần ihc i h ứ nh a i
vào ngày 21 i h á n g 12 n ă m C ả n h hirng t h ứ 19 ( 1758) , lăn Ihồ t h ứ 16 ghi vào ngày mồ]

( h á n g 3, n ă m C ả n h h ư n g t h ứ 20 ( 1759).
2/ Ỏ' t r a n g 259-260 có một văn b ả n dài 62 d ò n g , mỏi d ò n g k h o ả n g 8 c h ừ , viết ỉ
gi ấy l ây k h ồ 21,5 X 25,3 cm : t r a n g 259 g ồ m 29 đ ỏ n g , t r a n g 260 g ồ m 33 dỏng. Đ â y ià
h ứ c t h ư c ùa Cụ C h í n h Lui Hu y d ò n g D u - m i n - g o p hê p h á n c ấ p d ư ở i k h ô n g v â n g lời V
lộnh cất c h ứ c q u y c n c ủ a c ă p dư i r i kc t ừ ngày 20 i h á n g 4 irỏr đi. T h ư d ề Kè C h ợ , ng;
t h á n g 3, 1759.
3/ Mộ t văn bản nửa , n ằ m c'y c á c t r a n g 261, 262, 263. D â y !à một v ă n bản ghi ư ê n
g i ấ y m o i , k h o 15, 3 X 23, 3 c m , g o m 28 d ò n g X 17 c h ữ ử t r a n g 2 6 1 , 2 8 d ỏ n g X 1() c h

i r a n g 262 và hern i d ỏ n g ở t r a n g 263. Đ â y ià một lá đ ơ n của gi á o d á n xin phép h ỉ t r ê n
họ c h o họ đ ư ợ c d ù n g i hù t ục lạy, n h ư lạy s ắc c ủa Cìiáo h o à n g , ỉựy xác cria mç, de
l ư ơ n g khỏi cư ời . Lá đ ơ n này k h ô n g dồ ngày t há ng, n h ư n g n c u căn c ứ v à o vị trí t r o n g
hồ s ư l ưu trữ, thì c h ắc r àng đây c ũ n g là một vân b ả n viốt vào k h o ả n g 1759*1760.
4/ (V t r a n g 426, 427, t r ê n gi ấy lảy k hồ 16 X 22,6 cm lại c ồn b ả n s a o c i a hai b ứ c I
bức thứ nhất nuV đầu bằng câu X o n mọn tỏi gọi là llìăy Nghi, ihánh hiệu ĩ a d c u , ihân
Đ ứ c Cụ t r ám nghì n l ạ y ”. S a u d ó là 14 dò ng, mồi d ò n g k h o ả n g 15 c h ữ , t rì rh bày lý d
s a o ỉ r ư ớ c đó, k h o ả n g i h á n g 4, c h ư a d á m lin lời 1hầy cả Đạt và (hầy T h i ê n , khi hai t
này đ ế n làng t r uycn d ạ t lý đ o á n của cụ Bảo Lộc, là n g ư ờ i t ự x ư n g l ha y mil G i á o hoi
Bứ c t h ư này c ủ a l hây Nghi đ ư ợ c vi í i ngày m ồ n g 1 t h á n g 7 năm C ả n h h ư n g h ứ 20.
S a u đ ỏ cỏ ba d ỏ n g t i c n g La t i nh roi đ c n b ứ c t h ư i h ứ hai : mội b ứ c t h ư c ủ a i hâ y H
gửi M. Da v o u s l , b á o c á o c h u y ế n đi v ù n g Bố c h í n h về. Bứ c t h ư này gồm 46 d ò n g ,
d ò n g k h o ả n g 19 c h ừ ( ờ t r a n g 426 có 14 dòng, I r a n g 427 : 32 d ỏ n g ) . C u ố i tầư d e Kè V
ngày 27 t h á n g 8 A n n a m , s a u d ó k è m mộ t câu t i ế n g P h á p "xác n h ậ n s a o y b ả i c h í n h , ký
B. Pr e y đ e l l c t , 6/5/1760".
5/ T i ế p sau hai vản b ả n t r ê n dây, t ừ I r a n g 428 d ế n ỉ r ang 438 là b ả n sao c ủ a 8 b ứ c
k h á c , d ồ u vie I t rc n g iấ y tây k h o 22,7 X 15,5 cm . T h ư ih ứ nhăt 25 d ò n g ; th ư sổ ha

