DSpace at VNU: Khảo cứu lại khởi nghĩa Dương Thanh(819-820)

KHẢO CỨU LẠI KHỞI NGHĨA DƯƠNG THANH (819 - 820)
Phạm Lê Huy
Lời mỏ' đầu
N ă m 8 1 9 ( N g u y ê n H ò a 14), D ư ơ n e T h a n h - m ộ t h à o t r ư ở n g x u ấ t t h â n t ừ v ù n ạ
H o a n c h â u - đ ã chỉ h u y h ơ n 2 0 0 0 b in h lính tậ p k í c h v à o p h ủ t h à n h A n N a m , tiêu
d i ệ t v iê n Đ ô h ộ c ủ a n h à Đ ư ờ n g k h i đ ó là L ý T ư ợ n g c ổ . S a u k h i c u ộ c n ổ i d ậ y th à n h
c ô n g , D ư ơ n e T h a n h đ ã c ắ t đ ứ t t o à n b ộ m ố i liê n h ệ v ớ i n h à Đ ư ờ n g , tìm c á c h x â y
d ự n g m ộ t th ự c th ể c h ín h q u y ề n đ ộ c lập tại A n N a m . T u y c h ỉ k é o d à i c h ư a đ ầ y 1
n ă m , k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h lu ô n đ ư ợ c đ á n h g iá là d ấ u m ố c q u a n t r ọ n g đ á n h dấu
s ự su y sụ p h ệ t h ố n a cai trị c ủ a n h à Đ ư ờ n g tại A n N a m , là “ đ i ề m b á o t r ư ớ c ” ch o
n h ữ n g s ự k iệ n tr ọ n g đại s ắ p d iễ n ra t r o n g th ế k ỷ I X - X , d ẫ n đ ế n s ự h ìn h t h à n h m ộ t
q u ố c g ia đ ộ c lậ p - t ự c h ủ c ủ a n g ư ờ i V i ệ t trê n m ả n h đ ấ t V i ệ t N a m .
V ớ i ý n g h ĩ a q u a n t r ọ n g n h ư v ậ y , k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h l u ô n đ ư ợ c n h ắ c đế n
t r o n g c á c b ộ t h ô n g s ử v i ế t v ề V i ệ t N a m th ờ i B ắ c th u ộ c , t iê u b i ể u là h a i c u ố n Lịch sử

Việt N a m Tập 1 ( 1 9 8 5 ) 7 v à The Birth of Vietnam ( 1 9 9 2 ) “. T r o n g h a i c ô n g trìn h
n g h i ê n c ứ u trê n , c ố G S . T r ầ n Q u ố c V ư ợ n g v à G S . K e i t h W e l l e r T a y l o r đ ề u đ ã d à n h
m ộ t p h ầ n r iê n g đê k h ả o c ứ u v ê x u â t th â n c ủ a t h ủ lĩn h D ư ơ n g T h a n h c ũ n g n h ư diễn
b i ế n c ủ a c u ộ c n ổ i d ậ y d o n h â n v ậ t n à y c h ỉ h u y . T r o n g The birth of Vietnam , K e ith
T a y l o r c ò n t ì m h iể u t h ê m v ề m ố i liên h ệ RĨữa k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h v ớ i c u ộ c nổi
d ậ y c ủ a n g ư ờ i C h o a n g ( M a n H o à n g Đ ộ n g ) tại m i ề n N a m T r u n g H o a , đồna, th ờ i đ ư a
ra g iả th iế t v ề v a i trò c ủ a d ò n g T h i ề n V ô N g ô n T h ô n g t r o n g h o ạ t đ ộ n g trấ n á p c ủ a
nh à Đ ư ờ n g đối với D ư ơ n g T hanh.
B ê n c ạ n h n h ữ n g t h à n h t ự u đ ã đ ạ t đ ư ợ c , n h ữ n g c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứ u trên
c ũ n g b ộ c lộ m ộ t số m ặ t h ạ n c h ế n h ấ t đ ịn h . Thứ nhất, v ề m ặ t t ư liệ u , c á c h ọ c g iả
m ớ i c h ỉ d ừ n g lại ở v i ệ c k h a i t h á c c á c n g u ồ n t ư liệ u v ă n b ả n m a n g t ín h p h ố b i ế n , v ề

* Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.
1. P h a n Huy L ê , Trần Quốc Vượng, Hà V ă n Tấn, Lương Ninh, Lịch sử Việt Num - T ậ p 1, NXB
Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1985. Phần thuộc Tùy - Đường do cố GS. Trần Quốc
Vượng c h ấ p bút.

2. Keith Weller Taylor, The birth o f Vietnam, NX B University o f California Press, 1983. Một
so trích dẫn trong bài viết này có tham khảo bản dịch Việt N am khai quốc của dịch giả
Nguyễn Hồng Chương, hiệu đính bởi Chiêu Ly, được đăng tải trên trang web:
www.dainau.org.

417


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỦ TƯ

p h í a T r u n g Q u ô c là C ự u - Tân Đườnọ, thư, Tư trị thông g i á m , v ề p h í a V i ệ t N a m là

Đại Việt sử lược. Đạ i Việt sư kỷ toàn thư, A n N a m chí lược v à Thiền uyển tập anh
n g ữ lục.
Thứ hai, d o đ ư ợ c biên so ạ n th e o n h ữ n o n g u v ỗ n tắ c k h á c n h a u c ũ n g n h ư khai
th á c t ư liệu g ố c t ừ n h iề u n g u ồ n k h á c n h a u , g i ữ a c á c I ie u ồ n s ử liệu n ê u trê n tồn tại
n h i ề u đ i ể m k h á c b iệ t, t h ậ m chí là m â u t h u ẫ n với n h a u . D o v ậ y , c á c n g h i ê n cứu
tr ư ớ c đ â y c h ư a th ể x á c đ ịn h đ ư ợ c c h ín h x á c c á c m ố c th ờ i g ia n n h ư th ờ i đ i ế m thành
c ô n s c ủ a c u ộ c nổi d ậ y , th ờ i đ iể m kh ở i n g h ĩa k ế t th ú c... C ũ n g b ắ t nR uồn t ừ v ấ n đề sử
liệu, m ộ t số g iả t h u v ế t đ ư ợ c đ ư a ra n h ư v a i trò c ủ a d ò n £ T h i ề n V ô N e ô n T h c n g
t r o n g h o ạ t đ ộ n g trấ n á p c ủ a n h ả Đ ư ờ n g đối v ớ i k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h v ẫ n chưa
th ự c s ự t h u y ế t p h ụ c , c ầ n đ ư ợ c tái k iể m c h ứ n g từ c á c n g u ồ n t ư liệu k h á c .
G ầ n đ â y , t r o n g q u á trình tập h ợ p t ư liệu v ề th ờ i B ắ c th u ộ c , c h ú n g tôi đ ã i m
đ ư ợ c m ộ t sổ n g u ồ n s ử liệu có độ tin c ậ y cao, g iú p c h ủ n g ta c ó t h ê m n h ữ n g t h ô n g tin
v à h ìn h d u n g c ụ t h ể h ơ n vê k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h . N h ữ n g s ử liệu m à c h ú n g tôi
p h á t h iệ n đ ư ợ c đ ế n t ừ hai n g u ồ n : tư liệu v ă n bản v à tư liệu k i m t h ạ c h v ă n .
v ề t ư liệ u v ă n b ả n , đó là n h ữ n g g h i c h é p t r o n g Sách phủ nguyên qui
A t i í Í T c l ằ - Đ ư ợ c đ á n h g iá là m ộ t t r o n g “ T ứ đại t h ư ” c ủ a th ờ i T ố n g , Sách phủ

nguyên qui là b ộ lo ại th ư đ ồ sộ d o V ư ơ n g K h â m N h ư ợ c

D ư ơ n g ứ c ỶIHẾ tổ

c h ứ c b iê n s o ạ n t r o n g suốt 8 n ă m - từ n ă m 1005 ( C ả n h Đ ứ c 2) đ ế n n ă m 1013 (£>ại
T r u n g T ư ờ n g P h ù 6). N h ữ n a ghi c h é p x u n g q u a n h k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h trong
b ộ s á c h n à y sẽ g i ú p c h ú n g ta x á c đ ịn h đ ư ợ c c h ín h xác t h ờ i đ i ể m k ế t th ú c k h ở i nghĩa
D ư ơng Thanh.
v ề tư liệ u k i m th ạ c h văn, c h ú n g tôi tìm đ ư ợ c v ă n b ả n m ộ chí c ủ a Đ ô hộ L ý
T ư ợ n g C ổ v à c ủ a L ý H ội X ư ơ n g

n - m ộ t viên quan khác của n h à Đ ư ờ n g c ĩn g

bị g iế t t r o n g c u ộ c n ô i d ậ y c ủ a D ư ơ n g T h a n h . H a i v ă n b ả n n ê u trê n đ ư ợ c c h é p vói s ố
h iệ u ‘T r ư ờ n g K h á n h 0 0 5 ” v à “ T r ư ờ n g K h á n h 0 0 6 " t r o n g c u ố n Đ ư ờ n g đại m ộ chí

vựng biên d o C h u T h i ệ u L ư ơ n g v à T r iệ u S iê u c h ủ b i ê n 1.

về t ấ m mộ c h í thứ nhất, th á c b ả n h iệ n đ ư ợ c lư u g i ữ tại T h ư v i ệ n Q u ố c s i a
T r u n g Q u ố c (tê n a ọ i m ớ i c ủ a B ắ c K i n h đ ồ th ư q u á n ). T u y c h ư a đ ư ợ c tiế p x ú c irực
tiế p , c h ú n g tôi c ó th ể n g h iê n c ứ u th á c b ả n n à y q u a ả n h c h ụ p in t r o n g T ậ p 30 c ủ a
s á c h Bắc Kinh đồ thư quán tàng Trung Qu ốc lịch đại thạch khắc thác bản hôi ìiên

1. C h u T h i ệ u L ư ơ n g , T r i ệ u S iê u ( c h ủ b iê n ) , Đ ư ờ n g đ ạ i mộ c h í vự ng biên, N x b T h ư ợ n g H ả c ổ
tị c h , 1 9 9 2 , tr 2 0 6 1 - 2 0 6 2 .
m s ố ,

418

m m ầ

19924F-)

.


KH ẢO CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA D Ư Ơ N G TH A N H (819 - 820)

( D ư ớ i đ â y g ọ i tắ t là s á c h Bắc đẻy v à s á c h Lạc D ư ơ n g xuất thẻ lịch đại m ộ chí tập

thằng ( D ư ớ i đ â y gọi tắt là s á c h Tập thằng)1 ( H ìn h 1, 2). T h e o ghi c h é p trê n m ộ chí,
n g ư ờ i s o ạ n bài m in h là V ư ơ n g T r ọ n g C h u l E f t 1!!] đờ i Đ ư ờ n g . D o L ý T ư ợ n g c ổ bị
c h ế t m ấ t x á c , n ê n n g ư ờ i c o n trai n ố i dõi là L ý C h ẩ n K i ề n

đ ã c h ô n áo m ũ

củ a Lý T ư ợ n g c ổ tại L ạ c D ư ơ n e v à o n g à y 9 t h á n g 11 n ă m T r ư ờ n e K h á n h n g u y ê n
n iê n (8 2 1 ). N h ư v ậ y , v ă n b ả n n à y đ ư ợ c h o à n t h à n h m u ộ n n h ấ t c ũ n g c h ỉ 2 n ă m sau
khi nổ ra c u ộ c n ổ i d ậ y c ủ a D ư ơ n e T h a n h .
v ề tấ m m ộ chí t h ứ 2, tứ c m ộ chí c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n e , v à o th ờ i đ i ể m 1992 - khi
c u ố n Đ ư ờ n g đại m ộ chí vựng biên đ ư ợ c x u ấ t b ả n , th á c b ả n c ủ a n ó v ẫ n n ằ m t r o n g bộ
sư u tập c ủ a h ọ c g iả C h u T h iệ u Lươna,. T r o n g bài v i ế t n à y , c h ú n g tôi sẽ d ự a th e o v ă n
bả n c ủ a s á c h Đ ư ờ n g đại m ộ chí vựng biên do c h ín h C h u T h i ệ u L ư ơ n g làm c h ủ
b i ê n 4. T h e o t ấ m m ộ c h í n à y , n g ư ờ i s o ạ n v ă n b ả n là L ý P h ù n g

n g h ĩa đệ của

H ội X ư ơ n g . V ă n b ả n m ộ chí đ ư ợ c s o ạ n x o n g tr ư ớ c n g à y 9 t h á n g 11 n ă m T r ư ờ n g
K h á n h n g u y ê n n iê n ( 8 2 1 ) - th ờ i đ iể m L ý P h ù n g v à g ia đ ìn h c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n g tổ
c h ứ c lễ m ai t á n g c h o v i ê n q u a n n à y tại núi B ắ c M a n g

(Lạc D ư ơ ng, H à N am ,

T ru n g Q uốc).
N h ư v ậ y , h a i v ă n b ả n m ộ chí trên đ ề u đ ư ợ c s o ạ n r ấ t g ầ n v ớ i thời đ i ế m nổ ra
c u ộ c nổi d ậ y n ă m 8 19. Đ â y là n h ữ n g t ư liệu đ ồ n g đại q u í g iá sẽ g i ú p c h ú n g ta làm
s á n g tỏ đ ư ợ c n h i ề u v ấ n đ ề x u n g q u a n h k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h . T r o n g b à i v iết
n à y , trê n c ơ s ở k ế th ừ a t h à n h q u ả n g h iê n c ứ u c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i đi trư ớ c , c h ú n g tôi sẽ
Cố g ắ n g k h a i t h á c t h ô n g tin từ n h ữ n g n g u ồ n l ư liệu m ớ i n ó i trê n d ể k h ả o c ứ u lại v ề
cuộc khởi n g h ĩa của D ư ơ n g Thanh.

v ề m ộ t t ê n gọi k h á c c ủ a D ư ơ n g T h a n h : D ư ơ n g T r ạ m T h a n h

1. N h ó m K i m t h ạ c h v ă n B ắ c K i n h đ ồ t h ư q u á n ( b iê n s o ạ n ) , B ắ c K in h đồ th ư quán tàng Trung

Quốc lịch đại thạch khắc thác bản hổi biên - Tập 30, Nxb Trung châu cố tịch, 1989.
í± , 1 9 8 9 ^ )

, h ì n h 11, t r . l 1.

