DSpace at VNU: Óc Eo-Ba Thê trong vương quốc Phù Nam

o c EO - BA THE
TRONG VUONG QUÓC PHÙ NAM
Dàng Vàn Thàng*

Vuong quòc Phù Nam lón lai lù thi ky I din Ibi ky VII sau Gòng nguyèn. Càn
cir vào Ihu tjch co cùa Trung Quòc, bia ky va nhùng Ihành lyu nghièn cùu cùa khào
co hge co thè khòi phue lai dién mao cùa nude Phù Nam nhu: phò he càc vua Phù
Nam, kinh té, vàn hda xà hdi, pham vi lànb Ihò, nhùng quan he giùa Phù Nam vdi
thè gidi, cùng nhu nhùng nguyèn nhàn làn lyi cùa vuong quòc Phù Nam.
Louis Mal lerci là ngudi bd nhièu cdng sue va ed nhièu ddng gdp irong vige
nghièn cùu 6c Eo va vàn hda Oc Eo. Nhùng Ihành lyu nghièn cùu cùa Louis Malleret
ve vàn hda 6e Eo thè bién ùong bd sàch bòn làp Khào ce hge dèng bang song Cùu Long.
Sau nàm 1975, càc nhà khào ed hge Viél Nam dà ed nhilu cudc khai quàt, nghièn
cùu ve vàn hda Oc Eo va vuong qudc Phù Nam. Trong nln vàn hda 6c Eo ed nhùng
khu di tich, trong dd nói bài va lo Idn nhit là khu di tich Oc Eo - Ba Thè Ihude tinh
An Giang. Vdi nhùng di tich va hi?n vài tìm duge cho dèn hién nay, qua nhùng
cudc khai quàt khào co, chùng Id Oc Eo - Ba Thè là càng thj Idn nhll cùa vuong
qudc Phù Nam. Sau khi vuong quòc Phù Nam tàn lyi, cu dàn co d day van tilp tyc
sinh sdng cho dèn thè ky XII - thdi ky h^u Phù Nam.
Càn eù vào nhùng di tich va di vài tìm duge d 6c Eo - Ba Thè, so vdi nhùng
di tich va di vài tìm duge trong vàn hda 6c Eo cùng nhu nhùng di tich va di vài
kbàc tìm duge ngoài vàn hda 6c Eo nhung Ihude vuong qudc Phù Nam d vùng dal
ihudc Campuchia, Tbài Lan, Malaysia... hién nay. Tu dd, ed thè xàc djnh duge
chinh xàc vj tri quan trgng cùa 6c Eo - Ba Thè, mdl lilu qudc Idn, mot càng thj
quan trgng trong vuong qudc Phù Nam cùng nhu vj tri cùa 6c Eo - Ba Thè thdi ky
hàu Phù Nam.
1. Vuong quoc Phù Nam
Phù Nam (Fou Nan, Funan) là lén phién àm Hàn -Viél cùa mot qudc già ed trong
Ijch su Ddng Nam À, d khu vyc ha luu va chàu ihò sdng Me Kong. Theo nhièu
PGS.TS, Trudng Dai hoc Khoa hoc Xà hói va Nhàn vàn, Dai hoc Quòc già thành phò
HòChiMinh.

555


VIlT NAM HQC - KY YÉU HQl THÀO QUÒC TÉ LÀN THÙ TlT
Ihu tjch ed Trung Qudc, Ihì trong thdi ky hung thjnh, vuong qudc này ve phia Ddng, dà
kièm soàt cà vùng dal phia Nam Trung Bg (Vigt Nam), ve phia Tày dèn Ihung lùng
sdng Me Nam (Tbài Lan), ve phia Nam dén phàn phia B I C bàn dào Malaysia. Giào
su Luong Ninh xàc djnh nude Phù Nam, phia Bàc phàt trién dén khu vyc Sé Mun
(Khorat); phia Nam là hai thuge qudc Ddn Tón (5 thành/dòn) d ha luu Me Nam va
Xich Thd d khoàng giùa bàn dào Malaysia, là IO "nude" phài cdng nap va bj kièm
soàt ve ddi ngoai; phia Tày dén mgt phàn Myanmar; phia Ddng khdng rd mdi quan
he nhu Ibi nào dén vùng quàn dào Ddng Nam À. Nude Phù Nam tdn lai lù khoàng
Ibi ky 1 va kéo dai dèn thè ky VII, vào dàu thdi Trinh Quàn (627-649) Ihude thdi
Dudng (618-907) d Trung Qudc. Mgt sd nhà nghièn cùu dà càn cu vào Ihu tich ed
cùa Trung Hoa ghi chép ve nude Phù Nam va bia ky ed cùa Phù Nam, dyng lai phd
h? càc vua Phù Nam nhu sau:

Thdi gian

Ngi dung su klfn

Lieu Di?p (Di§p Lieu)
(Soma = Mal Tràng)

9.9

Bj Hon Dién Ihu phuc va cudi làm vg

Hon Dién/ Hon Hgi
(Kaundinya)

9.9

Cd thI lù Àn Dg bay bàn dào Ma Lai
din. Phan càc con "làm vua/ vuong 7 àp"

Tén

TT

Hon Bàn Hong

217-220

Ùy thàc vi?c nude cho ludng giói là
Pham Man

Pham Man/ Pham Su Man
(Sri Mara)

220 - 225

Pham Man ty xung "Phù Nam Dai
vuong", chiém duge hon 10 nude, "md
ròng dll dai dén nàm sau nghìn dàm"

Pham Kim Sinh

225 - 235

Hon Bàn Bàn

Pham Chién/Pham Mò
Pham Trudng
Pham Tarn
Thién Trùc Chièn Dàn
(Chandan/ Chandran)

556

?-217

235 - 250

Doat ngòi cùa Pham Kim Sinh. Là
vua Phù Nam dàu tién thóng hiéu vói
Trung Hoa

250
250-287

Tilp Khang Thài va Chu L/ng, nhièu
làn sai su sang cóng nhà Tàn, md ròng
giao thucmg trén bién

287-?

Là ngudi Àn Dò, thuòc dòng toc
Kushana, bj Gupta Vasudeva giành ngòi

OC EO - BA THÈ TRONG VUONG QUÓC PHÙ NAM

11

Kiéu Tran Nhu
(Kaundinya II)

12

Tri Le Dà Bai Ma
(Sri Indravarman)

? -?

Là ngudi Bà La Mòn d Àn Dò. Kiéu
Tran Nhu "thay dói phàp che trong
nude theo nhu quy che cùa Thién Trùc"

424 - 438

Nhièu làn dàng cóng phàm cho
Trung Hoa

13

Bò Tà Bai Ma
(Javavarman)

470-513

Duge vua Luong (502-557) phong
"An Nam tudng quàn Phù Nam
vuomg". Buon bàn vdi Quàng Dòng,
cu nhà su Nagasena sang Trung Quòc

14

Luu Dà Bat Ma
(Rudravarman)

514-550

Dao Phàt thjnh hành d Phù Nam va
nhà Luong (Trung Quòc).

9

9

?-627

Bj Chàn Lap dành chiém, phài ddi ve
thành Dàc Myc (Na Phit Na)'

15

9

16

Cùng theo Ihu tieh co Trung Quòc eó thè biét duge mot càch khài quàt ve
vuong quòc Phù Nam:
LI. Vitri
Theo Luang thu^ bién soan vào thdi Trinh Quàn nhà Dudng: "Nude Phù Nam
d phia Nam quàn Nhàt Nam, trong vjnh Idn phia Tày cùa bién, càch Nhàt Nam ed
dèn 7.000 li, càch Làm Àp d phia Tày Nam hon 3.000 li. Thành càch biln 500 li, ed
sdng Idn ròng IO li lù Tày BIC chày sang Dòng nhàp vào bién. Nude rgng hon
3.000 li, dal trùng àm thàp nhung bing phàng rgng rài"^. Nèu tinh 1 li, I dàm (rfTM,
li) = 15 dàn = 500m, thi Phù Nam d phia Nam quàn Nhàt Nam, càch qu^n Nhàt
Nam 3.500 km (7.000 li x 500m =3.500.000m = 3.500 km); càch Làm Àp d phia
Tày Nam 1.500 km (3.000 li); thành càch bién 250 km (500 li); ed sdng rgng 5 km
(10 li) tu Tày BIC chày sang Ddng nhàp vào bién; nude rgng 1.500 km (3.000 li).
Cùng theo Luang thu, phia Nam Phù Nam càch hon 2.500 km (5.000 li) ed nude