d ỏng; i hu’ sô ba 62 dò ng; t h ư sò b ốn 25 d ò n g ; t h ư s ố năm 28 d ò n g ; t h ư số s áu 31 dc
4(>

r s ố b à y 32 d ò n g ; ( h ư s ố ỉ á m 29 dòng, mòi uòng đêu tr ung bì n h k h o ả n g 17 c h ử . T r o n g 8
c t h ư này c ỏ ba b ứ c k h ô n g dê ngày t háng song cẳn c ứ v à o nội d u n g và c á c h x ế p dăl
ng t ậ p h ồ MT, cỏ t he d o á n c h ắ c d u ơ c rằng chúng củng đ ư ợ c vi ết t r o n g c ù n g mộ t i h ởi
v ới 5 b ứ c i h ư kia, nghĩ a là vào nám Cả n h hưng thồ* 20 (1759) , t r o n g k h o á n g t ừ 15
ing 5 â m lịch ( t h ư so 1 ) đ e n 24 1hang 7 ( i h ư số 8). Hai hức t h ư đ ầ u d c u gửi c h o ỏ n g T ả
í n ờ Bô Ch í n h , h ứ c s ố 1 d o F. Pcreiva gửi, bức sỗ 2 d o t hầ y B ả o L ộ c gửi . B ú c i h ư số 3
c ủ a J o a n u i s H i ế n viết đe ư ì n h bày ve chuyến đi cõng cán c ủ a mì nh cV v ù n g B ố C h í n h ;
c t h ư s ố 4 là c ủa n h ó m ô n g Tuycn, ỏng Ruy, óng Huy viết gửi lên h ề t r ê n , xác n h ặ n cỏ
írnc ki ế n ch u y ệ n t hầy Cà D at, thay Vinh đôn làng T r u n g H ò a t r i ệu l ậ p gi á o d â n , d ọ c
D họ n g h e lv đ o á n c ủ a t hầ y cả Bào lộc; i h ư sổ 5 là t hư thây H i ế n t ư ờ n g t r ì n h ve c h u y ệ n
I n g ư ở i nhà i hay cả C h ấ n ( V ả n Nhườ ng, Văn Tr ương) bị d á n h ỏ r Bố c h í n h ngày m ồ n g 6
ing 7; i h ư so 6 là t h ư c ủ a J o s e p h (Je Mour a gủi^cho ôn g Kh á n Đ i ệ n (V h uyộn Ng ọ c sIhu' c ủ a linh mụ c Tu y ê n gửi cho quan viên bon đạo".
6/ T ừ t r a n g 463 đ ế n t r a n g 472 có ha văn bàn đồu t huộc v à o loại t ờ khai c ủa hàni?
JC s á c I r o n g g i á o d â n t h u ộ c c á c đ ị a p h ậ n k h á c nhau: k h a i b á o về n h ữ n g v i ệ c l i e n q u a n