2. Đ ộ i c ô n g t á c v ă n v ậ t t h à n h p h ố L ạ c D ư ơ n g ( b i ê n s o ạ n ) , L ạ c D ư ơ n g xu ấ t thổ lịc h đ ạ i mộ ch í

tập thằng, N x b Khoa h ọ c X ã hội T r u n g Q u ố c , 1 9 9 1 .

ửềĩìíỉwj:ímmìmẵ&±mixàmmi

1991^) ,

h ìn h 6 4 2 , t r . 6 4 2 .
3. D o L ý T ư ợ n g c ổ bị g i ế t c ả n h à , k h ô n g c ó n g ư ờ i n ố i d õ i n ê n a n h L ý T ư ợ n g c ổ là L ý Đ ạ o c ổ
đ ã lấ y c o n m ì n h - t ứ c L ý C h ẩ n K i ề n n ố i d õ i c h o L ý T ư ợ n g c ổ .

4. T h e o K ý Á B ì n h , t h á c b ả n m ộ c h í c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n g đ ã đ ư ọ c c h u y ể n v à o b ộ s ư u t ậ p th á c
bản c ủ a T h ư v iệ n Q u ố c gia T ru n g Q u ố c v ào n ăm 2 0 0 2 . X e m th ê m K ý Á B ìn h , B ộ sưu tậ p
Chương

N gọc

trong

các

th ác

bản

k im

thạch,

V ăn

tâ n

lư u

trư ờ n g ,

2003^)

kỳ

9

-

2003.

.

419


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỨ TƯ

T r ư ớ c đây, c h ú n g ta chỉ b iế t tê n n g ư ờ i chỉ h u y c u ộ c n ổ i d ậ y n ă m 819 là
D ư ơ n g T h a n h ịềìfí. T u y n h iê n , q u a b à i m in h trê n hai tấ m m ộ chí, c h ú n g ta b ết
th ê m r ằ n g đ ư ơ n g th ờ i, D ư ơ n g T h a n h c ò n đ ư ợ c b iết đ ế n v ớ i m ộ t t ê n gọi k h á c là
“ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ” ịếìĩÊM.
S ử liệu 1: M ộ chí Lý Tượng c ổ
' iìẰTt

( mj f f l §)

-

àmzỉk - mmt?m ( ím )

T ạ m dịch:
... Đ ấ t V iệ t c ó A n N a m Đ ô h ộ kiêm N e ự s ử T r u n g t h ừ a Lũng T â y L ý công,
h ú y là T ư ợ n g c ổ , x u â n th u ( h ư ở n g th ợ ) 53 tu ổ i. N g à y 19 t h á n g 8 m ù a t h u nám
N g u y ê n H ò a 14 [ 8 1 9 1], g ặ p p h ả i loạn c ủ a b ộ t ư ớ n g là D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ở q i â n

q u ậ n , c ô n g [tức L ý T ư ợ n g c ố ] v à v ợ là V i T h ị K ịp , 3 co n tra i v à 2 c o n g á i trcng
k h o ả n h k h ẳ c đ ề u bị h ạ i, c h ìm d ư ớ i b ế n tr ư ờ n g g ia n g . S au khi h ế t v i ệ c b in h , di :ổt
đ ề u bị h ủ v hơại hết...
T h e o m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ , n g à y 19 t h á n a 8 n ă m 8 1 9 ( N g u y ê n H ò a 14),
A n N a m Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ c ù n g v ớ i v ợ là V i T h ị K ịp , 3 c o n tra i v à 2 c o n gái đã
bị g iế t trong, v ụ “ p h ả n l o ạ n ” c ủ a b ộ t ư ớ n g là D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ( s ử liệu 1). Như
vậy, k h ô n g n g h i n g ờ gì n ữ a , n h â n v ậ t “ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ” x u ấ t h i ệ n trê n m ộ :hí
c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ c h ín h là th ủ lĩnh D ư ơ n g T h a n h .
T ê n gọi “ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h " c ũ n g x u ấ t h iệ n 2 lần tr o n g m ộ c h í c ủ a Lý Hội
X ư ơ n g . T h e o t ấ m m ộ c h í n à y , s a u khi s a n g A n N a m , L ý H ộ i X ư ơ n g , khi đ ó 38 ttổ i,
đ ã “ g ặ p ph ả i v ụ p h ả n lo ạn c ủ a th ố tư ớ n g là D ư ơ n g T r ạ m T h a n h " . N g o à i ra, trong
p h ầ n cuối c ủ a 1T1Ộ c h í, n g h ĩ a đ ệ c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n g là L ý P h ù n a c ũ n g v iết “ Trạm
T h a n h là g iặ c c ủ a q u ố c g ia , e m c h ư a th ể b á o thù đ ư ợ c c h o a n h ” ( s ử l iệ u 2).
S ử liệ u 2: M ộ chí của Lý Hội X ư ơ n g

(ntM) ị ấ ± m ề ì m m '
m m i ặ '

' f!
' W ỉ ® m ' m

( «

)

m

m

' M ầ u m ũ ' mỹt

a m )

T ạ m dịch:
... g ặ p p h ả i v ụ p h ả n loạn c ủ a th ố t ư ớ n a là D ư ơ n g T r ạ m T h a n h . K h i tên 3ẳn
đ ế n nhà, b ọ n q u â n lại k h ô n g ai d á m tiế n lên. A n h [tứ c L ý H ộ i X ư ơ n g ] t r o n g lòng đ ã

l . D ư ớ i đ â y , n h ữ n g p h ầ n đ ặ t t r o n g n g o ặ c v u ô n g t r o n g tr íc h d ẫ n s ử liệ u đ ề u là c h ú th íc h c ù a
n g ư ờ i v iết.

420


KHẢO CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA D Ư ƠNG THANH (819 - 820)

q u y ế t, c ứ n g cỏi x in lệ n h , d ẫ n b ọ n tả đ ả m ' đ á n h n h a u v ớ i g iặ c ở c ử a , h ă n g hái x ô n g
lê n trư ớ c , p h ía sa u k h ô n g c ó n g ư ờ i tiế p ứ n g , liền bị h ạ i d ư ớ i đ a o c ủ a giặc , lúc đó là
n g à y 19 t h á n g 8 n ă m N g u y ê n H ò a 14... T r ạ m T h a n h là g iặ c c ủ a q u ố c gia, e m đâ y
c h ư a th ể b á o t h ù đ ư ợ c c h o anh...
N h ư v ậ y . tê n g ọ i “ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h " x u ấ t h iệ n tổ n g c ộ n g 3 lần t ro n g 2 tấ m
m ộ chí c ủ a 2 n g ư ờ i k h á c n h a u c ó n iê n đại rất g ầ n n ă m 8 1 9 , g iú p c h ú n g ta k i ể m tra
c h é o v à x á c n h ậ n đ ộ tin c ậ y c ủ a hai n g u ồ n t ư liệu n à y , đ ồ n e th ờ i k h ẳ n g đ ịn h đ ư ợ c

D ư ơ n g Thanh còn có một tên gọi khác là “D ư ơ n g Trạm Thanh
C h ữ "Dương Trạm Thanh ” trong

C h ữ "Dương Trạm Thanh ” trong

hình chụp thác bản m ộ chí Lý

hình chụp thác bản m ộ chí Lỷ

Tượnọ, c ổ của sách Bắc đồ

Tượnẹ Co của sách Tập thằng

V ấ n đ ề đ ặ t ra ở đ â y là tại s a o tro n g khi cá c n g u ồ n t ư liệu v ă n b ả n c ủ a T r u n g
Q u ố c v à V iệ t N a m đ ề u c h é p tên “ D ư ơ n g T h a n h ” , m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ v à Lý
H ộ i X ư ơ n g lại c h é p tê n n h â n v ậ t n à y là “ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ” ? T ấ t nh iên , c ũ n g
k h ô n g loại trừ k h ả n ă n g C i m - Tân Đ ư ờ n g thư h a y T ư trị thông giám, Đại Việt sử

lược, Đại Việt sử ký toàn thư... v ì m ộ t lý d o n à o đó đ ã c h é p th iế u c h ữ “ T r ạ m ” tro n g
tên D ư ơ n g T r ạ m T h a n h . T u y n h iê n , rõ r à n g x á c su ấ t tất c ả c á c n g u ồ n tư liệu v ă n b ả n
đề u m ắ c p h ả i c ù n g m ộ t sai s ó t v à c h é p th iế u m ộ t c h ữ g iố n g n h a u n h ư v ậ y là rất thấp.
N g o à i ra, c h ú n g tôi c ũ n g m u ố n lư u ý r ằ n g D ư ơ n g T h a n h k h ô n g p h ả i là tr ư ờ n g
h ợ p th ủ lĩn h n g ư ờ i V i ệ t đ ầ u tiê n v à d u y n h ấ t đ ư ợ c c á c n g u ồ n t ư liệu c ủ a T r u n g

1. T ả đ ả m ( ắ ĩ | J I ) : c ở i á o lộ v a i tr á i, c h ỉ n h ữ n g n g ư ờ i c ó c ù n g c h í h ư ớ n g . B ắ t n g u ồ n t ừ s ự tíc h
đ ờ i H á n , n h ũ n g b i n h lí n h đi t h e o C h u B ộ t p h ù n h à H á n , d i ệ t h ọ L ã đ ề u c ở i á o đ ể lộ vai trái.

421


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THÚ TƯ

Q u ố c ghi c h é p d ư ớ i h a i tê n gọi k h á c n h a u . N h ư c h ú n g ta đ ã biết, M a i H ắ c Đế
t h ư ờ n g đ ư ợ c n h ắ c đ ế n t ro n g c á c n g u ồ n s ử liệ u c ủ a c ả V iệ t N a m v à T r u n g Q uốc
dư ớ i tê n g ọ i “M a i T h ú c L o a n ”

T u y n h iê n , n h ư n h iề u h ọ c g i ả đ ã lưu ý , duy

c ó sách C ịcu Đ ư ờ n g thư (Q .1 8 4 , L iệ t tr u y ệ n 134, T r u y ệ n D ư ơ n g T ư H ú c ) v à Sách

ph ủ ngnvên qui ( Q .6 6 7 , N ộ i th ầ n b ộ , L ậ p c ô n g ) lại c h é p M a i H ắ c Đ ế d ư ớ i m ộ t tồn
gọi k h á c là “ M a i H u y ề n T h à n h ”

Đ ặ c b iệt, k h i kh a i th á c n g u ồ n tư liệu n ộ

chí, c h ú n g tôi đ ã tìm th ấ y t h ê m m ộ t tư liệu k h á c c ó n h ắ c đ ế n tê n g ọ i “ M a i H uyền
T h à n h ” . Đ ó là m ộ c h í c ủ a D ư ơ n g T ư H ú c - v i ê n h o ạ n q u a n đ ã trự c tiế p đ à n á p cuộc
k h ở i n e h ĩ a c ủ a M a i T h ú c L o a n . M ộ c h í c ủ a D ư ơ n g T ư H ủ c đ ư ợ c c á c n h à k h ả o cổ
h ọ c T r u n e Q u ố c p h á t h i ệ n v à o t h á n e 7 n ă m J 9 5 8 k h i kh a i q u ậ t n e ô i m ộ c h ô n chung
v iê n h o ạ n q u a n n à y v à c h a m ẹ tại k h u v ự c p h í a Đ ô n a N a m t h à n h p h ố Tây An
( T r u n g Q u ố c ) 2. Đ â y là m ộ t t ư liệu đ ồ n g đại q u ý g iá c h ư a đ ư ợ c k h a i t h á c t r o n g các
n g h iê n c ứ u t r ư ớ c đ â y v ề k h ở i n e h ĩa M a i T h ú c L o a n .
S ử liệ u 3: M ộ

m m m - n t ầ

chí của D ư ơ n g Tir H ú c 3

( '
T ạ m dịch:
... S ơ n c h â u t h ủ lĩn h là M a i H u y ề n T h à n h , c ầ m h ơ n 4 0 v ạ n q u â n m ư u đ ấ t \ n
N a m , c ô n g [tứ c D ư ơ n g T ư H u e ] b ắ t s ổ n g b ọ n H u y ề n T h à n h h ơ n 2 v ạ n , c h é m đàu
b ọ n g iặ c 10 v ạ n th ủ c ap...
V ớ i t ư c á c h là m ộ t tư liệu đ ồ n e đại c ó g iá trị s ử liệu c a o , m ộ c h í c ủ a D ư ưng
T ư H ú c g i ú p c h ú n g ta k i ể m c h ứ n g n h ữ n g g h i c h é p t r o n g C ự u Đ ư ờ n ẹ thư, Sách phủ

nguyên qui v à k h ẳ n g đ ị n h M a i T h ú c L o a n đ ư ơ n g th ờ i q u ả t h ự c c ò n c ó m ộ t tên gọi
k h á c là “ M a i H u y ề n T h à n h ” 4.