1. Phan Huy Le, 2007, Lich su va vàn hda Viét Nam - Tiép càn bd phàn, Nxb Giào due. Ir. 179183: Le Thj Lién, 2006, Nghé ihuót Phàt giào va Hindu giào ò Ddng bang sdng Cini Long
trtrirc thi k}' X, Nxb ThI giói, tr.21 ; Le Huang, 1974. .SM
' - liéu Phù Nam, Nguyèn Nhièu, tr.94.
2. Luong thu là mot sàch lich su theo thè ky truyén trong 24 sàch Ijch su Trung Quòc {Nhi thàp
tir sir) do Dìèu Tu Lièm ddi Duòng kè thùa cha là Dièu Sài dói Tran viét va bién soan vào
nàm Trinh Quàn thu 3 (nàm 629), dén nàm Trinh Quàn thù 10 (nàm 636) thi hoàn thành.
3. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Nxb Dai hoc Quòc già TP. Ho Chi Minh, tr.I78.
557


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HOI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU
Dòn TÒn. Ngoài nude Dòn TÒn, trong vùng dll ngoài biln lón lai ed nude Ti Khièn
càch Phù Nam 4.000 km (8.000 li)'.
1.2. Kinh thành
Theo Tàn Duàng thu: "Phù Nam... ed thành quàch cung thit, vua (nude dd) hg

CÒ Long d lai gàc llu trong thành va ed lùy bIng eoe gò. Dùng là tre de \gp nhà.
Lue vua di ra ngoài Ibi cuòi voi"^. Cdn theo Luang thu: "Vua nude dd khi di lai dèu
cudi voi, càc cung tln thi nù cùng diu nhu vày. Vua khi ngòi ngy Ibi eo gdi mot
ben, cdn thdng gòi ben trai xuòng dll. Trude màt vua trai vài Irlng trén bay chàu
vàng va lu huong"^ 6 6c Eo dà tìm duge I con dIu bIng thach anh hình ndn, ngòi
kilu vua Phù Nam. Chàn trai xlp bang. Chàn phài chòng xién ra ben ngoài .
1.3. Kinh té
Theo Tàn Duàng thu^ bién soan vào thdi nhà TÒng: "Phù Nam... Rugng gieo
ely 1 nàm thi bài gàt 3 nàm. Nude san xult kim cuong, giòng nhu loai thach anh
màu tia, sinh ra d day nude va trén tàng dà. Ngudi làn xuòng dudi nude de lày lén.
Cd thi kbàc làm ugge. Lly sùng de den di nam ugge vào"^ Theo Luang thu: "nude
Phù Nam... san xult vàng bac, dòng, thilc, trim huong, mgc huong, ngà voi, chim
cóng long bile, anh vù nàm sàc"^ Cdn theo Nam Te thu^: "Ngudi Phù Nam due
vdng bIng vàng, due bàt dia bIng bac, dòn gò làm nhà. Vua chùa d nhà llu nhilu
ting ed thành lùy bang gò cày. Dgc bd biln ed loai trùc là lo dai 8, 9 thudc^ dàn
bgn là de Igp nhà... Nude dd ed mia, an thach lyu va quyC ed nhilu cau. Chini va
thù nhu d Trung Quòe"'°. NIU ehi tinh là dai 9 thuóc va mòì thude là 0,23m:
9 thudc x 0,23 m = 2,07m. Cd thi dd là I09Ì là song d vùng nude Ig d Nam Bd ma
ngudi Viét ggi là là dùa nude dùng de Igp nhà.
1. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, Ir. 178.
2. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, tr. 187.
3. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, tr. 182.
4. Le Xuàn Diém, Dào Linh Con, V5 ST Khài, 1995, Vàn bòa Oc Eo - Nhùng khàm phà mai,
Nxb Khoa hoc xà bòi. Ha Nói, ir. 333-334.
5. Tàn Duàng thu là mot sàch Ijch su theo the ky truyén trong 24 sàch Ijch su Trung QuÓc
{Nhi thàp tu su) do Àu Duang Tu thòi Bàc TÓng chù bién, bién soan vào nàm 1044-1054.
6. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, U. 187-188.
7. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, U. 178.
8. Nam TÌ thu là mot sàch Ijch su theo thi ky truyén trong 24 sàch Ijch su Trung Quòc {Nhi
thàp tu su) do Tiéu Tu Hién dói Luang vili va bién soan, tén nguyèn góc là Téthir, dèn thói

TÓng, di phàn biét vói Bàc TÌ thu cùa Ly Bach Duge nén dói tén thành Nam Té thu
9. (thuóc (I xich, tehi) = 10 tic = 0,23 m.
10. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, U. 176.
558


OC EO - BA THÈ TRONG VUONG QUÓC PHÙ NAM
1.4. Vàn hòa - Xà hai
Theo Luang thu: "phong tyc dàn nude Phù Nam xua vdn d trudng, bdi xda
tee, khdng may quàn ào, tdn mot ngudi con gài lén làm vua hiéu là Liéu Dièp, ludi
tr.' khdc manh nhu con trai. Phia Nam nude Phù Nam ed ngudi ngoài bién ài, ed
nguiri dàn dng thd quy Ihàn tén là Hdn Dién nàm mdng thày Ihàn ban cho cày cung,
ll^o thuycn buon ra bién. Buoi sàng Hòn Dién Ihùc day lién dèn mièu va tìm duge
cÉy cung dudi gdc cày Ihàn va theo nhu trong mdng, cudi ihuyèn ra bién rdi dén àp
ngoai cùa nude Phù Nam. Ngudi cùa Liéu Diép ddng, thày thuyèn dèn thi mudn bàt
gù, Hòn Dién lién giuong cung bàn vào thuyèn cùa hg, lén xuyén qua mot ben man
thuyèn phóng dèn nhùng ké theo hàu. Liéu Diép rat sg hai, dem dàn chùng bang
Ilòn Dién. Hòn Dién lién day cho Liéu Diép khoét vài luón qua dàu, thàn hình
khóng cdn tran trudng nùa, rdi cai Uj nude Phù Nam, lày Liéu Diép làm vg, sinh con
ini, phàn cho làm vuong 7 àp... Trong nude xày dimg dinh Ihy, làu dai, mot trièu
dnh àn choi, sàng, Irua, chiéu ba bdn làn tiép kbàch. Dàn trong nude dùng chudi,
rria, rùa, chim làm le vài... Ngudi nude dd d tran, chi ed phy nù màc ào chui dàu...
Nay ngudi dàn nude dd dèu den dui, xàu xi, toc bùi, noi d khdng dào giéng,
kloàng mudi nhà chung nbau mot cài ao de mùc nude. Phong tyc thd thién thàn.
Dùng dd ddng due luong thién thàn, lugng 2 mài 4 tay, luong 4 màt 8 tay. Càc tay
dèu càm dùa bé, hoàc chim, thù, hoàc hình Mài Trdi, Màt Tràng. Vua nude dd khi
d lai dèu cudi voi, càc cung tàn thj nù cùng dèu nhu v§y.
Phong tyc xù dd, khi de tang Ibi cài tdc, cao ràu. Ddi vdi ngudi chét ed 4 càch
tcng tàng: thùy tàng tue ném Ibi hai xudng ddng sdng; hda tàng tue thièu xàc ra tro;
Ilo tàng tue ehdn xudng dal; dilu tàng tue bd xàc ngoài ddng (cho chim àn). Ngudi

tiih tham lam, khdng ed le nghTa, con trai con gài ty do phdng tùng theo nbau
kidngcàn lénghi"'.
Theo Tàn Dtràng thw. "Phù Nam... dùng là txe de Igp nhà. Lue vua ra ngoài thi
cròi voi. Ngudi nude dd da den, bdi tdc, di chàn dal. Phong tyc, khdng ed Irdm eudp...
Ngudi bàn xù Ihich chgi gà, dIu Ign, dùng vàng, chàu ngge, huong liéu de ndp
lluè. (Vua) cai Irj d thành Dàc Myc, bòng chdc bj Chàn Lap xàm chiém, lai càng di
cluyln sau ve phia Nam dèn thành Na Phàt Na.
Thdi Vù Due (618 - 626) va Trinh Quàn (627 - 649) (nhà Dudng) lai din Irilu
dnh va cóng ngudi dàn Bach dIu. Ngudi Bach dàu là ngudi d phia Tày nude Phù
Nam, dIu dIu tring, da duge bòi tran nhu md, d trong bang dà nùi, bdn bl nùi cao
cidi vdi ngàn càch, khdng ai din dd duge. Xù dd tilp gidi vdi nude Tham Bàn" .
1 Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, tr. 178-183.
2 LuoTig Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, tr. 187-188.
559