n đ ị a p h ậ n (V t r o n g hai n ă m 175(>, 1760. T ừ irang 463 đến 465 là t ờ khai c ủ a xã c h í n h
>àng Du y L ư ợ n g , (ri s ự H o à n g Duy Hàn, xâ l ư Đố c ỏ n g T a n g , s ắc mụ c H o à n g Đì n h
úc VC t ì nh hình ờ g i a o p h ậ n xã Vĩnh trị. phù Nghĩa Hu n g . V ả n b ả n này n ồ m 102 d ò n g
' + 36 + 31), mồi d ò n g đ ộ 10 chủ . viết t r ên giấy tây kho 16,2 X 25 cm, và d e ngày là
mg 10 t h á n g 4 n ă m C ả n h hunt! i h ứ 21. T ừ trang 467 đến t r a n g 468 là t ờ khai c ủ a b a
vçn C h â n đị nh, G i a o t hủy, Na m chân t huộc phủ Thiên i ràng. V ả n b ả n này g ồ m 65 d ỏ n g
l + 23) mỏi d ò n g k h o ả n g 8 c h ữ , vicl irén giấy cùng loai và c ù n g khf> n h ư t r ôn. Di r ởi văn
n nàv có đ e là t h á n g 6 n ă m C ả n h hưng i h ứ 21. Từ t r ang 4 69 đ ố n t r a n g 472 là t ờ khai
a ha h u y ệ n Thì anh, Phụ d ự c . Dỏ n g q u a n t huộc Thái binh phủ. V ă n b ả n này c ủ n g viết
n loại giấv n h ư t r ôn, n h ư n g gồm den 108 dòng (27 + 17 + 44 + 20), b a t r a n g d ă u
ing hì nh mối d ò n g 9 c h ữ , ư a n g cuối mỏi dòng 7 chứ. D ư ớ i vãn bả n , (V t ờ 472, c ố ghi là
I ngày 12 Iháiig 4 năm C ả n h h ư n g i hử 21.
7/ C u ố i cùng. (V t ạ p

này lại cỏn cỏ llìcni ba h i u t hu n ữ a , ờ hai I r a n g 527, 528 :

r a n g 527 t r ư ớ c hết có một b ứ c t h ư 24 dòng ( X 15 chủ") c ủa D u - m i n h P h ứ c gửi lên C h a
, s a u d ỏ lại có mội b ứ c t h ư ngán (7 (Jong X 15 d u r ) của cat ccl ìisl Đ ộ n g về c á c h di e u
nh của Joseph de Moura (V thôn Chính vi; (V trang 528 l;ì b ứ c thu’ của thay cà Kiên gửi
1 VÍI-CÔ C c a m a n ỉ c (11 d ò n g X 15 chữ). Bú c ihư dâu khôn*» dê ngày lHáng, n h ư n g c h á c

ne t h u ộ c năm 1760. Hai b ứ c t h ư sau đêu viết vảo khoảng t h á n g g i c n g n ă m C ả n h h ư n g

X 21

: b ứ c 80 2 \ ic i ngày 24. h ứ c so 3 viết ngày 26. C h à i liệ u g iấ y , k h o g ia y d c u g iố n g

c văn bản trước.
Đ e n đ â y còn lại ba l ậ p V-1092, V-1102 và V-10O3.
V - 1 0 9 2 là m ộ t c u ố n s á c h n h ò , k h ò 12,3 X 16, 3 c m, d à y 173 t r a n g m ỗ i t r a n g k h o ả n g
d ò n g X 10*12 c h ữ , g i ấ y g ă n n h ư g i ấ y vi ế t c h ữ n h o . Đ à y là m ộ t c u ố n " k i n h c h o k è d ã

rợc chị u le". T h e o ô n g L. M. Vé r i n a u d , phụ trách ỏr kho lưu t r ử c h o bici* i hì đ â y là mộl
n b à n s o ạ n t hảo v à o năm 1765.
V- 1102 cũng là một c u ò n so nhỏ, khồ 10,4 X 15,2 cm, d à y l c m8 0 . T r o n g c u ố n so này

47


h i ệ n c ó m ộ t v â n h à n 17 t r a n g r ư ở i , m ỗ i t r a n g k h o ả n g 2 3 d ò n g X 8, 9 c h ừ . c ó n h a n d ề ■

c ứ ngũ i h ư ờ n g nhi ngh i ộ m t h i ê n c h ú a chi đạo". V ã n bủn này k h ô n g ghi ngày i h a n g , nh
c ó t he c h ắ c r ằ n g đây là mộ l tài liệu viết k h o ả n g 1786, vi t r o n g so này có ill an c h o biẽ

c u ố n so đ ư ợ c ghi c h é p v à o n ă m C à n h h ư n g , Bính ngọ.
V - 1 0 9 3 h o à n l o à n g i o n g V - 1 1 0 2 VC m ặ t k h ò g i ấ y , c h ấ t l i ộ u g i ấ y c ủ n g n h ư c h i ề u