( r i^ T c lJ

r t r a ,

ÌL ĩh ) . L iên q iu n

đến khở i n g h ĩa M ai T h ú c L oan, x in x e m th ê m P h an H u y L ê, “ K h ở i n g h ĩa M a i T h ú c L oar:
M ộ t s ố v ấ n đ ề c ầ n i à m r õ ” , T ạ p c h í N ghiên cứ u L ịc h sử , s ố 0 2 / 2 0 0 9 .
2.

về c u ộ c

đ i ề u tr a k h a i q u ậ t n à y , x in t h a m k h ả o : S ở N g h i ê n c ứ u k h ả o c ổ - V i ệ n K .H X H T r m g

Q u ố c ( b i ê n s o ạ n ) , C á c mộ th ờ i Tùy - Đ ưòn^ ở khu vự c G ia o của thành T rư ờ n g A n , N X B
V ă n v ậ t, 1980.
(

£

1980¥)

.

3. D ầ n t h e o v ă n b ả n số h i ệ u K h a i N g u y ê n 5 1 5 t r o n g s á c h Đ ư ờ n ẹ đ ạ i mộ c h í vự n g biên (3 d d ,
tr. 1 5 0 9 ) . N g o à i ra, c ó t h ể t h a m k h ả o v ă n b ả n v à b ả n c h ụ p t h á c b ả n t r o n g s á c h C á c mộ thời

Tùy - Đ ư ờ n g ở khu v ự c G ia o cù a thành T rư ờ n g A n ( S đ d , tr .8 3 - 8 6 ) .
4. N h ờ m ộ c h í c ủ a D ư ơ n g T ư H ú c , c ũ n g c ó t h ể k h ẳ n g đ ị n h m ộ t s ố b ả n C ự u Đ ư ờ rìg th ư chép
“ M a i N g u y ê n T h à n h ” r õ r à n g là n h ậ n lầ m c h ữ “ H u y ề n ” t h à n h c h ữ " N g u y ê n " d o hai chD n à y
c ó t ự d ạ n e rất g i ố n g n h a u .

422


K H Ả O CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA DƯ ƠNG THANH (819 - 820)

V ấ n đ ề đ ặ t ra ở đ â y là p h ả i g iả i th íc h n h ư th ế n à o v ề hiện t ư ợ n e tồ n tại s o n g
s o n g hai tê n s ọ i n h ư “ M a i T h ú c L o a n " v à “ M a i H u y ề n T h à n h ” , “ D ư ơ n g T h a n h ” và
" D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ” ? L i ê n q u a n đ ế n v ấ n đ ề n à y , c h ú n g tôi m u ố n lư u ý đ ế n h iện
tư ợ n g s ử d ụ n g s o n g s o n g tê n h ú y f Ệ v à tên t ự cậ : , v ố n k h á p h ổ b iế n v à o đờ i Đ ư ờ n g .
V ớ i tr ư ờ n g h ợ p M a i T h ú c L o a n , t r o n e q u á trìn h đ ọ c c á c t ư liệu đờ i Đ ư ờ n e , c h ú n g
tôi n h ậ n th ấ y “ H u y ề n T h à n h ” là m ộ t tên t ự tư ơ rm đối p h ổ biến v à o th ờ i k ỳ này.
T r ư ờ n g h ợ p n ổ i tiếne, n h ấ t là N g ụ y T r ư n g - d a n h th ầ n n ổ i tiế n g d ư ớ i thời Đ ư ờ n g
T h á i T ô n g , c ó tên t ự là “ N g ụ y H u y ề n T h à n h ” . N g o à i ra, t r o n e số m ộ chí đờ i Đ ư ờ n s
c ò n đ ư ợ c lư u g iữ đ ế n n g à y n a y , c ó th ế th ấ y n h iề u n g ư ờ i s ố n g v à o đờ i Đ ư ờ n s n h ư

,Đ à o V ũ

Cát Hồn

Đ i n h H ữ u T f í ĩ - - - c ó t ê n t ự là H u y ề n T h à n h 1.

Vì v ậ y , c h ú n ẹ tôi n g ờ r ằ n g “ M a i T h ú c L o a n ” v ố n là tê n h ú y c ủ a M a i H ắ c Đ e,
c ò n “H u y ề n T h à n h ” là tên t ự c ủ a ô n g 2. T ư ơ n g tự, tr o n g t r ư ờ n g h ợ p c ủ a D ư ơ n g
T h a n h , c h ú n g tôi n g h ĩ r ằ n g “ T h a n h ” là tên h ú y , t ro n g khi “ T r ạ m T h a n l i ’ là tên tự
c ủ a th ủ lĩn h n à y . K h i đ ặ t tên tự , t r o n a n h i ề u tr ư ờ n g h ợ p , n g ư ờ i ta t h ư ờ n g tìm n h ữ n g

c h ữ H á n g ầ n n g h ĩ a h o ặ c c ó liê n q u a n đ ế n tê n h ú y , ví d ụ B a n c ố ĩ i ĩ Ẽ Ị lấy tên t ự là
“ M ạnh K iên ”

( c h ữ “ C ố ” v à c h ữ “ K i ê n ” g ầ n n g h ĩ a v ớ i n h a u ), G i a C á t L ư ợ n g

lấy t ê n tự là “ K h ổ n g M i n h ”

( c h ữ '‘L ư ợ n g ” v à c h ữ “ M i n h ” đ ề u có

n g h ĩa là “ s á n g ” ). C h ữ “ T r ạ m ” c ó n g h ĩ a là “ th a n h , t r o n g ” c ũ n g g ầ n v ớ i c h ữ “ T h a n h ” ,
n ê n n ế u D ư ơ n g T h a n h lấy tên t ự là

“Trạm T h a n h ” c ũ n g k h ô n g c ó gì b ấ t h ợ p lý.

T ấ t n h iê n , trê n đ â y c h ỉ là n h ữ n g su y đ o á n c ủ a c h ú n g tôi, h iệ n n a y c h ú n g ta

chưa có đủ tư liệu để kết luận về vấn đề này. Dù thế nào đi chăng nữa, nhờ 2 nguồn
t ư liệu đ ồ n g đ ạ i là m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ v à L ý H ộ i X ư ơ n g , c ó th ể k h ẳ n g đ ịn h ít
n h ấ t m ộ t đ iề u : thủ lĩnh “D ư ơ n g Thanh ” đương thời còn được biết đến dưới một tên

gọi khác là “D ư ơ n g Tr ạm Thanh

v ề thòi điểm thành công của cuộc nổi dậy năm 819

v ề thời đ i ể m t h à n h c ô n g c ủ a c u ộ c nổi d ậ y n ă m 819, sá c h Cini Đ ư ờ n g thư
( B ả n kỷ, Q .1 5 , H i ế n T ô n g ) d o L ư u H ú đờ i H ậ u T ấ n c h ủ b iê n c h é p : “ [ N ă m N g u y ê n
H ò a 14 - 81 9 ] M ù a đ ô n g t h á n g 10, n g à y s ó c c ủ a t h á n g ấ y là n g à y B í n h N g ọ , n g à y
N h â m T u ấ t, q u â n A n N a m là m lo ạ n , g iết Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ , g ia th u ộ c , b ộ k h ú c

1. Các v ă n bản số hiệu Tiên Thiên 003, Khai Nguyên 320, Đại Trung 158, Đ ư ờ n g đại mộ chí

vụng biên, Sđd, tr. 1148, 1378, 2373.
2. Truyện Hương Lãm Hắc Đế ký trong Tân đính hiệu bình Việt điện u linh chép rằng Mai
Thúc Loan có tên húy là Phượng, hiệu là Thúc Loan. Tuy nhiên, Hương Lãm Hắc Đế ký
không được xếp vào nhóm các truyện gốc có trong Việt điện u linh tập thời Trần mà do Chư
C á t T h ị t ă n g b ổ v à o k h o ả n g t h ế k ỷ X V I I I , n ê n t r u y ệ n n à y k h ô n g đ ư ợ c đ á n h g iá c a o v ề g i á trị
s ử liệu.

423


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QƯÓC TÉ LẦN THỦ TƯ

h ơ n 1000 n g ư ờ i c ũ n g bị hại. N g à y B í n h D ầ n , lấy T h ứ s ử Đ ư ờ n g c h â u là Q u ế T rọ n g
V õ là m A n N a m Đ ô h ộ ” ( s ử liệ u 4).
S ử liệ u 4: C ự u Đ ư ờ n g thư, B ả n kỷ , Q .1 5 , Đ ư ờ n g H iế n T ô n g , N g u y ê n H ò a 14
(8 1 9 )

l a M # ' F !1f '

'

T r u y ệ n L ý T ư ợ n g C ô c ũ n g t r o n e Ọ r a Đ ư ờ n ẹ thư ( Q .1 3 1 , L iệ t tru y ệ n 81.
T r u y ệ n L ý T ư ợ n g c ổ ) c h é p n h ư sau: “ L ý T ư ợ n g c ổ t ừ c h ứ c H à n h c h â u t h ứ s ử đ ư ợ c
p h o n g làm A n N a m Đ ô hộ . N ă m N g u y ê n H ò a 14 [819], L v T ư ợ n g c ổ bị D ư ơ n g
T h a n h giết, v ợ c o n v à b ộ k h ú c k h ô n g ai s ố n g sót. D ư ơ n g T h a n h m ấ y đờ i làm tù h à o
ở p h ư ơ n g N a m . L ý T ư ợ n g c ổ t h a m lam p h ó n g tú n e , l ò n e n g ư ờ i k h ô n g theo.
[ T ư ợ n g C ố] lại s ợ th ế lụ c c ủ a T h a n h , đ ư a T h a n h t ừ c h ứ c H o a n c h â u T h ứ sử về làm
n h a m ô n tư ớ n g . [ D ư ơ n a T h a n h ] t r o n g lò n g u u ấ t k h ô n g vui. K h ô n g lâu s a u , giặc
H o à n g g ia ở U n g q u ả n làm p h ả n , tr iề u đ ìn h c h iế u c h o T ư ợ n g c ổ p h á t b in h m ấ y đạ o
đ á n h dẹp. T ư ợ n g c ổ lệ n h c h o T h a n h d ẫ n 3 0 0 0 q u â n đến. T h a n h c ù n g vớ i c o n là C h í

L i ệ t v à n g ư ờ i t h â n tín là Đ ỗ S ĩ G i a o c ù n g b à n m ư u trở g iá o [ là m p h ả n ], b a n đ ê m tập
k íc h A n N a m , đ ư ợ c m ấ y n g à y t h à n h bị hạ. T ư ợ n g C ô do d ó bị hại. T r iề u đ ìn h lệnh
c h o T h ứ s ử Đ ư ờ n g c h â u là Q u ế T r ọ n g V õ là m Đ ô h ộ , v ừ a c h iê u dụ, x á tội ch o
T h a n h , c h o làm T h ứ s ử Q u ỳ n h c h â u . Trọna, V õ đ ế n b iê n g iớ i, T h a n h k h ô n g cho
v à o . T h a n h c â u th ú c t h ủ hạ, h ìn h p h ạ t k h ắ c n g h iệ t, n g ư ờ i d ư ớ i k h ô n g b iế t n h ờ đ â u
s ố n g đ ư ợ c . T r ọ n g V õ sai n g ư ờ i c h iê u d ụ b ọ n tù h à o , đ ư ợ c m ấ y th á n g , n ố i n h a u qui
p h ụ , đ ư ợ c q u â n lín h h ơ n 7 n g h ì n n g ư ờ i, th u lại đ ư ợ c th à n h , c h é m T h a n h v à c o n là
C h í T r in h , tịch b i ê n h ề t g ia sản. C h í L iệ t v à S ĩ G i a o th u a trậ n , g iữ đ ấ t T ạ c K h ê ở
T r ư ờ n g c h â u , s a u bị t r u y đ u ổ i p h ả i đ e m q u â n lính d ư ớ i q u v ê n ra h à n g ” (s ử liệu 5).
S ử liệu 5: C ự u Đ ư ờ n g thư, Q .1 3 1 , L iệ t tru y ệ n 81, T r u y ệ n L ý T ư ợ n g c ổ
' 7 Ẽ S H -I3 ¥ - m

mm ' 4R3V* '
Z

m r m

• B Ì ỉS M íỄ - A W W

■w f - t M f m

■

• É l*

'

* ■1 0 «

%

- m

m

m

'Ả

m

- s ÍỬ & Ã ỈỲ 8 ' « K 3 * * h > N M s é lÌflttft* !K ' M « i 2 '

Ề f c ' f « Ề Ấ M í ầ m ! )S Ê '

- 3 ÍW J -

ầ . 'í t a i í A M ) * ìS « '
- à ĩ ẵ M m

M ' m

■é m ± ĩ m

m

m

- w

'S Ễ t í Ề ề A

m
•

-w H t m z m m '9

- * f*

i

m

m

*

'

S á c h Tân Đ ư ờ n g thư d o  u D ư ơ ns; T u th ờ i B ắ c T ốrm c h ủ b iê n cũne; c ó 3 đ o ạ n
v i ế t v ề k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h , tr o n g đ ó p h ầ n B ả n kỷ, q u y ế n 7 ( Đ ư ờ n g H iế n