VIÉT NAM HQC - KY YÉU H Q ! THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU^
Cdn theo Nam Té thtr. "Dàn cùng làm nhà gàc de d, làm thuyèn dai 8, 9 trugng',
dyc rgng 6, 7 thudc^, dàu mùi va dudi là gidng nhu (dàu dudi) cà... (Dàn) lày vige
chgi gà, dàu Ign làm trd vui. Trong nude khdng ed nhà tu ngyc"\ Nhu vày, thuyèn
cùa Phù Nam là lo^i ed kich thudc khà Idn, dai gàn 30 m.
6 Phù Nam, Shiva là vj thàn Idi cao duge thd trong Àn Dg giào, kè dèn là
thàn Vishnu va Due Phàt. Tuy nhién dàn dà ve sau. Due Phàt cùng bj thay thè bang
thàn Shiva'*.
Tu cuòi thè ky VI, Phù Nam hi suy yéu dàn va hi Chàn Lap - mgt thuòc
quòc tàn cóng rói xàm chiém. Sau khi rùt ve phia Nam, giù thành Na Phàt Na
(Naravaranaraga, eó thè là vùng dò thj - càng Ba Thè-6c Eo) va càm cy mot thdi
gian, dén dàu thè ky VII thi chàm dùt sy tdn lai cùa nude Phù Nam .
Sy suy ylu va syp dò cùa nude Phù Nam, theo Giào su Phan Huy Le ed ba
nguyèn nhàn:

- Md hình tò chùc cùa de che Phù Nam chù yéu dya trén quan h? thàn pbyc
dudi nhùng hình thùe va mùc dg kbàc nbau vdi nude tdn chù. Do quan he thàn pbyc
long léo nén mdi khi càc nude thành vién phàt trién va Idn manh thi càc màu Ihuan
trong ngi bg de chi sé phàt sinh va làm suy ylu di chi. Co chi quàn ly va vàn hành
cùa di ehi Phù Nam mang màng tinh chit lién kit kinh doanh, thuong mai, rat linh
boat nhung cùng rat Idng léo.
- Bòi cành màu djch khu vyc tu thi ky V cùng ed nhùng chuyén bién bàt Igi
cho vj tri thuong mai cùa Phù Nam. Do sy phàt triln cùa nghl bang bài va kinh tè
càc nude trong khu vyc Ddng Nam À lyc dia va bài dào, hai trinh qua eo bién Kra
chuyln din xuòng phia nam qua eo biln Malacca (Maleka) va Sunda. Tu thè ky VI,
bài trinh này càng ngày càng giù vai trd chi phdi trén con dudng bién lù Thài Bìnb
Duong sang Ah Dg Duong, tu Trung Quòc qua Ddng Nam À sang Àn Dd. Nén màu
djch dòi ngoai cùa Phù Nam bj ành hudng nghièm trgng, làm suy yéu nén kinh tè
cùa vuong qudc va cà de che ndi chung.
- Theo mot so nhà dja chIt hge, trong giai doan Holoeen mudn, ed mot dot
biln liln quy mò nhó ó dòng bIng Nam Bg, ggi là biln tiln Holoeen IV khoàng tu
1. 1 trugng = 2 bó = 3,33 m.
2. 7 thuóc X 0,23 m = 1,61 m.
3. Luang Ninh, 2006, Nude Phù Nam, Sdd, tr. 176.
4. Geetesh Shara, 2012, Nhùng dau vit vàn bòa Àn Dò tgi Viét Nam, Thich Tri Minh djch, N\b
Vàn hòa Vàn nghé TP. Ho Chi Minh, tr. 56.
5. Phan Huy Le, 200, Lich .su va vàn bòa Viét Nam - Tiep càn bg phàn, Sdd, tr. 195.
560


OC EO - BA THÈ TRONG VUONG QUÓC PHÙ NAM
thè ky IV dén giùa thè ky XI1 ma vào giùa thè ky VII mùc nude cao trung binh là
0,8m. Nèu diri bién tién này duge xàc nhàn thi day cùng là mot nhàn tò thién nhién
ành hudng dèn sy lón vong cùa nude Phù Nam'.
2. Oc Eo - Ba Thè

2.1. Nhùng nghièn cùu truàe nàm 1975
Oc Ho (Ur Kèv) là tén ggi mot gò dal thuòc làng My Làm, long Kièn Hào linh
Rich Già, nay thuòc thj Uàn Oc Eo, huyén ITioai Som, linh An Giang. Ngày 11 - 4 - 1942,
lÉn dàu tién nhà khào co hge ngudi Phàp Louis Malleret dèn khào sài khu vyc Oc Eo.
C khu vyc này, Louis Malleret dà khào sài Xdm Gidng Cài thày mot bue ludng
gich cao dò Im, bdn làm dà bang sa thach ed chdl mdng hoàc Id mdng nàm ngdn
ngang; khào sàt d Gò Cày Trdm, tìm thày mdl lugng Linga theo phong càch hién
tlyc nàm trong bùn lày, cao l,73m, sau dua vào Vién Bào làng Sài Gdn; khào sàt
Cà Òng Mdn (Ovvi Tà Nàn) tìm thày mdl lugng nam thàn bang sa thach, duge dua
vào Vi?n Bào tàng Sài Gdn; khào sài Gd Cày Thj (Dwl Toem Daulap) thày càc
ludng gach trén chdp gd cao 4m, cdn hai ben dde gd, nàm ngdn ngang nhièu vién
gich ed kich thudc lón, dàu vét cùa mdl ngdi dèn xua; khào sài Gd 6c Eo, noi bj
din dào phà rat nhièu, ed thè nhàn ra nhùng doan ludng vùa bj phàt ig. Ngoài khào
sit thyc dja, Louis Malleret cdn tiép thu lù viéc khào sài bIng mày bay cùa Pierre
Paris lù nàm 1931 din nàm 1942, phàt hi?n 5 con kénh va bàn thàn Louis Malleret
cing di khào sài bang mày bay, phàt hién thèm 23 con kénh kbàc. Trong dd quan
trong nhll va dai nhàt - 11 Okm, là con kénh ndi Angkor Borei vdi 6c Eo dén bàn
dio Cà Mau. Louis Mallrel dà liln hành khai quàt di tich Gd Cày Thi thudc khu vyc
Ce Eo trong 3 tbàng mùa khd nàm 1944. Nhd nhùng boat ddng khào sài va khai
qiàl khào co, Louis Malleret da xàc djnh thành phò 6c Eo (La ville d'Oc-èo) ed
hnh chù nhàt lo Idn, dai 1.500m rgng 300m, duge 450 ha. Xung quanh thành phd
niy trong vdng 20km ed 5 di tieh va di lich thù 6 càch 40km, blu bèi thudc mièn
lllp trùng: Lung Giing Dà va di lich Tà Kèv càch khu di tich 6c Eo I2km ve phia
lày Nam (nay thudc xà Tàn Hgi, huyén Tàn Hiép, tinh Kièn Giang); di lich Lung
Lo - Md (nay thudc xà My Tu, huyén Chàu Phù, tinh An Giang); di lich Lung Mdp
\àn càch nùi Ba Thè 8km vi phia Tày BIC (nay thudc xà My Làm, huyén Hdn Dal,
tnh Kièn Giang); di lich Tràp Dà càch nùi Ba Thè I2km vi phia Ddng BIC (nay
tludc xà Djnh My, huyén Thoai San, linh An Giang); di lich Djnh My càch Nùi Sàp
3d lich Lung Gily Me càch kénh Nùi Sàp - Ba Thè 2km vi phia BIC (nay thudc

xì Vgng Thè, huy?n Thoai Som, tinh An Giang). Trong dd, theo doàn dinh cùa
1 Phan Huy Le, 2007. IJch su va vàn hòa Viét Nam - Tiip càn ho phàn, Sdd, tr. 195-196.
561