Đây là mộl cuốn so ghi ch ép của Langlois trong khoảng 1705-17V7. Trong c u ố n nàv 1
c ó mộ t vài văn b à n d á n g l ưu ý, như:
1/ “P h é p c h u n g hai V í t - v o ra c ho c ả và nhà Đ. C . B ờ t r o n g n ư ớ c T u n g k i n g d i r ự c (
18 ư a n g r ư ở i , mỏi i r a n g k h o á n g 23 d ò n g , mỗi d ỏ n g k h o ả n g 9 c hữ.
2/ ' S á c h dạy các t hầ y t h u ố c , các bà sinh và c á c b ồ n đ ạ o cỏ v ợ c h ồng, c h o bi ết (
c h ử a láy c á c con Irè VC p h â n l i nh hồn" : 14 t r a n g r ư ở i , mỗi t r a n g cỏ số d ò n g , s ổ clìử
đề n h ư t r cn. Dây là môi v ă n b ả n cỏ nói đ e n mặt t h u ố c i h a ng, n h ư n g chủ y ế u n ó i đ ế n
t hủ l ục VC t ôn gi áo khi cliiím s óc ngutVi bẹnỉì.
T r ê n đây là nói d c n c á c văn hàn vãn xuôi vicl h ằ n g chir Q u ố c ngử. C ò n n c u lín
văn xuôi viết b ằ n g c h ử N ô m, thi lại c ò n c ó cả văn b ả n i h u ộ c n h ữ n g n a m lf»7(), 1676, ỉ
1692, 164)3,

1767, 17(>4>, 1771. G a n đây đ ồ n g chí Nguyê n P h a n Oui i nu lịii c u n g

t h e m c h o c h ú n e lôi hai v á n h à n k h o á n g 1730-1732 : vản b ả n ký hi ệ u K.123U, N o 22
văn b ả n ký hiộu K 1230, No 225, vốn c ủ a k ho l ưu i r ử T r u n g l ả m t r u y ề n gi á o n ư ớ c n
n h ư n g nay đã t h u ộ c hỏ Siv Thu* viộn q u ố c gia Pa r i s *4Ỉ. T h ế n g h ĩ a là hi ện nay, g i ử a ha
m ố c v on c ó khá đầy đủ l ư liộu, l ấ p k h o ả n g t r ố n g h ơ n 150 n ă m (V g i ữ a , vtVị mộl mạ l đ
t he nối là khá d à y đ ặ c . C hi c ò n môl k h o ả n g t r ố n g nh ò d ộ hđ ó là một k h o ả n g 1hcVi gi a n r ấ t ngắn k h ô n g đ á n g k t \ nhất là n ế u s o vói s ự d i c n hi ê n
ngôn n g ữ phfi t hống.
C á c Viln hàn ư ê n d â y là d o n h i ĩ u n g ư ờ i , (V nh i ê u dịu b à n k h á c n h a u t h u ộ c xứ r
ngoài c ũ n g n h ư xứ Đ ã n g t r o n g viết ra t h e o một loi viết p h ả n á n h khủ sát đ ú n g ngôn
nói c ủa n g ư ờ i ViíM. Kh ố i l ư ợ n g ư ớ c l í nh l ồ n g c ộ n g có i hc lèn d è n h o n 6(H) I r un g, c h ư
p h ầ n văn b à n Nôm. R õ r à n g d â y là một n g u o n t ư liệu có giỏ trị lịclì s ử rất q u ý , có
g i ú p c h ú n g ta hi cu rô h ơ n VC nhi ề u null Ì r o n g xã hội Viçi n a m i h ờ i hay g i ờ mà t r ư ớ c 1
đối v ớì c h ú n g tôi - là v ỉ l ì nh hì nh l i ếng Viột k h o ả n g t ừ n ử a s au the kỷ 17 (Jen n ử a sau