424


KHẢO CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA DƯ ƠNG TH AN H (819 - 820)

l ô n g ) c h é p n h ư sau: “ [ N ă m N g u y ê n H ò a 14 - 819] T h á n g 10 n g à y N h â m T u ấ t, A n
N a m t ư ớ n g D ư ơ n g T h a n h g iế t Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ , là m p h ả n ” ( s ử liệ u 6).
S ử liệu 6: Tân Đ ư ờ n g thư, B ả n kỷ , Q .7 , Đ ư ờ n g H i ế n T ố n g , N g u y ê n H ò a 14

(8 1 9 )

S á c h T ư trị thông giám ( Q .2 4 1 , Đ ư ờ n g k ỷ 57, H i ế n T ô n g ) d o T ư M ã Q u a n g
đời B ắ c T ố n g b i ê n s o ạ n lại c h o biết: “ [ N ă m N g u y ê n H ò a 4 - 81 9 ] M ù a đ ô n g t h á n g
10, D u n g q u ả n [K in h l ư ợ c sứ] tấ u A n N a m tặ c là D ư ơ n g T h a n h h ạ Đ ô h ộ p h ủ ( A n
N a m đ ô h ộ p h ủ trị tại G i a o c h â u ), g iế t Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ v à v ợ c o n , q u a n th u ộ c ,
b ộ k h ú c h ơ n 1000 n g ư ờ i . T ư ợ n g c ổ là a n h c ủ a Đ ạ o c ổ . D o t h a m la m , h à k h ắ c n ê n
để m ấ t l ò n g n g ư ờ i. T h a n h n h i ề u đờ i là m tù t r ư ở n g n g ư ờ i M a n . T ư ợ n g c ổ g ọ i v ề
là m n h a tư ớ n g . T h a n h u uất, b ấ t đ ắ c chí. T ư ợ n g c ổ sai T h a n h d ẫ n 3 n g h ì n q u â n
đ á n h H o à n g Đ ộ n g M a n . T h a n h n h â n l ò n g n g ư ờ i p h ẫ n u ấ t, d ẫ n q u â n b a n đ ê m tập
k íc h p h ủ th à n h , h ạ t h à n h . ” ( s ử liệ u 7).
S ử liệ u 7: T ư trị thông giám, Q .2 4 1 , Đ ư ờ n g k ỷ 57, H i ế n T ô n g

ầ , m m '

' l

í

ệ

i

K

í

M

i

' m m

' m z '
C á c n g u ô n tư liệ u v ă n b ả n c ủ a V iệ t N a m n h ư Đại Việt sử lược, Đại Việt sử kỷ

toàn thư, A n N a m chí lược... đ ề u c ó n h ữ n g p h ầ n n h ắ c đ ế n k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h ,
n h ư n g chỉ c ó Đại Việt sử ký toàn thư (N g o ạ i kỷ, Q .5 ) c h é p c u ộ c n ổ i dậ y n à y tro n g
m ộ t k h u n g th ờ i g ia n t ư ơ n g đối c ụ th ế là t h á n g 10 n ă m K ỷ H ợ i, N g u y ê n H ò a 14 (819).
N h ư v ậ y , c á c n g u ồ n t ư liệ u v ă n b ả n đ ề u t h ố n g n h ấ t c u ộ c n ổ i d ậ y t h à n h c ô n g
v à o n ă m 8 1 9 , n h ư n g c á c h th ứ c g h i c h é p c ủ a c h ú n g d ễ k h i ế n c h ú n g ta n h ầ m lẫn r ằ n g
D ư ơ n g T h a n h đ ã tổ c h ứ c tấ n c ô n g v à h ạ đ ư ợ c p h ủ t h à n h A n N a m v à o t h á n g 10,
m ù a đ ô n g n ă m 819. N h ậ n t h ứ c n à y đ ã đ ư ợ c th ể h iệ n t r o n g k h á n h i ề u b ộ t h ô n g s ử
c ủ a c h ú n g ta t ừ t r ư ớ c đ ế n n a y . M ộ t số s á c h k h ô n g n h ắ c đ ế n th ờ i đ i ể m t h à n h c ô n g
c ủ a c u ộ c n ổ i d ậ y , m à c h ỉ g h i c h u n g c h u n g c u ộ c n ổ i d ậ y n ổ ra t r o n g n ă m 819.
T u y n h iê n , k h i t h a m k h ả o m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ v à L ý H ộ i X ư ơ n g , c h ú n g
ta có th ể x á c đ ị n h m ộ t c á c h k h á c h ín h x á c th ờ i đ i ể m c u ộ c n ổ i d ậ y t h à n h c ô n g . N h ư
đ ã trìn h b à y ở p h ầ n trê n , m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ g h i rõ n g à y L ý T ư ợ n g c ổ c ù n g
v ợ là V i T h ị K ịp , 3 c o n tra i v à 2 c o n gái bị giết là “ n g à y 19 t h á n g 8 m ù a t h u n ă m
N g u y ê n H ò a 14” ( s ử liệ u 1). T h ê m v à o đó, m ộ c h í c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n g c ũ n g k h ẳ n g
đ ị n h n g à y L ý H ộ i X ư ơ n g bị g iế t d ư ớ i ta y q u â n n ổ i d ậ y c ủ a D ư ơ n g T r ạ m T h a n h là

425


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỨ TƯ

“ n g à y 19 t h á n g 8 n ă m N g u y ê n H ò a 14” .N h ư v ậ y , c ả h a i n g u ồ n tư liệ u đ ồ n g đ ạ i này
đ ề u ghi c h é p t h ố n g n h ấ t r ằ n g c u ộ c nổi d ậ y t h à n h c ô n g v à o n g à y 19 t h á n g 8, m ùa
th u , c h ứ k h ô n g p h ả i m ù a đ ô n g t h á n g 10 n h ư n h i ề u tài liệ u đ ã n g ộ n h ậ n .

B ê n c ạ n h đó , t h e o Citru Đ ư ờ n g thư, D ư ơ n g T h a n h đ ã tổ c h ứ c tậ p k íc h phủ
t h à n h A n N a m v à o b a n đ ê m , s a u m ấ y n g à y m ớ i h ạ đ ư ợ c t h à n h ( “ d ã tậ p A n N a m , số
n h ậ t th à n h h ã m ” , s ử liệ u 5). N ế u ghi c h é p c ủ a C ự u Đ ư ờ n g thư là c h í n h x á c , kết hẹyp
v ớ i n g u ồ n t h ô n g tin t ừ t ư liệ u m ộ chí đ ã d ẫ n ở trê n , c ó th ế c h o r ằ n g D ư ơ n g Thanh
đ ã b a o v â y p h ủ t h à n h v à o m ộ t n g à y t r u n g t u ầ n t h á n g 8, v à c h ín h x á c là đế n ngày 19

tháng 8 m ù a thu n ă m 819 (Nguyên H ò a 14), q u â n n ổ i dậ y đ ã h ạ đ ư ợ c th à n h , t ê u
d iệ t L ý T ư ợ n g c ổ v à t o à n b ộ q u a n q u â n n h à Đ ư ờ n g t r o n g th àn h .
ở đây, c ũ n g c ầ n đ ặ t lại v ấ n đề: v ậ y n g à y N h â m T u ấ t (tứ c ns,ày 1 7 1) m ù a đc n g
t h á n g 10 m à C ự u - Tân Đirờng thư v à T ư trị thông giám (s ử liệu 4, 6, 7) n h ắ c đếr. là
n g à y g ì? N e u c ă n c ứ t h e o đ ú n g g h i c h é p c ủ a T ư trị thông giám ( s ử liệ u 7), p h ả i h ếu

ngày N h â m Tuất (17) tháng 10 là ngày D u n g quản kinh lược sứ đóng tại Qucng
C h âu tẩu lên với chính quyền trung ươ ng nhà Đ ư ờ n g về việc p h ủ thành A n Nan. bị
hạ. N h ư v ậ y , t ừ khi c u ộ c n ổ i d ậ y c ủ a D ư ơ n g T h a n h t h à n h c ô n g ( n g à v 19 tháng 8
n ă m 81 9 ) đ ế n khi c h ín h q u y ề n t r u n g ư ơ n g n h à Đ ư ờ n g n h ậ n đ ư ợ c tin b á o ( n g à y 17
t h á n g 10 n ă m 8 1 9 ) là quãna, g à n 2 t h á n g 2.

Những sự kiện trong giai đoạn từ tháng 8 năm 819 đen tháng 2 năm 820
S au khi D ư ơ n g T h a n h h ạ đ ư ợ c p h ủ t h à n h , D u n g q u ả n K i n h lư ợ c s ứ đ ó n g tại
Q u ả n g C h â u đ ã k h ô n g d á m t ự tiệ n p h á t b in h m à p h ả i g ử i b ả n tấ u v ề k in h đô. Sau
k h i n h ậ n đ ư ợ c b ả n t ấ u v à o n g à y N h â m T u ấ t ( n g à y 17) t h á n g 10 n ă m 8 19, b ổ n ngày
s a u (tứ c n g à y 21 - B í n h D ầ n ) , n h à Đ ư ờ n g q u y ế t đ ị n h c ử Đ ư ờ n g c h â u T h ứ s ử Ouế
T r ọ n g V õ ỶỀÍÍĩK; làm A n N a m Đ ô h ộ ( s ử liệ u 4 ). Đ ồ n g th ờ i, v u a Đ ư ờ n e, x u ò n g
c h iế u x á tội, p h o n g D ư ơ n g T h a n h làm T h ứ s ử Q u ỳ n h c h â u , trê n t h ự c tể là tìm cách
di lý D ư ơ n g T h a n h v ề đ ả o H ả i N a m đ ể d ễ b ề trị tội.
N h ậ n rõ â m m ư u c ủ a n h à Đ ư ờ n g , D ư ơ n g T h a n h c ù n g vớ i n g ư ờ i đ ồ n g s ự thân
tín là Đ ỗ S ĩ G ia o , h a i c o n trai là D ư ơ n g C h í L i ệ t v à D ư ơ n R C h í T r i n h đ ã đ ó n g cửa

1. Theo Cựu Đường thư, ngày sóc của tháng này là ngày Bính Ngọ nên ngày Nhâm Tuìt là

ngày 17. C ự a - Tân Đường thư thưòng không ghi số ngày mà chì chép ngày theo can chi.
Trong bài viết này, chúng tôi sẽ dựa theo can chi của ngày sóc thường được ghi trong Cựu
Đường thư để tính toán ngày số tương ứng.
2. Q u a bài v iế t n à v , n g ư ờ i v iế t c ũ n g m u ố n lư u ý m ộ t v ấ n đ ề t r o n g n g h i ê n c ứ u lịc h s ử c ổ - t u n g
đ ạ i. Đ ó là khi m ô t ả c á c s ự k i ệ n t h e o n g à y t h á n g g h i t r o n g c á c b ộ s ử b iê n n iê n , c h ú n g tí c â n
p h ả i k i ể m tr a x e m đ ó là n g à y t h á n g s ự k i ệ n đ ó d i ễ n ra t r o n g t h ự c t ế h a y là n g à y th á n g m à
tr iề u đ ì n h t r u n g ư ơ n g n h ậ n đ ư ợ c tin b á o .

426


KHẢO CỨU LẠI KHỞI NGHĨA DƯƠNG THANH (819 - 820)

b iê n giới, k h ô n g c h o Q u ế T r ọ n g V õ v à o A n N a m . T r ư ớ c tìn h h ìn h đó, Q u ế T r ọ n g
V õ c ũ n g rất k h ô n n g o a n , k h ô n g v ộ i v à n g đ ộ n g b in h m à t ì m c á c h m u a c h u ộ c , lôi k é o
các h à o trư ở n g , th ủ lĩn h đ ịa p h ư ơ n g ( “ c ừ s ú y ” , “ tù h à o ” ) đi th e o D ư ơ n g T h a n h (s ử
liệ u 5).
S ố t r u ộ t vì sa u h ơ n 4 t h á n e m à Q u ế T r ọ n g V õ v ẫ n c h ư a t h u hồi đ ư ợ c A n N a m ,
n g à y G iá p N g ọ ( n ẹ à y 2 2 1) t h á n g 2 n ă m 8 2 0 ( N g u y ê n H ò a 15), n h à Đ ư ờ n g ra lệnh
b ổ n h iệ m Q u ế q u ả n Q u á n sá t s ứ B ù i H à n h L ậ p

là m A n N a m Đ ô hộ , B ả n

q u ả n K in h lư ợ c sứ th a y c h o Q u ế T r ọ n g V õ , đ ồ n g th ờ i b i ế m Q u ế T r ọ n g V õ là m A n
c h â u T h ứ sử.
B ù i H à n h L ậ p - n h â n v ậ t đ ư ợ c b ổ n h i ệ m th a y th ế Q u ế T r ọ n g V õ - v ố n là n g ư ờ i
tiề n n h iệ m c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ . B ù i H à n h L ậ p trư ớ c đ â y t ừ n g đ ả m n h i ệ m vị trí A n
N a m Đ ô h ộ tr o n g k h o ả n g t h ờ i g ia n t ừ t h á n g 8 n ă m 813 ( N g u y ê n H ò a 8)2 đế n
k h o ả n a n ă m 8 1 7 ( N g u y ê n H ò a 12). T r o n g q u ã n g th ờ i g ia n n à y , B ù i H à n h L ậ p tỏ ra
là m ộ t n h â n v ậ t k h á c ứ n g rắn , c ó k h ả n ă n g k h ố n g c h ế đ ư ợ c th ể lự c đ a n g lên c ủ a các