VI$T NAM HQC - KY YÉU HQl THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TlT
Louis Malleret, di tich Ta Kèv là diém cùa khàu d dàu kénh, là tién càng, noi giàp
vdi bdbién cu'.
Ba Thè là mgt khu di tieh tàp tìiing chù ylu d phia BIC, phia Ddng va phia Nam
sudn nùi Ba Thè, càch khu di tich 6c Eo 1.500m ve phia Ddng Nam. Bàc sT Thùy quàn
A. Corre là ngudi dIu tién din Ba Thè va ed mdl bàn bào eào ngày 19-12-1879 dàng
trong tap chi Excursions et Reeonnaisances (Du ngoan va Nhàn biét). Bàc si Corre
da phàt hién hai bia ky bIng chù Phan. Sau nàm 1912, hai bia ky này chuyln vào
dàt hai ben chinh dién chùa Linh Som. Sy thàt là chi ed làm bia dal ben phài cùa
Phàt d chinh dién là ed chù. Thàng giéng nàm I9I2, trong khi san bIng md dàt d
sudn nùi phia Ddng BIC di xày dyng ngdi dinh, d dd sàu 2m, ngudi ta dà phàt
hign tugng Vishnu ddi mù tru ed bòn tay nim theo hudng Bàc Nam. Pho lugng
Vishnu này da duge chuyln vi chùa Linh Som, càch noi phàt hién 1.200m ve phia
Nam, sau thay dòi thành Phàt bòn tay, vj Phàt chinh trong chùa. Ngày 27-2-1922,
H. Parmentier va L. Pinot din thàm Ba Thè va dà phàt hién mi cùa (linteaux) bang
sa thach dàt vào màt trude cùa bàn thd chùa Linh Som. Nàm 1928, vién quan
Duvemoy dà cho gò ra va dà giao cho Vign Bào tàng Sài Gdn, theo yéu càu cùa
Jean Bouchot. Suzanne Karpelès cùng da din thàm Ba Thè vào thàng giéng, thàng 2
nàm 1928 va trong bào eào ngày 15-3-1928 ed ghi chép vi nhùng hi^n vài nhu: 2
tugng bàn thàn bang sa thach xàm trong dd ed mgt tugng nù (cao 0,25m) va mgt
tugng ed 4 tay (cao 0,70m), 1 tugng thin Surya dgi mù ed ving hào quang trén dIu,
1 tugng linga nhd... Nam 1928, nhàn dip khành thành Vign Bào tàng Blanchard de
la Brosse (nay là Bào tàng Ljch su TP. HÒ Chi Minh), Jean Bouchot ed cho cbd lù
Ba Thè vi Sài Gdn nhChig hign v|it nhu: mi cura, tugng thIn Surya, tugng mukhalinga,
tugng Unga. Nàm 1936, phd tinh Long Xuyén Fraisse ed gùi vi Sài Gdn dIu lugng

Hari-Hara. Trude ngày 9-3-1945, L. Malleret da phàt hign 14 vlt tich ma trude dd
chua bill xung quanh nùi Ba Thè, chù ylu d phia Bàc, phia Ddng va phia Nam.
Louis Malleret cho ring, chic là ngày xua ed nhilu quan he giùa hai dja dilm 6c Eo va
Ba Thè va sau khi 6c Eo bj phà hùy, ed le cu dàn d day dà ddi lén triln nùi de irànb
nude lui .
2.2. Nhùng nghièn cùu sau nàm 1975
Sau nàm 1975, nhilu cudc khai quàt duge thyc hién trong khu di tich Oc Eo.
Nàm 1983 khai quàt mdl so "Gd Dà" nhu Gd Al (Gd Cày CÒc), Gd A2, Gd A3
(Gd Song Ddi), Gd A5, Gd A6, Gd A7, Gd Ddi 1, Gd Ddi 2. Càc Gd Dà này, theo
1. Louis Malleret, 1959, L'Archeologie du delya du Melkong, tome premier : L'Exploration
Archéologique et les fouilles d'Oc-èo, École Francaise D'Extrème Orient, Paris, p.98-124.
2. Louis Malleret, 1959, L 'Archeologie du delya du Melkong, Sdd, p.75-92.
562


OC EO - BA THÈ TRONG VUONG QUÓC PHlJ NAM
nhùng ngudi Iryc tiép khai quàt là ed kiln trùc giòng nbau, dIu dùng dà, cài d i xày
thành khòi kièn trùc hình vuòng, trong long ròng dò dly cài tràng va duge xàc djnh
là nhùng ngòi mg eó'. Nàm 1983 khai quàt di lich kiln trùc co Gò Cày Tròm va
nhùng ngudi khai quàt xàc djnh day là mot kiln trùc lo thién, kbòng ludng, khdng
mài che, "ed thè doàn chàc day là di lich thd cùng thIn linh, là noi ludng niém, clu
may, càu phùc"l Trong hai nàm 1982 va 1983, càc nhà khào co hge Viél Nam cùng
dèn khai quàt di tich Nln Chùa (Tàn Hgi - Kièn Giang), noi L. Malleret ggi là di
lich Ta Kèv va xàc dinh là cùa khlu, là liln càng cùa thành phò Oc Eo. Tai nln
chùa. nhùng ngudi Iryc tiép khai quàt xàc djnh "Khu mg làng Nln Chùa - Tàn Hgi
phàn bd trén pham vi rgng Idi bang chyc hécla"\ Nàm 1999, khai quàt di lich Gd
Cày Thj va nhùng ngudi khai quàt xàc dinh: "Di lich Gd Cày Thj thuge loai kiln
trùc cung dinh mang tinh chat tdn giào""*.
6 khu \arc Ba Thè, trong hai nàm 1998 va 1999 khai quàt di tich Linh Som Nam.
Nhùng ngudi Iryc tiép khai quàt nhàn djnh: "Kiln trùc Linh Som Nam là mgt kiln

trùc Idn thè hién my Ihuàl xày dyng bIng dà va gach vào thdi dai 6 c Eo va bau
6 c Eo... Day là loai kièn trùc cung dinh mang tinh ehit tdn giào, ed quan he vdi
khdi kién trùc hién nIm trong gd nùi dudi nln chùa Linh Som d phia B I C va vói
nhùng di lich dà duge ghi nhàn trén triln nùi phia ddng bang qua dudng Id va kéo
dai làn chàn nùi"^.
Qua viéc nghièn cùu lai nhùng hién vài, kilm tra lai nhùng dia dilm ma
L. Malleret phàt hién, cho din vi?c phàt hi?n mdi va tién hành khai qu$t di tich, mgt
sd nhà khào ed hge Vi^t Nam nèu lén nhùng quan dilm sau:
- Nhùng gò nói ó khu 6 c Eo là gd nhàn tao.
- Gd Cài, gd Cày Trdm, gd Cày Thj, gd MÒ Cdi, gd Sali... ed mdng khà kién eó,
dùng dal set nén chat, lai già co bIng nhùng tàng dà Idn nhd, ed màt nln hình chù nhàt
1. Nguyèn Vàn Long, 1984, "Khai quàt nhùng "Gó Dà" ó khu di tich Oc Eo (Thoai San - An
Giang)", Vàn bòa Oc Eo va càc vàn bòa ce à ddng bang song Cini Long, So Vàn bòa va
Thòng tin An Giang xuàt bàn. Long Xuyén, tr. 198-198.
2. Do Dinh Truàt, 1984, "Khai quàt di tich kiln trùc co ó Gó Cày Tròm (Oc Eo - An Giang)",
Vàn hda Oc Eo va càc vàn bòa eó d ddng bang sdng Cini Long, Sdd, tr.211.
3. Dào Linh Con, 1984, "Nhùng loai hinh mó tang ó di tich Nen Chùa (Tàn Hói - Kién Giang)",
Vàn hda Oc Eo va cde vàn hda ed ò ddng bang sdng Cini Long, Sdd, tr. 187.
4. Vò ST Khài, Dào Linh Con, 2004, "Di tich Gó Cày Thj (xà Vong Thè, huyén Thoai San, tinh
An Giang)", Mot .sd vàn de khào cà hge à mièn Nam Viét Nam, Nxb Khoa hoc xà hòi, tr.219.
5. Vò ST Khài, 2004, "Di tich Linh San Nam (xà Vong Thè, huyén Thoai San, tinh An Giang)",
Mdl sd vàn de khcio cà hoc d mièn Nam Viét Nam, Sdd, tr.264-265.
563