kỷ 18. H ơ n n ử a . sau khi d ã đ ư ợ c mi êu tả và đã đ ư ợ c d e m ra so s á n h với c ắ c vân
t h u ộ c giai đ o ạ n S.IU, rõ r à n g d ã y c ũ n g là một n c u ồ n l ư liệu có i hc c h o p h é p c h ú n g ta
r õ h(Yn về c á c chi c u hu*(Vni» d i ễ n bi en và ve các btriVc c h u y c n l i c p d a n d â n , khi đi l ừ l
Vi ệt đ ầ u t h ế kỷ 17 đ ế n t i ê n g Vi ệ t đ à u t h ế kỳ \ {>. M ẩ y n â m g ầ n đ â y một sô c ô n g tr ì n
n g ử p h á p lịch s ử l i c n g Vi ội v ừ a d i r ơ c c ô n ẹ bò. N h i c u hiẹn i ư ự n g k há i hú vị d ã đ ư ự c
len, n h ư hiện t ư ợ n g hay d ũ n g n h ữ n g , m ọ i, m ộ t irinVc đ ộ n g t ừ ( t he kỷ 17), hi ệ n t ư ợ n g
đ ù n g p h ô s o n g s o n g b c n c ạ n h n h ữ n g , các, đ ù n e cà và s o n g s o n g b ẽ n c ạ n h cá ( đ a u th
19) v.v. . . í5). C h ú n g lôi n g ờ r ằ n g t r o n g mấ y t h ê kỷ v ừ a q u a , (V t i c n g Vi ệt đ ã x ằ y ra
xu t hế : d â n d à n gi ả m b ớ l s ố l ư ợ n g hu t ừ ( m ấ t p h ô , m ẵ t cà và, th ay t h à y . . .), n h ư n g I
thcri c ũ n g d ă n d â n dị n h hì nh r õ c h ứ c n ă n g h ư t ừ, t h e o hưíVng c h u y ê n môn h ỏ a cl
( n h ữ n g , MỌI. m ộ t c h u y c n s a n g c h u y ê n d ù n g ở d a n h ngữ; và l á c h ra, v ừ a d ối l ậ p vớ
v ừ a đối l ậ p V('ri vữa. . .). V ớ i n h ữ n g vãn b ả n v ừ a Um đ ư ợ c , r ỏ r à n g là c h ú n g ta có t

48


c n h i ồ u c h ỗ d ự a m ớ i ( n g ử c ả n h m»V|. srt I1ỘU m«V|) c ỏ I h ỉ g i ü p c h ú n g l a h l £ u r ỏ h ơ n ,

ĩ ắc h ư n ve c á c hiộn t ư ợ n g trên, xu the Iren.
N h ư n g k h ô n g chỉ cỏ t hế. Troni» cAc văn hàn vừa giổi (hiệu t r ê n đây, thi nh t h o ả n g lại
cỏ t he g ậ p c à n h ữ n g hiên l ư ợ n g rất moi , mà ironụ Sớt/í ĩồ saĩĩịỉ c h é p t á c việc c ủ n g
t r o n g P h c p g i á n g t á m tigủy c h ú n ẹ ta c h ư a hao n‘ìờ l ừng gặp. MỘI ví du : t ừ lioa troQg
hai c ủ a xã Vi nh tri, ph ủ Nghi;i h ư n g (V-íiS1), trang 463*465, C à n h h ư n g 21). Đá y là
t ừ d ứ n g t n r ó c d a n h t ừ chỉ người , dù ng dc diên đạt so nhicu, g i ố n g nhu các (V l i ống
hi ộn đ ạ i híỉv p h ô ờ liffng Viội lừ thê kỷ 19 tr ừ ví Iruức : Ví dụ : - h o a ilíâv lủ MỊiròì
u ? - x i n h o a tlìầv c ố l ờ i cho chúng tói d ư ựt ' hic Ị • chúng (ôi tltấv h o a n g ư ờ i ấ y n ó i
!/ Iờ’1 ct hỉ g còi. . . T r o n g vãn bàn c h ú n g tòi uậrp cả thãy 22 lần h o a d ù n g với ý nghĩ a
;rén. N h ư n g t r o n g v á n bản cũng có các, dối lập với hoa ờ c h ồ cúc d ù n g khi nói tiến
m ngưcVi q u e n t h u ộ c cỏn ho a lliì d ù n g khi nói đôn nhúng n g ư ờ i nuri đ ế n t ừ \ a , n g ư ờ i
: h ư a hẽ q u e n bi ết . So s ánh :