th ủ lĩnh A n N a m . C ó t h ể th ấ y đ i ề u n à y q u a m ố i q u a n h ệ g i ữ a B ù i H à n h L ậ p vớ i hai
t h ủ lĩnh là Đ ỗ A n h S á c h

v à P h ạ m Đ ìn h C hi

N h ư đ ã p h â n t íc h t r o n g m ộ t b à i n g h i ê n c ứ u t r ư ớ c 3, Đ ỗ A n h S á c h v à P h ạ m
Đ ì n h C h i là h a i h à o t r ư ở n g m i ề n n ú i (“ k h ê đ ộ n g h à o ” ) rấ t c ó th ế lực. R i ê n g Đ ỗ A n h
S á c h đ ã k in h q u a 4 đờ i Đ ô h ộ là T r i ệ u X ư ơ n g , B ù i T h á i, T r ư ơ n g C h u , B ù i H à n h
L ậ p , có n h ữ n g lúc đ ã le o lên v ị trí s ố h a i t ro n g c h ín h q u y ề n A n N a m ( A n N a m P h ó
Đ ô hộ). T r o n g b ố i c ả n h đ ế q u ố c Đ ư ờ n g đ a n g d ầ n b ư ớ c v à o th ờ i k ỳ s u y tàn, c ộ n g
với nh ữ n g n g u y cơ đến từ p h ía các cu ộ c nổi dậy củ a M a n H o à n g Đ ộ n g ở m ạn Bắc,
N a m C hiếu ở phía T ây v à H o à n V ư ơ n g (L âm Ấ p ) ở p h ư ơ n g N am , cũ n g g iống n hư
n h ữ n g v iê n Đ ô h ộ tiề n n h i ệ m n h ư T r i ệ u X ư ơ n g , T r ư ơ n g C h u ..., B ù i H à n h L ậ p b u ộ c
p h ả i d ự a v à o u y tín, t h ế lực q u â n s ự c ủ a c á c h à o t r ư ở n g đ ịa p h ư ơ n g n h ư Đ ỗ A n h
S á c h v à P h ạ m Đ ìn h C h i đ ể ổ n đ ị n h tìn h h ì n h A n N a m . V í d ụ t r o n g v ụ x ử lý L ý L ạ c
S ơ n - m ộ t n g ư ờ i H o à n V ư ơ n g ( L â m Ấ p ) là m p h ả n c h ạ y s a n g A n N a m c ầ u v iệ n n h à
Đ ư ờ n g , Đ ỗ A n h S á c h c h ín h là n g ư ờ i đ ư ợ c B ù i H à n h L ậ p sai c h é m đ ầ u L ý L ạ c S ơ n
đ ể lấy lò n g H o à n V ư ơ n g . T u y n h i ê n , k h i c ả m th ấ y n h ữ n g th ủ lĩn h đ ịa p h ư ơ n g b ắ t
đ ầ u v ư ợ t ra n g o à i t ầ m k i ể m s o á t c ủ a m ìn h , B ù i H à n h L ậ p b è n lấy c ớ P h ạ m Đ ìn h

> W tts

2. ĩ

-tíu

T c fn + jE ^ -)

A

(

riB iiilrJ

.

s

N g à y s ó c c ủ a t h á n g n à y là n g à y Q u í D ậ u .

x

m

;®7Hs teípA ^)

h

m

ụ

.

3 . P h ạ m L ê H u y , “ V e m ộ t s ố t h ủ lĩn h A n N a m th ờ i t h u ộ c Đ ư ờ n g ” , T ạ p c h í N ghiên cứ u L ịc h

sử , S ố 0 9 / 2 0 0 9 .

427

VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THÚ TƯ

C h i đi n g h ỉ p h é p (“ h ư u m ộ c ” {Ạ /Ỷ ) q u á h ạ n đ ể x ử t ử t h e o q u â n p h á p , q u a đó r ă n đe
Đ ỗ A nh Sách cũng n h ư con cháu dòng họ Phạm .
N h ắ c lại h à n h t r ạ n g c ủ a B ù i H à n h L ậ p t r o n g q u ã n g th ờ i RÌan n h ậ m c h ứ c A n
N a m Đ ô h ộ lần th ứ n h ấ t đ ể th ấ y rà n g : n h à Đ ư ờ n g đ ã rấ t k ỳ vọns; v à o k in h n g h i ệ m
c ũ n g n h ư n h ữ n g m ố i q u a n h ệ m à B ù i H à n h L ậ p đ ã t ạ o d ự n g đ ư ợ c v ớ i các t h ủ lĩnh
A n N a m t r o n g v iệ c e iả i q u y ế t v ấ n đ ề D ư ơ n g T h a n h . T u y n h iê n , tr o n g lần n h ậ m
c h ứ c Đ ô h ộ th ử h a i n à y , B ù i H à n h L ậ p k h ô n g c ò n s u n g s ứ c n h ư tr ư ớ c . C u ộ c c h iế n
liê n m i ê n v ớ i n g ư ờ i C h o a n g ( M a n H o à n g Đ ộ n g ) c ó lẽ đ ã v ắ t k i ệ t sứ c c ủ a viên
t ư ớ n g 4 7 tu ổ i n à y . D ọ c đ ư ờ n g đi, B ù i H à n h L ậ p đ ã q u a đ ờ i tại t r ấ n H ả i M ô n 1.
T r o n g khi đ ó , c h í n h s á c h c h iê u dụ , m u a c h u ộ c c ủ a Q u ế T r ọ n g V õ lại b ắ t dầ u
tỏ ra c ó h i ệ u q u ả khi h à n g lo ạ t h à o t r ư ở n g đ ị a p h ư ơ n g (“ tù h à o ” ) b ắ t đâ u ra h à n g .
L ự c l ư ợ n g th ố q u â n q u i p h ụ d ư ớ i t r ư ớ n g Q u ế T r ọ n g V õ đ ã lên tới h ơ n 7 n g h ì n
n g ư ờ i ( s ử liệu 52).
P h â n tích n h ữ n g s ự k i ệ n trê n đ â v g i ú p c h ú n g ta n h ậ n t h ứ c r õ h ơ n v ề V n g h ĩ a
củ a khởi nghĩa D ư ơ n g T h a n h . K h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h đ ư ợ c m ở đầu b à n g m ột
c u ộ c nổi d ậ y c ủ a b i n h lín h A n N a m ( “ A n N a m q u â n ” ), d ư ớ i s ự c h ỉ h u y c ủ a D ư ơ n g
T h a n h - k h i đó là “ n h a m ô n t ư ớ n g ” (“ b ộ t ư ớ n g ” , “ t h ổ t ư ớ n g ” ) c ủ a L ý T ư ợ n g c ố .
T u y n h iê n , n h ữ n g d i ễ n b i ế n t r o n g q u ã n e t h ờ i g i a n t ừ t h á n g 8 n ă m 8 1 9 đ ế n t h á n g 2
n ă m 8 2 0 c h o th ấy k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h đ ã k h ô n g chỉ d ừ n g lại ở qui m õ m ộ t
c u ộ c “p h ả n lo ạ n ” c ủ a b i n h lín h n h ằ m tiê u d i ệ t m ộ t v i ê n Đ ô h ộ t à n ác, m à trê n th ự c
tế, n ó đ ã h ư ớ n g đ ế n m ộ t m ụ c t iê u to iớrì h ơ n : x â y d ự n g n ê n m ộ t t h ự c thế đ ộ c lập
n ằ m n g o à i s ự k i ể m s o á t c ủ a n h à Đ ư ờ n g tại A n N a m . v ề qui m ô , s a u khi CUỘ)C nổi
d ậ y t h à n h c ô n g , n ó đ ã t h u h ú t đ ư ợ c s ự ủ n g h ộ c ủ a n h i ề u th ủ lĩn h đ ịa p h ư ơ n g , q u y
t ậ p đ ư ợ c d ư ớ i t r ư ớ n g m ộ t lự c l ư ợ n g q u â n s ự đ ô n g đ ả o h ơ n r ấ t n h i ề u so v ớ i th ờ i
đ i ể m b a n đ ầ u . Đ i ề u n à y c ó t h ể t h ấ y r õ q u a h a i c h i tiết. Thứ nhất, D ư ơ n g T h a n h đ ã
c ự tu y ệ t c h iế u dụ c ủ a v u a Đ ư ờ n g , đ ồ n g t h ờ i t h à n h c ô n g t r o n g v i ệ c đ ó n g c ử a b iê n
g iớ i, c ầ m c h â n k h i ể n Q u ế T r ọ n g V õ k h ô n g v à o đ ư ợ c đ ấ t A n N a m t r o n g n h iề u

th á n g . Thứ hai, n ế u là m m ộ t p h é p s o s á n h đ o n g i ả n , c h ú n g ta th ấ y r à n g co n số h ơ n 7
n g h ì n “ tù h à o ” , “ c ừ

súy” v à t h ổ b in h r a h à n g Q u ế T r ọ n g V õ trê n t h ự c tế đ ã g ấ p đôi

c o n số 2-3 n g h ìn b i n h lín h b a n đ ầ u t h e o D ư ơ n g T h a n h b a o v â y v à hạ thàm h A n

m

1.

-sm-\— ,

mã)

( ỊT K ^ ìiiU ! #

.

2. T ư tr ị thông giám c ũ n g v iế t: " T h a n h d ù n g h ì n h p h ạ t t à n n g ư ợ c n ê n đ ồ đ ả n g r ờ i xa. Trẹ>ng V õ
c ử n g ư ờ i t h u y ế t p h ụ c b ọ n tù h à o , t r o n g v à i t h á n g , liê n t i ế p c ó n g ư ờ i r a h à n g , đ ư ợ c q u â n lín h

rmMiiS/kM'ix wmmxmnnm, ỉknrmmm,
428

(


KHẢO CỨU LẠI KHỞI NGHĨA DƯƠNG THANH (819 - 820)

N a m . N ó i n g ư ợ c lại, h ơ n 7 n g h ì n n e ư ờ i ra h à n g n à y c h ín h là n h ữ n g n g ư ờ i đ ã từ n g
h ư ở n g ứ n g v à đi t h e o D ư ơ n s T h a n h s a u k h i c u ộ c n ổ i d ậ y n ă m 8 1 9 t h à n h c ô n g .
C ũ n g p h ả i n ó i th ê m , b i ê n c h ế b i n h lính đ ư ợ c n h à Đ ư ờ n g đ ặ t tại p h ủ th à n h A n N a m
th ô n g t h ư ờ n g c h ỉ v à o k h o ả n g 4 2 0 0 n g ư ờ i , h a y đ ộ i “ q u â n p h ò n g đ ô n g ” m à n h à
Đ ư ờ n g t h ư ờ n g đặt tại b iê n g iớ i A n N a m - N a m C h i ế u c ũ n g c h ỉ d ừ n g lại ở c o n số
3 0 0 0 n g ư ờ i. N h ữ n g s o s á n h n h ư v ậ y c h o th ấ y c h o đ ế n t h á n g 2 n ă m 8 20, c u ộ c k h ở i
n g h ĩa c ủ a D ư ơ n g T h a n h đ ã th u h ú t đ ư ợ c s ự ủ n g h ộ c ủ a n h i ề u th ủ lĩn h đ ịa p h ư ơ n g
c ũ n g n h ư lực lưcmg q u â n s ự đ ô n g đ ả o d ư ớ i q u y ề n h ọ . T h e o c h ú n g tôi, đ â y là m ộ t
đ iể m h ế t s ứ c q u a n t r ọ n g m à c h ú n g ta c ầ n lư u ý k h i đ á n h g i á v ề m ụ c tiêu, qui m ô ,
lực lư ợ n g c ủ a k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h .

về thòi điểm thất bại của khỏi nghĩa Duong Thanh
T r o n s p h ầ n trư ớ c , c h ú n e tôi đ ã trìn h b à y n h ữ n g s ự k i ệ n d i ễ n ra t ro n g k h o ả n g
thời gian t ừ t h á n g 10 n ă m 8 1 9 đ ế n t h á n g 2 n ă m 8 2 0 . L i ê n q u a n đ ế n n h ữ n g s ự k iệ n
sau đó, ghi c h é p t r o n g c á c n g u ồ n t ư liệ u v ă n b ả n c ó n h i ề u đ i ể m k h á c n h a u , t h ậ m chí
là m â u th u ẫ n v ớ i n h a u .
T h e o C ự u - Tân Đ ư ờ n g thư v à T ư trị thông qiám, s a u s ự r a h à n g c ủ a h à n g loạt
cá c h à o t r ư ở n g đ ịa p h ư ơ n g , t r ư ớ c c á n c â n lự c l ư ợ n g n g à y c à n g c h ê n h lệ c h c ũ n g n h ư
b ấ t m ã n v ớ i m ộ t số c h í n h s á c h h à k h ắ c c ủ a D ư ơ n g T h a n h v ớ i t h u ộ c h ạ d ư ớ i q u y ề n ,
n ă m 820 ( N g u y ê n H ò a 15), t ư ớ n g s ĩ A n N a m đ ã m ở c ử a t h à n h đ ầ u h à n g , g i a o n ộ p
D ư ơ n g T h a n h v à c o n là D ư ơ n g C h í T r i n h c h o n h à Đ ư ờ n g . Q u ế T r ọ n g V ũ c h é m đ ầ u
hai cha con D ư ơ n g T h a n h và đưa về kin h đô. R iê n g Đ ỗ S ĩ G ia o v à D ư ơ ng C h í L iệ t

k ịp c h ạ y th o á t, lui v ề g i ữ T ạ c K h ê ở T r ư ờ n g c h â u ( N i n h B ì n h ) n h ư n g s a u đ ó c ũ n g
p h ả i ra h à n g

(sử liệ u 5). N h ư vậy, c á c n g u ồ n t ư liệ u c ủ a T r u n g Q u ố c đ ề u t h ố n g n h ấ t

ra n g D ư ơ n g T h a n h đ ã bị Q u ế T r ọ n g V õ g iế t, c u ộ c n ổ i d ậ y v ề c ơ b ả n đ ã bị d ậ p tắt
tr o n g t r o n g n ă m 820.