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU
làt toàn gach; ed bd ludng rgng ngàn chia nln thành nhièu ngàn, nhièu d hinh chù
nhàt, hình vudng... ed nhilu khà nàng là kièn trùc de thd cùng.
- Gd Al, gd Song Ddi, gd Ddi va càc gd A2, A5, A6, A7... trong làng khòi
kiln trùc ed mdl hòc hình vudng, dudi day ed il hién vài hoàc Ihan Irò... là di tich

cùa nhùng ngdi mg eó, nhùng làng làm xua.
- 6e Eo - Ba Thè khóng phài ehi eó hình ành cùa mot dò thj, ma con eó dàu
tieh phò biln cùa mot trung làm tón giào - vàn bòa lón, trung làm quyèn lyc lón
trong giai doan lù thè ky V dén thè ky VII .
Nhùng nàm gin day, khi thyc bifn hai di lai nghièn cùu Nhùng di tich khào
eè hoc thài tién Oc Eo à Tày Nam Bg va Càc trung tàm tón giào thuóc vàn hóa
Oc Eo à Nam Bó, nhóm chùng tòi eó din khu di tich 6 c Eo - Ba Thè, khai quàt Gò
Tu Tram, nghièn cùu càc di tich va nhùng di vài tìm duge d day. Chùng Idi cho
ring khdng chi khu 6 c Eo là mgt dd thj nhu Louis Malleret di xult, ma cà khu Oc
Eo - Ba Thè là mot dò thj vdi tiln càng Nln Chùa (Ta Kèv). Sau khi Phù Nam sup
dò, cu dàn d day vàn tilp tyc sinh song cho din Ibi ky XII, chùng eù là Idp trén di
tich Gd Tu Tram ed dilm ngdi hoa vàn hinh ngudi ngòi, ed hdp góm men nggc hình
trai hi. Khu vyc này da trai qua ba giai doan phàt triln nhu sau:
- Giai doan som (thi ky II BC - 111)1 Kiln trùc din thd xày bIng dà va cùng
bit dIu xult hign nhùng try gach, gach ed kich thude Idn màu dd, dd nhal (loai gach
dll set ygn it san dIu mèi). Ò phin ùmng tàm xày try gach dang chù V^n (Swaslika),
try thiéng, dudi cùng ed dàt hign vai, thudng là bang vàng ed hinh ành cùa càc vj
thIn, là mgt t^p tyc co ?cua d Àn Dg, dang seima (ma mgt vài ngudi làm tudng là
mg tàng); xult hign linga hign thyc bIng dà (gd Cày Trdm).
- Giai -doan phàt triln (thi ky IV - dIu thi ky VII). Kiln trùc din thd trùng tu
tdn tao nàng cao kiln trùc eù bay xày mdi, xày bIng dà va g^ch, g^ch ed kich thudc
Idn màu dd, dd nhal (loai gach dlt set trdn san dIu ruòi). Trén dèn dal lugng thàn
Màt Trdi Surya (ed Ibi d gd Cày Thj), Vishnu, Unga 3 llng (Brahma ben dudi.
Vishnu d giùa va Shiva ben trén) hay linga - yoni va ed rành Ihoàl nude Somasulra
(Nam Linh Som), tugng Hari - Hara bIng dà.
- Giai doan muòn (giùa Ibi ky VII - XII). Chù ylu là su dyng nàng cip càc
din thd eù, gach ed kich thudc nhd màu vàng nhal bay trIng ngà (loai gach dal
set irdn cài hai lo va trdn cài hai nhd). Mdl vài noi xult hién ho thiéng, va sau dd,
1 Le Xuàn Diém, 1984. "Oc Eo - Mot dò thj xua hay mot trung tàm vàn hóa co?", Vàn hóa Oc
Eo va càc vàn hóa eó à dòng bang song Cùu Long, Sdd, tr.213-221.

2. Mau OE83 - GD - TSl - 01: 2120 ± 40 BP = 170 BC. Theo Le Xuàn Di?m, Dào Linh Con,
Vò ST Khài, 1995, Vàn hóa Oc Eo - Nhùng khàm phà mai, Sdd, tr.431.
564


OC EO - BA THÈ TRONG VLTONG QUÓC PHÙ NAM
mot so noi ed xày thàp cao thd Shiva. Trén din dal lugng Ihin Mài Trdi Surya (ed
thè d gd Cày Thj), thàn Vishnu (ed Ibi d chùa Linh Som), linga 2 llng (Shiva), linga I
tàng dinh lién vdi yoni (Shiva).
3. Vj tri cùa Oc Eo - Ba Thè
3.1. Vi tri cùa Oc Eo - Ba Thè trong vuang quoc Phù Nam
Tu nàm 1957, Goerges Coedes, Giàm dde Hge vién Vién Ddng Phàp, dà gidi
Ih èu Di chi 6 e Eo - càng ed cùa Vuong qudc Phù Nam (Le site de Go Oc Eo, Ancienl
pori du Royaume de Founan)'. Sau dd, nàm 1959, Louis Malleret dà xàc djnh
Thành phò 6 c Eo (La ville d'Oc-eo) khà lón, dai I.500m rgng 300m (450 heeta), ed
cua khàu, lién càng là Ta Kèv. Cdn theo John N. Miksie, Oc Eo ed vai trd ljch su
quan trgng: eó chù viét sdm nhàt trong khu vyc Ddng Nam À; là noi dde nhll vd
nhj eó day dù càc loai hình di lich khào ed co xua ó Dòng Nam À; co mgt nln
Ihiromg mai rgng rài, co tón giào va nhùng boat dòng nghé Ihuàt, khóng eó gì kbàc
nù ed thè tìm duge trong khu vyc Ddng Nam A. Cd duge nhu vày, vi thuong mai
eia Dòng Nam À co vdi Àn Do dà ed bang tram nàm, trude khi 6 c Eo trd thành
Ihinh phd quan trgng bit dIu lù thi ky diù III Chùng ta ed Ibi tìm thiy nhùng chùng
ci" cho boat ddng thuong mai sdm này, vài tram nàm trude Cdng nguyèn, nhu vige
tìm thày nhùng dd Irang sue bIng thùy tinh gèm vdng tay, hai chuoi, khuyèn tai hai
diu thù d Gidng Cà Vd (Thành phd Hd Chi Minh) hay trong càc di tich thudc vàn
boa Sa Huynh. Dàc biét, tran lù Ijeh su nàm 2009 dà làm Id rò mgt khu Id nlu thùy
lirh CÒ thudc vàn hda Sa Huynh, nIm k l bd sdng Ky Lo, thuge thdn Tàn An, xà
Xiàn Nam Som, huy?n Ddng Xuàn, tinh Phù Yèn ma chùng tói ed dip din khào sàt.
K èu dàng Id nàu thùy tinh này hoàn toàn giòng vdi Id nlu thùy tinh co d Àn Dg,
mi ed ngudi làm tudng là khu di tieh Id - mg bIng dlt nung dIu tién duge phàt hi?n

la Vici Nam. Gàn day, nàm 2007, Giào su Phan Huy Le cho ring dò thj-càng 6 c
Eo luón luón giù vai trò trung tàm kinh tè vàn hóa quan trgng va là trung tàm màu
di:h quòc tè lón nhàt cùa Phù Nam va cà vùng Dòng Nam À lue dja\ va nàm 2011,
Gào su Luong Ninh dà xem Oc Eo là càng thj quòc té cùa Vuong quòc Phù Nam''.
1. G. Coedes, 1957, Le site de Go Oc Eo, Ancient port du Royaume de Founan, Artibus Asiae,
Voi 3. Dan theo Luang Ninh, 2011, "Oc Eo - Càng thj quòc té cùa Vuang quòc Phù Nam",
Khào eè hge, so 3 - 2011, tr.39.
2. John N. Miksie, 2003, The Beginning ofTrade in Ancient Southea.st Asia: The Rote o/Oc Eo
and the lower Mekong River, Art and Archaeology of Funan, Pre-Khmer Kingdom of the
Lower Mekong Valley, Orchid Press, Bangkok, p.2-3.
3. Phar Huy Le. 2007, Lich sir va vàn hóa Viét Nam - Tiép càn bò phàn, Sdd, tr. 188 va 194.
4.Luang Ninh, 2011, "Óc Eo - Càng thi quòc té cùa Vuang quòc Phù Nam", Khào ed hge,
so 3-2011,^39-44.
565


VlfT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THII TU
Bennet Bronson, ngudi tham già khai quàt Beilhano - Myanmar, qua Bào cao
khai quàt Beilhano (Report on the Exeavalion al Beilhano) cdng bò nàm 1996 dà
cho ring d Ddng Nam À ed bòn khu di tieh co là 6c Eo, U Thong, Chansen (bd
sdng Chao Phraya, Thài Lan) va Beilhano (Ihugng luu sdng Salween, Myanmar),
thi chi ed hai noi ed Ibi coi là dd thj theo quy md cùa nd (Urban in size) d thdi ky
sdm là 6e Eo va Beithano'.
Tu nàm 1942 din nàm 1945, Louis Malleret dà suu tlm duge 1.311 hién vài
vàng, khoàng 1.120 gram, trong dd ed 918 hai day chuyln va mly dòng lién vàng.
Louis Malleret khóng Ibi mua ili cà do khà nàng eó ban, hoàc vi dà eó nhùng bàn
luong ty, nhung nlu tinh cà nhùng hién vài ma òng dà quan sài va dà càn Ibi long
trgng lugng gin 2kg vàng^ Nhùng hién vài ma Louis Malleret tìm duge d 6c Eo
khóng chi giùp xàc djnh vj tri càng thj cùa 6c Eo trong vuong quòc Phù Nam. ed
quan he giao luu rgng rài vdi Ibi gidi Ddng À, Nam À va cà Tày À, La Ma, trong