. hoa (hay có d ư a ihư lừ gì đ ế n , xin h o a lỉiìiy nỏi c h o

t hà , c ù n g đ ư a t h ư r a c h o các thay c h ú n ụ tói

Có ihc nuhĩ r a n g ở l i ế n g Viộl hay íl

thì c ú n g (V t i ế n g đ ị a p h ư ơ n g vùng Nghĩ a hunii hoi hãy ữ,ìờ h o a là một t ừ d ù n g đề
đạl ý nghi a số n h i c u với sắc thãi le phép, lịch sự, gan găn n h ư quý t r o n g quý ngài»
vị hi ộn nay.
N h ư n g c ổ nhi ê n, tất cả nhửnii di eu vừa nói ư c n dây cúng mứi chi là một vài l(Yi gi ới
I s ư bọ , có t í n h chất gựi mỏr han díìu. Đ ú n g Irưóc kho l ư l iệu v ừ a nuri tìm đ ư ự c này,
việc irưcVc mat c ủ a c h ú n g la (xác mi nh, công bo. miêu tà, d ối c h i ê u . . .) v ẫ n c ỏ n là
ctSng viộc k há n ặ n g r»c» đòi hỏi nhicu công sức \ «I nhicu ihì gi ò\
CHU THÍCH
M) Xin x e m N. V Xtan-kê-vích : Một vài suy nghỉ b ư ớ c ơ ầ u về việc n g h iê n c ứ u

p h á p lịch s ử ti ên g Việt (Ngôn ngữ, 1978, s ố 4)
(2) S ờ d ĩ c h ú n g tôi d ư ợ c vào làm việc ờ kho lưu trữ này là n h ò • có s ự giớ i thiệu

cá c ô n g Ph Langlet, Y. Hervouet và nhất là nhờ có s ự tận tinh giúp dỏ' của cá c
L. M. J. Verinaud, L M. Cl Lange Nhàn ơây, chủng tôi xin tỏ lòi c h ằ n thành
ơ n của c h ú n g tôi.
*3 ' Về n h â n danh, địa danh, tên c h ứ c vụ. .

gìửa các vồn bản t h ư ờ n g k h ô n g c ó
h ỗ n g nhất, khi viết th ê này, khi viết th ế khác. Chúng tôi c h ủ t r ư ơ n g vẳn ơ è
'ên n h ư tro ng bàn g ố c , d ề tiện bề tra cứu.
í4) Hai vần bàn này nằm trong tập Manuscrits en langue c o c h i n c h i n o i s e relatifs

M is s io n s é t r a n g è r e s en Conchinchine et Cambodge, 1730-1732. Dòng c h ỉ
tể n Phan Quan g d ã in ở Paris và đ e m về trao lại cho c h ủ n g tôi, c h ú n g tôi xin
I thành c à m ơn.
<5 Xin x e m Trần Thị Mỹ, N guyề n Thiện Nam * Mộì vài nhận x é t về c á c h d ù n g

từ một, p h ô , thay thày, cả và v.v. . . trong vãn xuôi cuối t h ế kỷ 18 đ ầ u t h ế kỷ 19
\n n g ữ , 1981, s ố I) ; n g ữ pháp của cá c từ phụ cho d ộ n g từ trong t i ế n g Việt,
một SỐ v àn bàn của giáo hội Thiên chúa, thế kỷ 17 (Ngôn ngừ, 1981, s ỗ 3 + 4).

49