T r o n g k h i đó, Đại Việt sử kỷ toàn thư ( N g o ạ i k ỷ , Q .5 ) lại c h o rằn g : “ Q u ế
T r ọ n g V õ đ á n h D ư ơ n g T h a n h m à k h ô n g th ắ n g . T h a n h v à o t r o n g n g ư ờ i M a n L ạ o
làm loạn, c ư ớ p p h á p h ủ th à n h , Đ ô h ộ L ý N g u y ê n G i a đ á n h k h ô n g đ ư ợ c , dụ k h ô n g
đ ế n ” . C ũ n g th e o Toàn thư, đ ế n n ă m 8 2 8 ( Đ ạ i H ò a 2, M ậ u T h â n ) , D ư ơ n g T h a n h tiếp
tụ c t h a m g ia m ộ t c u ộ c n ổ i lo ạ n ở q u â n p h ủ , đ á n h đ u ổ i A n N a m Đ ô h ộ H à n Ư ớ c v ề
Q u ả n g C h â u ( s ử liệu 8).
S ử liệu 8: Đại Việt sử ký toàn thư, N g o ạ i k ỷ , q u y ể n 5

( W

)

429


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUÓC TẾ LẰN THÚ TƯ

Dịch nghĩa:
C h iế u c h o Q u ế T r ọ n g [V õ] đ á n h D ư ơ n g T h a n h m à k h ô n g th ắ n g . T h a n h v à o
t ro n g n g ư ờ i M a n L ạ o làm loạn, c ư ớ p p h á th à n h p h ủ . Đ ô h ộ L ý N e u v ê n G ia đá n h
k h ô n g đ ư ợ c , d ụ k h ô n g đến. D o đ ó H o à n g Đ ộ n g M a n d ẫ n H o à n V ư ơ n g v à o c ư ớ p ...
N ăm

Mậu T h â n , Đ ư ờ n g V ă n T ô n g , n ă m T h á i [Đại] H ò a 2, Đ ô hộ H à n Ư ớ c

đ á n h n g ư ờ i ở P h o n g c h â u là V ư ơ n g T h ă n g T riề u , t h ắ n e đ ư ợ c . S au bị D ư ơ n g T h a n h
đuổi c h ạ y v ề Q u ả n g C h â u
N h ư v ậ y , ghi c h é p tro n g c á c n g u ồ n tư liệu vă n b ả n c ủ a T r u n e Q u ố c và Đại

Việt sử ký toàn thư c ó s ự m â u th u ẫ n với nh a u v ề cái c h ế t c ủ a D ư ơ n g T h a n h . N g a v

tro n g các t ư liệu c ủ a T r u n g Q u ố c , m ặ c dù đều t h ố n g n h ấ t D ư ơ n g T h a n h bị Q u é
T r ọ n g V õ x ử c h é m n h ư n g hai b ộ c h ín h sử là C ự u Đ ư ờ n g thư v à Tân Đ ư ờ n g thư lại
đ ư a ra n h iề u m ố c th ờ i g ia n k h á c nhau. C ự u Đ ư ờ n g thư ( B ả n kỷ , Q . 16, Đ ư ờ n g M ụ c
T ô n g ) chép: “ngày Đinh Sửu thảng 6 n ă m Nguyên H ò a 15 [820], A n N a m Đ ô hộ
Q u ế T r ọ n g V õ tấ u g iế t đ ư ợ c đ ầ u đ ả n g của g iặ c là D ư ơ n g T h a n h , t h u p h ụ c A n N a m
p h ủ ” . Đ e n m ụ c ngày Giáp Tuất tháng 8 c ù n g n ă m , C ự u Đ ư ờ n g thư lại ghi: “ A n
N a m Đ ô h ộ là Q u ế T r ọ n g V õ c h é m đầu p h ả n tư ớ n g D ư ơ n g T h a n h d â n g lên triều
đ ình, th u p h ụ c A n N a m p h ủ
(p h ụ c tru) D ư ơ n s; T h a n h ”

. T r o n g khi đó, Tân Đ ư ờ n g thư lại c h é p về v iệ c “ giết

trong m ụ c ngày Tân M ù i tháng 3 n ă m 820 . N h ư vậv,

x u n g q u a n h th ờ i đ i ể m Q u ế T r ọ n g V õ giết D ư ơ n g T h a n h v à tái c h iế m p h ủ th à n h A n
N a m , n g a y t r o n g c ù n g m ộ t c u ố n s á ch ià C ự u Đ ư ờ n g thư đ ã c ó hai m ố c n g à y th á n g
k h á c n h a u là t h á n g 6 v à th á n g 8 n ă m 820, hai th ò i đ iể m n à y lại c ũ n g k h ô n g trù n g
v ớ i m ố c th ờ i g ia n c h é p tro n g Tân Đirờng thư là th á n g 3 n ă m 820.
N h ữ n g g h i c h é p d ư ờ n g n h ư m â u th u ẫ n nói trê n đ ã g â y k h ó k h ă n c h o k h ô n g ít
h ọ c g iả t ro n g s u ố t m ộ t th ờ i g ia n dài. N g a y íừ thời T h a n h , m ộ t h ọ c g iả nối tiế n g th ờ i
khi tiến h à n h k h ả o c h ứ n g c á c sá ch C ự u - Tân

b ấ y g iờ là T h ẩ m Đ ứ c T iề m

Đ ư ờ n g thư đ ã th ắ c m ắ c : “ x é t th ấ y m ụ c n g à y Đ i n h S ử u t h á n g 6 n ă m nà y [tức n ă m
820], s á c h [Cựu Đ ư ờ n g thư] đ ã c h é p c h u y ệ n c h é m D ư ơ n g T h a n h . Ở đâ y [tứ c m ụ c
n g à y G iá p T u ấ t t h á n e 8] lại c h é p c h u y ệ n đó. N g o à i ra. Tân thư [tứ c Tân Đ ư ờ n g thu']
p h â n n g à y T â n M ù i th á n g 3 [ n ă m 820] c ũ n g c h é p c h u y ệ n p h ụ c tru D ư ơ n g T h a n h ,

1.

T fi ( « )
Í Ì tH x

IrJ
2. Ỉ

'

A

( « )

( rs/t
+

.

EỊa/ís
( m m ì

3.

430

( « )

m m n i

( r i i * j

7 t f - ũ .
Bm,

T Ẽ Í O + I ii ^ ) .


KHẢO CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA D Ư Ơ N G TH ANH (819 - 820)

các ghi c h é p n à y c ó s ự sai lệ c h v ớ i n h a u ” 1, c ố G S . T r ầ n Q u ố c V ư ợ n g v à G S . K e ith
W e lle r T a y l o r m ặ c d ù c ă n c ứ v à o C ự u - Tân Đ ư ờ n g thư v à Tư trị thông giám đế
k h ẳ n a định Q u ế T r ọ n g V õ đ ã g iế t đ ư ợ c D ư ơ n e T h a n h v à o n ă m 8 20, s o n g c ũ n g
k h ô n g b à n đ ế n th ờ i đ i ể m k ế t th ú c c h ín h x á c c ủ a k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h .

M r

-$ /r

'ĩõni

>
n
CD
ửỉ
-ềỉỵ

ĩ*ề ? £
•^rÈr

căr

H ìn h :

—
Ỹ$>

jMr

Khảo chứng của Thẩm Đức Tiềm in trong Tứ khổ toàn thư

Đ e giải đ á p v ấ n đ ề n à y , c h ú n g tôi m u ố n lư u ý đ ế n g h i c h é p s a u đ â y c ủ a Sách

phủ nguyên quỉ.
Sử liệu 9: Sách p h ủ nguyên qui, Q . 4 3 4 , T ư ớ n g s ú y b ộ , H i ế n tiệ p

ÍỀ ÍtR ĩỉS S ilỉS • T Ĩín + E ^ A B # - r H H ~ + A B ' iSÍÍSBi '
« S « * » B ẽ Ế j

-

- (■ m a iỄ K tế ă m s * * m

'

-

T ạ m dịch:
Q u ế T r ọ n g V õ là m A n N a m Đ ô hộ. T h á n g 6 n ă m N g u y ê n H ò a 15 [820], tấu:
“ N g à y 29 t h á n g 3, t h u h ồ i A n N a m , x ử trí x o n g b ọ n tặ c đ ả n g Đ ư ơ n g T h a n h ” . N g à y
G iá p T u ấ t t h á n g 8, T r ọ n g V õ g ử i th ủ cấp c ủ a t ư ớ n g p h ả n lo ạ n D ư ơ n g T h a n h đ ế n

trạ m dịch T r ư ờ n g L ạ c , lệ n h c h o tr u n g s ứ ra đ ó n .


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THỨ TU

T h e o ghi c h é p n à y , t h á n g 6 n ă m N g u y ê n H ò a 15 (8 2 0 ), Q u ế T r ọ n g V õ tấu lên
triều đ ìn h n g à y 29 t h á n g 3 c ù n g n ă m đ ã c h i ế m lại đ ư ợ c A n N a m v à x ử trí x o n g b ọ n
“ tặc đ ả n g ” là D ư ơ n g T h a n h . Đ e n n g à y G i á p T u ấ t t h á n g 8, đ ầ u c ủ a D ư ơ n g T h a n h
đ ư ợ c gử i đ ế n d ịc h t r ạ m T r ư ờ n g L ạ c , v u a Đ ư ờ n g b è n c ử t ru n g s ứ ( s ứ g i ả m a n g c h iế u
sắc c ủ a n h à v u a ) r a đ ó n .
G h i c h é p c ủ a Sách p h ủ nguyên qui g i ú p c h ú n g t a giải q u y ế t v ấ n đ ề sai k h á c v ề
n g à y t h á n g e iữ a C i m Đ ư ờ n g thư v à Tân Đ ư ờ n g thư. T r ư ớ c hết, v ì n g à y s ó c ( m ù n g
1) c ủ a t h á n g 3 n ă m 8 2 0 là n g à y K ỷ M ã o , n ê n n g à y 2 9 t h á n g 3 m à Sách ph ủ nguyên

qui n h ắ c đ ế n c h ín h là n e à y T â n M ù i, k h ớ p v ớ i m ố c n g à y T â n M ù i t h á n g 3 m à Tân
Đ ư ờ n g thư ghi c h é p . N ó i c á c h k h á c , n g à y T â n M ù i (2 9 ) t h á n g 3 n ă m 8 2 0 c ủ a Tân
Đ ư ờ n g thư c h ín h là n g à y Q u ế T r ọ n g V õ đ ã tái c h i ế m p h ủ t h à n h A n N a m v à c h é m
đ ầ u đ ư ợ c c h a c o n D ư ơ n g T h a n h . S a u k h i g iế t đ ư ợ c D ư ơ n g T h a n h , Q u ế T r ọ n g V õ
c h o n g ư ờ i đ ư a b ả n tấ u v ề tr iề u đ ìn h . M ố c t h ờ i đ i ể m t h á n g 6, n g à y Đ in h S ử u (tứ c
n g à y 7 1) m à s á ch C ịĩu Đ ư ờ n g thư đề c ậ p p h ả i h i ể u là thời đ i ể m b ả n tấu c ủ a Q u ế
T r ọ n g V õ đ ế n ta y h o à n g đ ế n h à Đ ư ờ n g . C u ố i c ù n g , th ờ i đ iể m t h á n g 8, n g à y G iá p
T u ấ t ( n g à y i n ù n g 5 2) m à C i m Đ ư ờ n g thư n h ắ c đ ế n th e o Sách p h ủ nguyên qui là
n g à y th ủ c ấ p c ủ a D ư ơ n g T h a n h đ ư ợ c c h u y ể n đ ế n d ị c h tr ạ m T r ư ờ n g L ạ c ở k in h đô
T r ư ờ n g A n . N h ư v ậ y , q u a k h ả o c h ứ n g v ớ i Sách p h ủ nguyên qui, c h ú n g ta th ấy r a n g
c á c ghi c h é p c ủ a h a i b ộ s á c h C ự u - Tân Đ ư ờ n g thư k h ô n g có gì m â u t h u ẫ n vớ i n h a u ,

sự sai khác về mặt thời gian chỉ bắt nguồn từ việc hai bộ sách này đã miêu tả những
sự kiện khác nhau n ằ m trong chuỗi sự kiện liên quan đến hoạt động trấn áp cuộc
khởi nghĩa của D ư ơ n g Thanh.
Q u a y lại v ớ i v ấ n đ ề Đại Việt sử ký toàn thư, n h ư đ ã đề c ậ p ở trê n , Đại Việt sử

ký toàn thư là n g u ồ n t ư liệ u d u y n h ấ t c h o r ằ n g Q u ế T r ọ n s V õ k h ô n g b ìn h đ ịn h đ ư ợ c
D ư ơ n g T h a n h , s a u n ă m 8 2 0 , D ư ơ n g T h a n h v ẫ n tiế p tụ c s ố n g v à c h ố n g g iữ v ớ i Đ ô
h ộ L v N g u y ê n G i a ( L ý N g u y ê n H ỷ ) , t h ậ m c h í đ ế n n ă m 828 ( Đ ạ i H ò a 2), D ư ơ n g
T h a n h c ò n đ u ổ i đ ư ợ c Đ ô h ộ H à n Ư ớ c v ề Q u ả n g C h â u (sử liệ u 8). N g a y c á c n g u ồ n
s ử liệu c ủ a V iệ t N a m c ó đ ề c ậ p đ ế n s ự k i ệ n n ă m 8 1 9 n h ư Đại Việt sử lược, A n N a m

chỉ lược c ũ n g k h ô n g c ó b ấ t c ứ m ộ t g h i c h é p n à o v ề h à n h t r ạ n g c ủ a D ư ơ n g T h a n h
sau n ă m 820.
N g ư ờ i đ ầ u t iê n n h ậ n th ứ c đ ư ợ c đ i ể m k h á c b iệ t n ê u trê n c ủ a Đại Việt sử ký

toàn thư là N 2Ô T h ì Sĩ. T r o n g lời b à n c ủ a s á c h Đại Việt sử kỷ tiền biên in n ă m
1800, trê n c ơ s ở g iớ i th iệ u n h ữ n g c h i c h é p c ó t r o n g các b ộ c h í n h s ử c ủ a T r u n g
Q u ố c , N g ô T h ì S ĩ đ ã tiê n h à n h so s á n h v ớ i n ộ i d u n g c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư và

1. N g à y s ó c c ủ a t h á n g n à y là n g à y T â n M ù i.
2. N g à y s ó c c ủ a t h á n g n à y là n g à y C a n h N g ọ .