dò ành hudng Àn Dd sàu dàm nhlt^ ma cdn giùp xàc djnh nièn dai cho Phù Nam.
Dd là nièn dai cùa hai chilc huy chuong vàng ed due hình va tén hai vj vua La Ma
là Antonius Pius (138-161) va Marcus Aurelius (161-180); nièn dai duge doàn dinh
vào thi ky thù li - V cùa dang chù Brahmi (Àn Dg co) luu lai trén 36 con dIu, con
niém, vàt deo, vdng bang dòng, thilc, vàng, dà ma nào dd; nièn dai cùa bai chilc
guong dòng Trung Quòc "Chiéu Minh kinh", "Vj tri tam cdng" vào khoàng thè
ky 1 - 111; nién dai cùa tugng Ph$t bang dòng ed phong càch ngh? thuàt thdi BIC
Ngyy, khoàng thi ky IV - VI .
Nhùng di tich quan trgng d 6c Eo - Ba Thè su dyng trong suol thdi ky vuong
quòc Phù Nam nhu din thIn Mài Trdi Gd Cày Thj, din thIn Shiva Gd Cày Trdm,
din thIn Shiva Nam Linh Som Ty, din thIn Vishnu chùa Linh Som... Nhùng hi^n
vài tìm duge trong thdi ky này - giai doan sdm va giai doan phàt triln - nhu: linga
hién thyc, tugng thIn Mài Trdi Surya, tugng Ihin Vishnu, Mukha-Linga ba làng,
yoni... bIng dà, tugng Phàt bIng dòng, tugng bd thIn Nandin bIng thiéc, dang trung
bay d Bào tàng Ljch su thành phò HÒ Chi Minh; lugng Ihin Brahma Gidng Xoài

1. Bennet Bronson, 1996, Report on the Excavation al Beithano, Aung Thaw, Rangoon,
Asian perspectives - 12. Dan theo Luang Ninh, 2011, "Tiln tè Phù Nam", Khao ed hoc,
sÓ2-2011,tr.68.
2. Louis Malleret, 1962, L'Archeologie du delta du Mekong, tome troisième: La culture du
Founan, École Francaise D'Extrème Orient, Paris, p.3.
3. Phan Huy Le, 2007, Lich su vd vàn hóa Viét Nam - Tiip càn bó phàn, Sdd, tr. 193.
4. Le Xuàn Diém, 2008, "Ba muai nàm khàm phà va nghièn cùu vàn hóa Óc Eo", Mot so vàn
di khào eè hge d miin Nam, Nxb Khoa hoc xà bòi, U.318.
566


ÓC EO - BA THÈ TRONG VLTONG QUÓC PHÙ NAM

bang dà, tugng Phàt Gd Cày Thj bang dòng nièn dai nùa dàu thè ky V, lugng Phàt

Gòng Xoài bang gò ... dang trung bay d Bào làng An Giang.
Khu di lich Oc Eo - Ba Thè trong vuong qudc Phù Nam, cho din nay khóng
ci i duge nhìn nhàn là dja diém khào eó co quy mó ròng lón nhll, làp trung nhilu di
tich nhàt, di lich da dang nhàt ma cdn ed tò hgp di vài Idn nhll v i so lugng, da dang
nhàt ve chùng loai. cao càp nhàt ve trinh dò ky thuàt, ve ihlm my nghé thuàt. Noi
day, kbòng chi là chòn dò bòi Idn, mdl càng thj, ma cdn là mot trung tàm chinh Irj,
kinh tè - vàn hda Idn cùa vuong qudc Phù Nam'^. Rièng dò trang sue bIng vàng d
dty khà phong phù ve de lai trang tri, ve ky thuàt va sd lugng, khiln chùng la phài
n^hi day là kél linh cùa mdl nén vàn minh vài chat khà cao, trong mdl hoàn cành
kinh tè Ihinh vuong, co sd de vàn hda va nghé thuàt phàt triln, khàc hin càc hién
v£t luong ty tìm thày d Angkor Borei va d Khbal Roméas, gin Kampot''.
Mgt sd hge già tin ràng Angkor Borei (linh Takeo) là thù dd cùa Phù Nam^
De tìm càu tra Idi này, bude dàu ed mdl Dy àn Khào co hge ha luu sdng Me Cdng
(Lower Mekong Archaeological Projel - LOMAP) thyc hién lai Angkor Borei, lù
^95-2000. Nhùng cudc khai quàt lù Dy àn, dàc biét là cudc khai quàt thyc hién
trong thàng 3 va thàng 4 nàm 1999, nhlm vào ba dja dilm quan trgng: I) Càc gd dlt
nay thudc khu vyc Wat Komnou; 2) Bue ludng thành phò co; 3) Càc tinh nàng nude
ce vdi bào va hd chùa^ Qua nhùng kél qua nghièn cùu d Angkor Borei, cho thIy so
lugmg di lich va di vài tìm duge ò day, khdng Ibi so vdi 6 e Eo - Ba Thè. Cd Ibi ndi,
Angkor Borei ed nhièu càn cu là kinh dd cùa Phù Nam^, ma nhu Luang thu ghi
chép "Thành càch biln 500 li" tue khoàng 250km.
3.2. Vj tri cùa Óc Eo - Ba Thè trong hgu Phù Nam
Sau khi Vuong quòc Phù Nam syp dò vào dIu thè ky VII, cu dàn co d Nam BO
vài tiép tyc cuge sdng cho dèn thè ky XII ma nhilu nhà nghièn cùu Viét Nam ggi là
1. Le Xuàn Diém, Dào Linh Con, V5 ST Khài, 1995, Vdn hda Óc Eo - Nhùng khàm phà mài,
Nxb Khoa hoc xà hgi. Ha Ngi, tr.271 -285.
2. Le Xuàn Diém, 2008, "Ba muai nàm khàm phà va nghièn cùu vàn hóa Óc Eo", Mot sé vàn
ié khào ed hge à mién Nam, Nxb Khoa hoc xà hòi, tr.331-332.
3. Louis Malleret, 1962, L'Archeologie du della du Mekong, tome troisième : La culture du
Founan, École Francaise D'Extrème Orient, Paris, p.4.

4. Miriam 1. Stark, 2003, Angkor Borei and the Archaeology ofCamhodia ' Mekong Delta, Art
ind Archaeology of Funan, Pre-Khmer Kingdom of the Lower Mekong Valley, Orchid
i'ress, Bangkok, 91.
5. Miriam f. Stark, 2003, Angkor Borei and the Archaeology ofCamhodia ' Mekong Della, Art
ind Archaeology of Funan, Pre-Khmer Kingdom of the Lower Mekong Valley, Orchid
'ress, Bangkok, 98.
<6. 'han Huy Le, 2007, Lich sir va vàn hóa Viét Nam - Tiép càn bò phàn, Sdd, tr. 188.
567


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU
thdi ky bau 6 c Eo hay hàu Phù Nam. Vl danh nghla, Nam Bd thdi ky này bj dàt
dudi quyln kilm soàt cùa Chàn Lap. Nhimg do ed nhilu khd khan, viéc cai tri xù
Chàn Lap van phài giao cho nhùng ngudi thuge ddng dòi Vua Phù Nam'. Chùng cu
cho sy phàt trién lién tue cùa hai thdi ky Phù Nam va bau Phù Nam ed thè ghi
nhàn nhu sau:
- Di tich Gd Tu Tram (thi trln Ba Thè, huyén Thoai Som, tinh An Giang), nàm
kl chàn nùi Ba Thè, dà qua bòn lln khai quàt (nàm 2002, 2005, 2008, 2011). Nàm
2002, Trung tàm Nghièn cùu khào co hge - Vién Khoa hge xà hgi vùng Nam Bd
(nay là Vién Phàt triln bln vùng vùng Nam Bg) phòi hgp vdi Trudng Vién Ddng
Bàc CÒ (Cdng boa Phàp) va Bào tàng An Giang tiln hành khai quàt làn thù nhàt;
nàm 2005, Trung tàm Nghièn cùu Khào co hge - Vién Khoa hge xà boi vùng Nam
Bd phòi hgp vdi Trudng Dai hge Sophia Nhàt Bàn va Bào tàng An Giang liln hành
khai quàt lln thù hai; nàm 2008, Sd Vàn boa, Thi thao va Du lich tinh An Giang dà
phòi hgp vdi Bào tàng An Giang cùng Trudng Dai hge Khoa hge Xà hgi va Nhàn
vàn Thành phò HÒ Chi Minh khai quàt di tich Gd Tu Tram lln thù ba; va nàm 2011.
Sd Vàn boa, Thi thao va Du ljch tinh An Giang dà phòi hgp vdi Bào tàng An Giang
cùng Trudng Dai hge Khoa hge Xà hgi va Nhàn vàn Thành phò HÒ Chi Minh khai
qu|it di tich Gd Tu Tram lln thù tu. Két qua khai quàt lln thù hai, qua nghièn cùu
gòm va ngdi, nhà khào co hge Nhàt Bàn Yuko Harino dà thdng bào lai Dai bòi Tién