432


KH ẢO CỨ U LA! KHỞI N G H ĨA DƯƠNG TH AN H (819 - 820)

chỉ ra: " N h ư v ậ y là rấ t k h á c v ớ i s ử [ c ủ a ta c h é p ] ” . L iê n q u a n đ ế n s ự k iện n ă m 828,
ô n g c ũ n g n h ậ n xét:
D u y c h ỉ c ó m ộ t v i ệ c D ư c m g T h a n h , th e o T ô n th ấ t tr u y ệ n t r o n g Đ u ờ n g thư thì
đã bị T r ọ n g V õ s iế t. T h e o Đ ư ờ n g th ế k ỷ [c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư] thì n ă m ấy
T h a n h c ò n đ u ổ i H à n Ư ớ c . V ậ y thì D ư ơ n g T h a n h s ố n g h a y ch ế t, m ấ t h a y c ò n , k h ô n g
k h ả o c ứ u v à o đ â u đ ư ợ c . H ã y đ ể tồ n n g h i '.
Đ e n c u ố i th ế k ỷ X I X , k h i b i ê n s o ạ n Việt sử thông giám cương mục, Q u ố c s ử

q u á n triề u N g u y ễ n đ ã q u y ế t đ ị n h k h ô n g d ù n g t h u y ế t c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư.
B ư ớ c s a n g th ờ i k ỳ h i ệ n đại, c ố G S . T r ầ n Q u ố c V ư ợ n g v à G S . K e i th W e lle r T a y lo r
rỡ r à n g c ũ n g n h ậ n t h ấ y n h ữ n g g h i c h é p c ủ a Đại Việt sử kỷ toàn thư là k h ô n g c ó đủ
c ơ sở, v à vì v ậ y , h a i ô n g c ũ n g t h e o t h u y ế t D ư ơ n g T h a n h bị Q u e T r ọ n g V õ c h é m đầ u
n ă m 820 m à k h ô n g đ ề c ậ p đ ế n n h ữ n g g h i c h é p c ủ a Đại Việt sử kỷ toàn thư.
v ề v i ệ c Q u ế T r ọ n g V õ c ó b ì n h đ ịn h đ ư ợ c D ư ơ n g T h a n h h a y k h ô n g , c ă n c ứ
v à o các n g u ồ n t ư liệ u c h ín h t h ố n g c ủ a T r u n g Q u ố c m à c h ú n g tôi đ ã tiế n h à n h p h â n
tíc h ở p h ầ n trê n , c h ú n g ta th ấ y rằ n g : ít n h ấ t là v ề m ặ t t h ô n g tin, đối v ớ i c h ín h q u y ề n
t r u n g ư ơ n g n h à Đ ư ờ n g , D ư ơ n g T h a n h đ ã bị g iế t t ừ t h á n g 3 n ă m 8 2 0 . Đ e n th á n g 8
c ù n g n ă m , th ủ c ấ p c ủ a m ộ t n g ư ờ i đ ư ợ c c h o là D ư ơ n g T h a n h đ ã đ ư ợ c Q u ế T r ọ n g V õ
gửi về L ạc D ư ơng.
T h ứ h a i, n g o à i g h i c h é p c ủ a Ciru - Tân Đ ư ờ n g thư, T ư trị thông giám, Sách

ph ủ nguyên qui, c ó th ể x á c n h ậ n v i ệ c q u â n Đ ư ờ n g đ ã tái c h iế m đ ư ợ c A n N a m q u a
n h i ề u n g u ồ n s ử liệ u k h á c . V í d ụ , t r o n g m ộ chí c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ c ó c â u “ b in h giải
c h i h ậ u , di c ố t đ ã n g n h i ê n ” ( s a u k h i h ế t v i ệ c b in h , di c ố t đ ề u bị h ủ y h o ạ i h ế t) (sử
liệ u 1). C â u v ă n n à y c h o t h ấ y tr ư ớ c n g à y 9 t h á n g 11 n ă m 821 - t h ờ i đ i ể m lễ m ai
t á n g c h o Lý T ư ợ n g c ổ đ ư ợ c tổ c h ứ c tại L ạ c D ư ơ n g , tìn h h ìn h c h iế n s ự tại A n N a m
đ ã k ế t th ú c , g ia t ộ c c ủ a v i ê n Đ ô h ộ n à y đ ã c ó d ịp s a n g A n N a m đ ể t ì m h à i c ố t n h ư n g
th ấ t bại. T ư ơ n g t ự n h ư v ậ y , m ộ c h í c ủ a L ý H ội X ư ơ n g c ũ n g c h o biết: sa u khi lệnh
v u a đ á n h d ẹ p đ ã x o n g ( “ v ư ơ n g m ệ n h k h ắ c t h ô n g ” ), t r ư ớ c n g à y 9 t h á n g 11 n ă m 821,
n g ư ờ i th ả n c ủ a L ý H ộ i X ư ơ n g c ũ n g đ ã tổ c h ứ c tìm h à i c ố t c h o L ý H ộ i X ư ơ n g
n h ư n g k h ô n g t h à n h c ô n g , c u ố i c ù n g đ à n h là m lễ c h iê u h ồ n h ơ n 10 n g à y b ê n b ờ s ô n g
rồi q u a y v ề L ạ c D ư ơ n g ( H + 0 ifc ft'M P P I,

R õ r à n g đ iề u

n à y chỉ c ó th ể t h ự c h i ệ n s a u k h i q u â n Đ ư ờ n g đ ã tái c h iế m đ ư ợ c p h ủ t h à n h A n N a m .
M ộ t b ằ n g c h ứ n g n ữ a c h ứ n g m i n h v i ệ c q u â n Đ ư ờ n g đ ã th u h ồ i đ ư ợ c p h ủ th à n h
A n N a m là s ự k i ệ n Đ ô h ộ L ý N g u y ê n H ỷ đ ịn h di dờ i p h ủ t h à n h s a n g b ờ B ắ c s ô n g

T ô L ịc h v à o n ă m B ả o L ịc h n g u y ê n n i ê n (8 2 5 ). Đ â y là m ộ t sự k i ệ n n ổ i tiế n g , đ ư ợ c

1. V iệ n N g h i ê n c ứ u H á n N ô m ( d ị c h ) , Đ ạ i Việt s ử ký tiền b iên , N X B V ă n h ó a T h ô n g tin , 2 0 1 0 ,
tr. 1 4 9 - 1 5 0 .

433


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUỐC TÉ LẰN THỦ T ư

ghi lại t ro n g n h i ề u n g u ồ n t ư liệu v ă n b ả n c ủ a c ả T r u n g Q u ố c n h ư C ự u Đ ư ờ n g thư
( B ả n kỷ, Q .1 7 t h ư ợ n g , K í n h T ô n g ) , Đ ư ờ n g hội yếu ( Q .7 3 , A n N a m Đ ô h ộ p h ủ ),

Sách phủ nguyên quy ( Q .4 1 0 , T ư ớ n g súy bộ)... v à V i ệ t N a m n h ư Đại Việt sử lược
(Q. T h ư ợ n g ) , Đại Việt sử kỷ toàn thư ( N g o ạ i kỷ, Q .5 ),... N h ư v ậ y , v iệ c q u â n Đ ư ờ n g
tái c h iế m p h ủ t h à n h A n N a m là c ó th ậ t v à c ó th ể xác m in h q u a n h iề u n g u ồ n s ứ liệu.
L iê n q u a n đ ế n g h i c h é p c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư v ề h o ạ t đ ộ n g c ủ a D ư ơ n g
T h a n h d ư ớ i thời c á c v i ê n Đ ô h ộ L ý N g u y ê n H ỷ v à H à n Ư ớ c , th e o C ịĩu Đ hvvìỉ thư
( B ả n kỷ, Q u y ể n 17 t h ư ợ n g , K í n h T ô n g ) , n g à y M ậ u T h â n (tứ c n g à y 3) t h á n g 11 n ă m
T r ư ờ n g K h á n h 2 (8 2 2 ), A n N a m Đ ô h ộ L ý N g u y ê n H ỷ c ó b á o v ớ i triề u đình về v iệ c
H o à n g G i a Đ ộ n g (tứ c H o à n g M a n Đ ộ n g ) h ợ p s ứ c v ớ i H o à n V ư ơ n g q u ố c ( L â m À p )
đ á n h h ạ L ụ c c h â u ( Q u ả n g N i n h ) , g iế t T h ứ s ử C á t D u y 1. Tân Đirờng thư (B ả n kỷ,
Q.B, K ín h T ô n g ) c ũ n g c h é p v ề s ự k iệ n n à y n h ư n g đ ặ t v à o n e à y M ậ u N g ọ (tứ c n g à y
13) c ủ a t h á n g l l 2. Đ ế n th ờ i Đ ô h ộ H à n Ư ớ c , C ụ u - Tân Đ ư ờ n g thư c ũ n g c h é p v ề
v iệ c H à n Ư ớ c bị đ u ổ i v ề Q u ả n g C h â u v à o n g à y C a n h T u ấ t (tứ c n g à y 2 7 ) t h á n g 9
n ă m Đ ại H ò a 2 (8 2 8 ), n h ư n g chỉ ghi đó là d o “ q u â n A n N a m là m lo ạ n ” ( A n N a m
q u â n lo ạn ) c h ứ k h ô n g n h ắ c gì đ ế n D ư ơ n g T h a n h 3.
T r o n g đ iề u k i ệ n t ư liệ u n h ư v ậ y , c h ú n g tôi t á n th à n h q u a n đ iể m c ủ a n h ữ n g
n g ư ờ i đi trư ớ c v à c h o r ằ n g so v ớ i ghi c h é p c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư, n h ữ n g ghi
c h é p c ủ a C ịcu - Tân Đ ư ờ n g thư, T ư trị thông giám v à Sách phủ nguyên quy về k h ở i

n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h v ớ i n g à y t h á n a c ụ th ế v à nội d u n g chi tiết ỉà đ á n g till c ậ y h ơ n
v ề m ặ t s ử liệu. T h e o đó , D ư ơ n g T h a n h trê n th ự c tế d ã bị g iết v à o n g à y 29 th á n g 3
n ă m 820, đ ế n n g à y 7 t h á n g 6 c ù n g n ă m , triề u đ ìn h n h à D ư ờ n g đ ã n h ậ n đ ư ợ c tin b á o
c ủ a Q u ế T r ọ n g V õ . N g à y 5 t h á n g 8 n ă m 8 20, đ ầ u c ủ a D ư ơ n ẹ T h a n h đ ã đ ư ợ c đ ư a v ề
d ịc h trạ m T r ư ờ n g L ạ c ở k in h đ ô T r ư ờ n g A n đ ể d â n g lên v u a Đ ư ờ n g . N h i ề u k h ả
n ă n g , s o ạ n g iả c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư đ ã n g ộ n h ậ n cá c s ự k iệ n M a n H o à n g
Đ ộ n g d ư ớ i th ờ i Đ ô h ộ L ý N g u y ê n H ỷ v à s ự k iệ n “ A n N a m q u â n l o ạ n ” d ư ớ i thời Đ ô
h ộ H à n Ư ớ c c ó liê n h ệ v ớ i D ư ơ n g T h a n h , v à d o đó c h o r à n g D ư ơ n g T h a n h v ẫ n c ò n
s ố n g s a u n ă m 820.
D ự a v à o c á c k ế t q u ả p h â n tíc h n ê u trê n , c h ú n g tôi x â y d ự n a b ả n g n iê n b iể u
dưới đây về khởi n e h ĩa D ư ơ n g T hanh.

ltj

2.

( r u / l í 1IJ

r-Ị—

3.

m m

ĩtĩÃltrísMmMI,

m

( « )
¥ )

( « )

434

. Ngày sóc là ngày Bính Mgọ.