su Àn Dò - Thài Bìnb Duong lln thù 19 - IPPA 19 (19'" Indo - Pacific Prebislory
Association Congress) tò chùc d Ha Ngi tu 29 thàng 11 din 5 thàng 12 nàm 2009.
Theo Yuko Harino, Gd Tu Tram ed ba giai doan: Giai doan sdm (Ibi ky 1 BC - 3):
gòm td màu den hay gòm tò màu dò, Im Kendi tò màu dò ò phàn vai, ngòi bìnb là
di hình chù nh$t trén eó 7, 8 rành thoàt nude, nién dai C'" 2020 ± 80 BP; Giai doan
phàt triln/diln hinh (Developing/Typical Stage) (the ky III/IV - VI): ngdi phing ed
mdc mgt ben, dudi mài ngdi ed dIu vàn in, trén ed 4, 5 rành thoàt nude; Giai doan
mugn (Late Stage) (Ibi ky VII - XII): ngdi òng ed mdc, dilm ngdi (Eave-tilc) ed
hình hoa sen, hình ngudi ngòil Chùng Idi khai quàt Gd Tu Tram hai lln vào nàm
2008 va 2011 va dòng y vdi viéc chia ba giai doan phàt Uiln d di tich Gd Tu Tram
cùa Yuko Hirano. Ò day chùng tdi muòn ndi thèm, Gd Tu Tram là khu vyc cu trù
kl chàn nùi Ba Thè vdi kiln trùc hòn hgp dà, gach va ngdi. Giai doan sdm, gdm td
L Vù Minh Giang-(chù bién), 2008, Lugc su vùng dàt Nam Bò - Viét Nam. Nxb The giói,
H,tr.23.
2 Yuko Hirano 2009, The study of the cultural exchange of Oc Eo cultural sites in Mekong
' delta- from pòttery and roof tiles found from Go Tu Tram site (2005-2006), bài doc lai Dai
hòi Tién su Àn Dò - Thài Binh Duang làn thù 19 - IPPA 19 (19'^ Indo - Pacific Preh.sDry
Association Congress) tó chùc ó Ha Nói lù 29 thàng 11 dèn 5 thàng 12 nàm 2009.
568


ÓC EO - BA THÈ TRONG VLTONG QUÓC PHÙ NAM
màu den ed nguòn góc lù di lich Gò O Chùa (Long An) va gòm tò màu dò ed ngudn
góc lù di lich An Som (Long An). Gd Ó Chùa va An Som là hai di lich ed nièn dai
sdm hon (id Tu Tram, thudc giai doan tién Óc Eo (Pre Oc Eo). Nièn dai C'^ cùa Gd
Tu Tram qua lln khai quàt (2008) là 1.500 ± 80 BP va 1.370 ± 50 BP'. Giai doan
mudn, tìm duge hgp gdm men nggc hình trai hi thudc gdm Khmer, nién dai thè
ky XII. 6 Gd Tu Tram, qua khai quàt. tìm duge gach loai 2, kich thudc Idn màu dd,
chat liéu là dal sèi pha san dàu rudi, thudc giai doan phàt trién nàm d càc làng vàn
hóa giùa. Gach loai 3 màu dd nhal, kich thudc nhd hon, chat liéu là dàt sèi pha cài

hai lo va gach loai 4 màu dò nhal, kich thudc nhd, chat liéu là dàt set pha cài bat
mjn', thudc giai doan mudn nàm d càc làng vàn hda trén".
- Nhùng ngòi dèn Hindu giào d 6 e Eo - Ba Thè, su dyng lù thdi Phù Nam
duge tdn tao va tiép lyc su dyng vào thdi hàu Phù Nam, ed thè nhàn ra qua nhùng
loai gach xày dyng trong kièn trùc (loai 2, loai 3, loai 4) va thudng ndi cao lén so
vdi khu vyc xung quanh. Dén thàn Mài Trdi Surya Gd Cày Thj, dèn thàn Shiva Gd
Cày Trdm, nàm 1942, Louis Malleret dà tìm thày 1 Linga cao I,73m làm lù sa
thach theo phong càch hién thyc d chàn gd phia Tày Nam, ed nièn dai thè ky I, va
mang ve Vién Bào tàng Sài Gdn (nay là Bào làng Ljch su TP. Hd Chi Minh)
(Khu Óc Eo); dén thàn Shiva Linh Som Nam tìm thày ba tàng Somasulra, dén thàn
Vishnu chùa Linh Som (Khu Ba Thè) là nhùng ngdi dèn cdn boat ddng trong giai
doan bau Phù Nam. Cd thè ghi nhàn nhùng hién vài cùa giai doan này nhu lugng
thàn Surya Ba Thè nièn dai nùa sau thè ky VII"*, tugng thàn Brahma Ba Thè ed nièn
dai nùa sau thè ky VII^, linga-yoni dinh lién, dàu thàn Hari-Hara nién dai thè ky VII^
mi cùa... bIng dà.
Trong bau Phù Nam cdn ed nhùng di tich va di vài d nhùng noi khàc nhu: dén
thàn Mài Trdi Surya Bà Chùa Xù, dèn thàn Vishnu Gd Thàp vdi hai tugng thàn
Vishnu bang dà, ed nièn dai thè ky VI - VII va VII - VIlL, dén thàn Shiva Gd Minh Su
1. Dàng Vàn Thàng, Vò Thi Ành Tuyèt, Vàn Ngoc Bich, 2009, Bào eòo khai quàt Gò Tu Tram
làn thù III (01-2008), tu liéu Bào tàng An Giang.
2. Dàng Vàn Thàng, 2012, "Gach Óc Eo - nhàn dang va nhàn thùc", Nhùng phàt hién mài ve
Khào ed hoc nàm 2011, N.\b Khoa hoc xà bòi. Ha Nói, ir.112-116.
3. Dang Vàn Thàng, Vò Thj Ành Tuyèt, 2011, Bào eòo khai quàt di tich Gò Tu Tram II (05/2011),
tu licu Bào tàng An Giang.
4. Louis Malleret, 1959, 1959, L'Archeologie du delta du Mekong, tome premier : LTxploration
Archéologique et les fouilles d"Oc-èo, École Francaise D'Extrème Orient, Paris, p.412-415.
5. 6. Louis Malleret, 1959, L Archeologie du delta du Mekong, Sdd, p.409-410-412.
7. Le !"hi Lién, 2006, Nghé thuàt Phàt giào va Hindu giào d Ddng bang .sdng Cini Long trude
thè ÀT .V. Nxb The giói, tr.69-73.
569

VIÉT NAM HOC - KY YÉU HQl THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU
d khu vyc Gd Thàp, huyén Thàp Mudi, tinh Ddng Thàp; dèn thàn Mài Trdi Gò
Nàm Tude, dèn thàn Shiva Gd Ddn, vdi nhièu hién vài tìm duge nhu linga, yoni.
thàn giù cùa - Dravapala, mi cùa, màng nude thiéng somasulra, thàp Phàt giào
Gò Xoài vdi hién vài bang vàng nhu Phàp Thàn ké ed nién dai vào khoàng thè ky
Vlll-IX', ed nhùng bdng sen vàng, 8 là vàng cham hình voi^ d khu vyc Binh Tà.
huyén Due Hda, tinh Long An; khu dén Gd Thành, huyén Chg Gao, linh Tién Giang
vdi giai doan dàu dèn thàn Vishnu, ed hd thiéng nhu d Gd Ddn (Long An), d An Lgi
(An Gang)'' tìm duge vàng hình hoa sen va giai doan sau gdm dén thàn Vishnu. tìm
duge lugng thàn Vishnu bang dà va dèn thàn Shiva vdi hién vài tìm duge nhu linga.
yoni, Ganesa, Somasulra bang dà.
So sành Óc Eo - Ba Thè vdi nhìhig khu vyc khàc giai doan hàu Phù Nam d
Nam Bd (Gd Thàp - Ddng Thàp, Binh Tà - Long An, Gd Thành - Tién Giang) ibi
khu vyc Óc Eo - Ba Thè vàn là khu vyc rgng Idn nhàt, nhièu di lich va di vài nhàt
va cùng là khu vyc giàu ed nhàt (nhà kién trùc dà, gach, ngdi) trong toàn khu vyc.
Diéu dàng liéc cho Óc Eo - Ba Thè là d day khdng ed thàp gach cao cùa thàn Shiva,
thudc thdi ky mudn, nhu thàp VTnh Hung (Bac Liéu)'*, thàp Binh Thanh (Tày Ninh)
- qua khai quàt dà nhàn ra khu thàp Bìnb Thanh, il nhàt ed hai giai doan sdm mudn
khàc nbau: nén mdng thàp, ed bò thiéng là giai doan sdm (thè ky VII - Vili) thàn
Vishnu va Shiva, va thàp cdn thày hi?n nay là giai doan mudn (thè ky IX - X), thàp
thàn Shiva '.
Tal li^u tham khào

1. Dào Linh Con, 1984, "Nhùmg loai hình mg tang d di tich Nén Chùa (Tàn Hòi - Kién Giang)".
Vàn hóa Óc Eo va càc vàn hóa eó ò dòng bang song Ciru Long, So Vàn hóa va Thòng tin
An Giang xuàt bàn. Long Xuyén.
2. Dàng Vàn Thing, Vò Thj Ành Tuyèt, Vàn Nggc Bich, 2009, Bào eào khai quàt Gó Tu Tram
làn thù III (thàng 1-2008), tu liéu Bào tàng An Giang.

1. Ha Vàn Tan, 1994, "Tu minh vàn trén là vàng ó Gó Xoài (Long An) bàn thém ve Phàp Thàn
ké", Nhùng phàt hién mài ve khào eó hge nàm 1993, Nxb Khoa hoc xà hòi, tr.318-3 i 9.
2. Vuang Thu Hong, 2012, "Sen vàng trong bò suu tàp hién vài vàng Binh Tà (Due Hòa, Long An)",
Nhùng phàt hién mai ve Khào ed hge nàm 2011, Nxb Khoa hoc xà hói. Ha Nói, tr.778-780.
3. Trong nàm 2011 va 2012, càc nhà khào co hoc con tìm thày ho thiéng ó khu di tich Chàm
Phong Le ó phuóng Hóa Tho Dòng, quàn Càm Le, TP. Dà Nàng.
4. Trong dot khai quàt nàm 2002 dà tìm duge dàu thàn Shiva bang dà.
5. Pham Nhu Ho, 1996, "Thàp Binh Thanh (Tày Ninh) trong bòi cành thàp co Nam Bó". Ktuio
có'/?pc,sÓ4-1996,tr. 68-72.
570


ÓC EO - BA THÈ TRONG VLfONG QUÓC PHÙ NAM
ì. Dàng Vàn Ihàng, Vò rhj Ành Tuyct, 2011, Bào eào khai cpidl di tich Gò Tu Tram II
(05/2011), lu lieu Bào tàng An Giang.
4. Dang Vàn Thàng, 2012, "Gach Oc Eo - nhàn dang va nhàn thùc", Nhùng phàt hién mai
ve Khao ed hge nàm 2011, Nxb Khoa hoc xà bòi. Ha Nói.
5. Dò Dinh Truàt, 1984, "Khai quàt di tich kién trùc co d Gò Cày Tròm (Óc Eo - An
Giang)", Vàn hda Oc Eo vd eòe vàn hda ed ò dòng bang song Ciru Long, So Vàn hóa
va Thòng tin An Giang xuàt bàn, Long Xuyén.
6. Ha Vàn Tàn, 1994, "Tu minh vàn trén là vàng d Gò Xoài (Long An) bàn thém ve Phàp
Thàn ké", Nhùng phàt hién mai ve khào eó hge nàm 1993, Nxb Khoa hoc xà bòi.
7. Yuko Hirano, 2009, The study of the cultural exchange of Oc Eo cultural sites in
Mekong delta: from pottery and roof tiles found from Go Tu Tram site (2005-2006).
bào cao lai Dai hòi Tiln su Àn Dò - Thài Binh Duang lln thù 19 - IPPA 19(19'^ Indo Pacific Prebislory Association Congress), Ha Nói, 2009.
8. Hòi Khoa hoc Ljch su Viét Nam, 2008, "Vàn hóa Óc Eo va vuong quòc Phù Nam", Kyyéu
ligi thdo khoa hge nhàn 60 nàm Phàt hién vàn hóa Oc Eo (1944-2004), Nxb Thè gioì.
9. Le Xuàn Diém, 1984, "Óc Eo - Mot dò thj xua hay mot trung tàm vàn hóa co?", Vàn
hòa Óc Eo va càc vàn hóa co a dòng bang song Ciru Long, Sd Vàn hóa va Thòng tin
An Giang xuàt bàn. Long Xuyén.

10. Le Xuàn Diém, Dào Linh Con, Vò Sì Khài, 1995, Vàn hòa Óc Eo - Nhùng khàm phà
WOT, Nxb Khoa hge xà hói. Ha Ngi.
11. Le Xuàn Di?m, 2008, "Ba muai nàm khàm phà va nghièn cùu vàn hóa Óc Eo", Mgt so
van di khào eó hge à mién Nam, Nxb Khoa hge xà hgi.
•

12. Le Thj Lién, 2006, Nghé thuàt Phàt giào va Hindu giào à Dòng bang song Cùu Long
truòc thè ky X, Nxb Thè gidi.
13. Le Hucmg, 1974, .Sii-//éj/PZ/wA^am, Nguyèn Nhièu.
14. Luang Ninh, 2006, Nuòre Phù Nam, Nxb Dai hoc Quòc già TP. Ho Chi Minh.
15. Luang Ninh, 2011, "Tiln té Phù Nam", Khào eó hge, so 2 - 2011.
16. Luang Ninh, 2011, "Óc Eo - Càng thj quòc té cùa Vuong quòc Phù Nam", Khào co hge,
so 3-2011.
17. Louis Malleret, 1959, L'Archeologie du delta du Mekong, tome premier : L'Exploration
Archéologique et Ics fouilles d'Oc-èo, École Francaise D'Extrème Orient, Paris.
18. Louis Malleret, 1962, L 'Archeologie du delta du Mekong, tome troisième : La culture
du Founan. École Francaise D'Extrème Orient, Paris.
19. John N. Miksie, 2003, The Beginning ofTrade in Ancient Southeast Asia: The Role of
Oc Eo and the lower Mekxmg River. Art and Archaeology of Funan. Pre-Khmer Kingdom
ofthe Lower Mekong Valley, Orchid Press, Bangkok.
571


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THIJ TU
20. Nguyèn Vàn Long, 1984, "Khai quàt nhùng "Gò Dà" d khu di tich Óc Eo (Thoai San An Giang)", Vàn hóa Óc Eo va càc vàn hóa eó ò dòng bang song Ciru Long, Sd Vàn
hóa va Thòng tin An Giang.
21. Pham Nhu Ho, 1996, "Thàp Bìnb Thanh (Tày Ninh) trong bòi cành thàp co Nam Bò".
Khào eó hge, so 4-1996.
22. Phan Huy Le, 2007, Lich su va vàn hòa Viét Nam - Tiép càn bó phàn, Nxb Giào due.
23. Geetesh Shara, 2012, Nhùng dàu vét vàn hòa An Dò tgi Viét Nam, Thich Tri Minh

djch, Nxb Vàn hóa Vàn nghé TP. Ho Chi Minh.
24. Miriam T. Stark, 2003, Angkor Borei and the Archaeology of Camhodia' Mekong
Delta, Art and Archaeology of Funan, Pre-Khmer Kingdom ofthe Lower Mekong Valley,
Orchid Press, Bangkok.
25. Vò ST Khài, 2004, "Di tich Linh Som Nam (xà Vgng Thè, huyén Thoai San, tinh An
Giang)", Mot so vàn de khào eó hge ò mién Nam Viét Nam, Nxb Khoa hoc xà bòi.
26. Vò ST Khài, Dào Linh Con, 2004, "Di tich Gò Cày Thi (xà Vgng Thè, huyén Thoai San,
tinh An Giang)", Mot so vàn de khào co hge à mièn Nam Viét Nam, Nxb Khoa hoc xà bòi.
27. Vù Minh Giang (cb), 2008, Lugc su vùng dàt Nam Bó - Viét Nam, in làn thù hai, Nxb
Thè gidi. Ha Ngi.
28. Vuong Thu Hong, 2012, "Sen vàng trong bò suu tàp hién vài vàng Binh Tà (Due Hòa,
Long An)", Nhùng phàt hién meri ve khào co hge nàm 2011, Nxb Khoa hoc xa bòi. Ha Nói.
29. />30. 1 ng_th%C6%B0
31. />c%El%BB%95_ Trung _Hoa
32. />33. />
572