ãã,

gmwsL,

( p ® t* j

.

m&,

Ỉ Ì I I L

m n m Ề n m i

(


KHẢO CỨU LẠI KHỞI NGHĨA DƯƠNG THANH (819 - 820)

Niên biểu về khởi nghĩa Dương Thanh (8/819 - 8/820)
N ăm

N iên

Tháng

Diễn biến

h iê u
819

N guyên

T rung

Hòa 14

tháng 8

tuần

Lý T ư ợng c ổ cấp vũ khí và c ử D ương Thanh chỉ huy
2-3 nghìn binh lính tham gia đàn áp cuộc nôi dậy của
người C hoang (M an H oàng Động)
Ban đêm, D ương Thanh quay lại tập kích, bao vây
phủ thành.

19/8

Q uân nổi dậy chiếm được thành. Lý Tư ợng c ổ , Lý
Hội X ương cùng toàn bộ quan quân nhà Đ ường và
gia quyến bị giết.

17/10

Triều đình nhà Đ ư ờ ng nhận được tin báo của Dung
quản Kinh lược sứ gửi từ Q uảng Châu.

2 1 /1 0 -

Q uế Trọng Võ được cử làm A n N a m Đ ô hộ.
N h à Đ ư ờ ng xuống chiếu xá tội cho D ương Thanh,
phong làm T hứ sử Q uỳnh Châu (Hải N am )
D ương Thanh cự tuyệt, chuẩn bị chống Đ ư ờng

820

N g uyên

22/2

Bổ nhiệm Bùi H ành Lập thay Quế Trọng Vố

H òa 15
Chính sách chiêu dụ của Q uế Trọng V õ phát huy tác
dụng, nhiều thủ lĩnh, hào trưởng trước đây theo
D ương T hanh đã ra hàng.
29/3

Tư ớng sĩ A n N am m ở cửa thành đầu hàng. Dương
Thanh và D ương Chí Trinh bị xử chém.
Đỗ Sĩ Giao và D ương Chí Liệt chạy thoát, lui về giữ
Tạc khê (Ninh Bình), sau cũng phải ra hàng.

7/6

N h à Đ ư ờng nhận được bản tẩu của Quế Trọng Võ
thông báo đã tái chiếm được A n N a m và x ử lý cha
con D ư ơng Thanh.

5/8

Đ ầu của D ư ơ ng Thanh được đưa về

đến dịch trạm

Trường Lạc ở kinh đô nhà Đ ường
T r ê n c ơ sở x á c m i n h đ ư ợ c th ờ i đ i ể m k ế t th ú c c ủ a k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h ,
c h ú n g tôi c ũ n g m u ố n c ó v à i lời “ m in h o a n ” c h o d ò n g T h i ề n c ủ a V ô N g ô n T h ô n g .
T h e o s á c h Thiền uyển tập anh n g ữ lục, V ô N g ô n T h ô n g M l i í ỉ i là m ộ t th iề n s ư g ố c
h ọ T r ịn h , q u ê ở Q u ả n g C h â u , đ ế n V iệ t N a m v à o n ă m 8 2 0 v à c ó c ô n g k h a i s á n g dòng

435


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QƯÓC TẾ LÀN THÚ TU

T h iề n V ô N g ô n T h ô n g ở c h ù a K iế n S ơ (là n g P h ủ Đ ổ n g , h u yện G ia L â m , H à Nội), ũo
V ô N g ô n T h ô n g đ ế n V i ệ t N a m v à o n ă m 8 2 0 - n ă m k ế t th ú c c ủ a k h ở i n g h ĩa D ư c n s
T h a n h , n ê n trư ớ c đ â y , G S . K e i t h W e l l e r T a y l o r t ừ n g đ ư a ra g i ả t h u y ế t c h o r a n g 7 ô
N g ô n T h ô n g đ ế n V i ệ t N a m là n h ờ s ự s ắ p đ ặ t c ủ a Đ ô h ộ Q u ế T r ọ n g V õ , v iệ c Cuế
T r ọ n g V õ v ậ n đ ộ n g đ ư ợ c m ộ t s ố th ủ lĩnh đ ịa p h ư ơ n g c h ố n g lại D ư ơ n s T h a n h có lẽ
là n h ờ s ự g iú p đ ỡ c ủ a c á c p h ầ n t ử P h ậ t e iá o c ó liê n hệ v ớ i T r u n g Q u ố c 1.

T u y n h iê n , n ế u x e m x é t k v lại g h i c h é p c ủ a Thiền uyển tập anh n g ữ lục, c h ín g
t a th ấ y r ằ n g V ô N g ô n T h ô n g đ ế n c h ù a K i ế n S ơ v à o t h á n g 9 m ù a t h u n ă m s o
( N g u y ê n H ò a 15, C a n h T ý ) . T r o n g khi đó, c u ộ c k h ở i n e h ĩ a c ủ a D ư ơ n e T h a n h đẽ bị
d ậ p tắt t ừ 6 t h á n g t r ư ớ c đ ó , b ở i n g a y t ừ n e à y 2 9 t h á n g 3 n ă m 8 2 0 , b in h lính \.n
N a m đ ã b ắ t D ươna, T h a n h e i a o n ộ p c h o Q u ế T r ọ n e V õ . T r ư ớ c khi V ô N a ỏ n Thcng
đ ế n c h ù a K iế n Sơ, đ ầ u t h á n e 8 n ă m 8 2 0 , đ ầ u c ủ a D ư ơ n g T h a n h đ ã đ ư ợ c đ ư a về
T r ư ờ n g A n . C h ín h v ì v ậ y , g iả t h u y ế t c h o r ằ n g d ò n g T h iề n c ủ a V ô N g ô n T h ô n g c ó
d ín h líu đ ế n ho ạ t đ ộ n g t r ấ n á p k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h là c h ư a đ ủ c ơ s ở v à th ế u
sứ c t h u y ế t p h ụ c .
T h a y lòi k ế t
T r o n g bài v i ế t n à y , t r ê n c ơ s ở hai t ư liệ u đ ồ n g đại là m ộ c h í c ủ a L ý T ư ợ n g c ố
v à L ý H ộ i X ư ơ n g , k ế t h ợ p v ớ i p h â n tíc h n h ữ n g s h i c h é p t r o n g Sách p h ủ nguyên cui,
c h ú n g tô i đ ã tìm đ ư ợ c t h ê m m ộ t t ê n gọi k h á c c ủ a n e ư ờ i lã n h đ ạ o c u ộ c nổi d ậ y rúm
819 là “ D ư ơ n g T r ạ m T h a n h ” , đ ồ n g thời là m r õ đ ư ọ c th ờ i đ i ế m t h à n h c ô n g v à tiời
đ iể m bị đ à n áp c ủ a k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h a n h .
T h e o đó, c u ộ c n ổ i d ậ y c ủ a D ư ơ n g T h a n h (h a y D ư ơ n e T r ạ m T h a n h ) đ ã đvợc
b ắ t đ ầ u v à o m ộ t na;ày t r u n g t u ầ n t h á n g 8 n ă m 8 1 9 ( N g u y ê n H ò a 14). S a u k h i đ rợ c
Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ t r a o v ũ k h í v à 2 -3 n g h ì n b i n h lín h dể t h a m g ia v à o c u ộ c đài á p
p h o n g t r à o nổi d ậ y c ủ a n g ư ờ i C h o a n g ( M a n H o à n g Đ ộ n g ) , đ ư ợ c s ự ủ n g h ộ c ủ a tinh
lín h d ư ớ i q u y ề n , D ư ơ n g T h a n h đ ã q u a y v ề tậ p k í c h p h ủ th à n h v à o b a n đ ê m . S a u v à i
n g à y v â y h ã m , đ ế n n g à y 19 t h á n g 8 m ù a th u n ă m 81 9 , q u â n nổi d ậ y đ ã h ạ đ r ợ c
th à n h , tiê u d iệ t L ý T ư ợ n g c ổ , q u a n q u â n n h à Đ ư ờ n g v à gia q u y ế n đ ó n g t r o n g thinh.
P h ả i s a u đ ó 2 th á n g , tứ c là đ ế n n g à y 17 t h á n g 10 m ù a đ ô n g n ă m 8 1 9 , c h ín h q iv ề n
tru n g ư ơ n g n h à Đ ư ờ n g m ớ i n h ậ n đ ư ợ c tin b á o c ủ a D u n g q u ả n K i n h lư ợ c sir đ ặ tại
Q uảng Châu.
C u ộ c nổi d ậ y n ă m 8 1 9 đ ế n t ừ n h i ề u n g u y ê n n h â n , m à đ ầ u tiê n p h ả i kể đ ế i là
s ự th a m la m , h à k h ắ c c ủ a Đ ô h ộ L ý T ư ợ n g c ổ . N g a y c á c s á c h s ử c ủ a T r ư n g Cuốc

1. K e it h

2.

w.

T av lo r, S đ d , tr.2 2 9 - 2 3 0 .

rjf5G?n+£¥ổH-$c;M

436

#±).


K H Ả O CỨ U LẠI KHỞ I N G H ĨA D Ư Ơ N G TH AN H (819 - 820)

c ũ n g p h ả i t h ừ a n h ậ n L ý T ư ợ n g c ổ là n g ư ờ i “ t h a m t ú n g , n h â n t â m b ấ t p h ụ ” (Cựu

Đ ư ờ n g thư, s ử liệu 5), “ t h a m t ú n g h à k h ắ c , th ấ t n h â n t â m ” {Tư trị thông giám, sử
liệ u 7). N g a y P h à n X ư ớ c , m ộ t v iê n q u a n n h à Đ ư ờ n g t h e o c h â n Đ ô h ộ Sái T ậ p đ ế n A n
N a m v á o g iữ a th ế kỷ IX , khi n h ìn n h ậ n lại n h ữ n g th ấ t b ạ i t r o n g c h ín h s á c h cai trị c ủ a
n h à Đ ư ờ n g đ ã chỉ đ íc h d a n h trá c h n h i ệ m c ủ a L ý T ư ợ n g c ổ là “ t ừ k h i n h ậ m c h ứ c A n
N a m K in h lư ợ c sứ, t ự ý t h a m hại, d ẫ n đ ế n v i ệ c t r ư n g b i n h ’' ( Man

thư, Q . 9 ) 1.

T h à n h c ô n g c ủ a c u ộ c n ổ i d ậ y là s ự t r ư ở n g t h à n h c ủ a t ầ n g l ớ p h à o t r ư ở n g , th ủ
lĩn h đ ịa p h ư ơ n g c ũ n g n h ư t â m lý b ấ t m ã n đ ố i v ớ i n h ữ n e c h í n h s á c h c ủ a c h ín h q u y ề n
đ ô h ộ t r o n g h à n g n g ũ b i n h lính A n N a m (“ A n N a m q u â n ” ). “ A n N a m q u â n ” ở đ â y
k h ô n g c h ỉ c ó b i n h s ĩ n g ư ờ i H á n bị đ ư a t ừ T r u n g Q u ố c s a n g đ ồ n tr ú m à rõ r à n g c ò n
b a o g ồ m n h iề u n g ư ờ i V i ệ t. D ư ớ i t h ờ i Đ ô h ộ B ù i H à n h L ậ p (tại n h i ệ m 813 - 817),

c h ú n g t a đ ã th ấ y c á c t h ủ lĩn h n h ư Đ ỗ A n h S á c h h a y P h ạ m Đ ì n h C h i đ ã đ ư ợ c b iê n
c h ế v à o q u â n đ ộ i c ủ a n h à Đ ư ờ n g (“ lệ ư q u â n ” , Tản Đ ư ờ n g thư, Q .1 2 9 , T r u y ệ n B ù i
H à n h L ậ p ) 2. N g o à i trư ờ na; h ợ p t iê u b iể u là D ư ơ n g T h a n h , c ò n p h ả i k ể đ ế n c á c đội
“ n g h ĩ a q u â n ” , “ th ổ q u â n ” h a y “ T r u n g D ũ n g q u â n ” c ủ a Đ ỗ A n h S á c h h a y c h a co n
th ủ lĩnh Đ ỗ T ồ n T h à n h - Đ ỗ T h ủ T r ừ n g t r o n g c á c t h ờ i k ỳ s a u n à y 3. C á c th ủ lĩn h n à y
p h ụ c v ụ t r o n g q u â n đ ộ i n h à Đ ư ờ n g m ộ t m ặ t là d o bị c ư ỡ n g é p , m ặ t k h á c đ â y c ũ n g là
m ộ t h ì n h th ứ c tra o đổi m à q u a đ ó , tù t r ư ở n g ở k h u v ự c t r u n g d u v à m iề n n ú i n h ậ n
đ ư ợ c s ự t h ừ a n h ậ n c ủ a n h à Đ ư ờ n g đ ố i v ớ i q u y ề n t h ố n g trị m a n g t í n h th ế tập c ủ a h ọ
tại đ ịa p h ư ơ n g . T u y n h i ê n , đ ế n g ia i đ o ạ n c u ố i t h ế k ỷ V I I I - đ ầ u t h ế k ỷ IX , c á c thủ
lĩn h , h à o t r ư ở n g đ ịa p h ư ơ n g t r o n g h à n g n g ũ “ A n N a m q u â n ” đ ã b ắ t đ ầ u n ả y sin h

tâm lý chán ghét khi liên tục phải tham gia vào những cuộc chiến tranh vô nghĩa để
b ả o v ệ q u y ề n lợi t h ố n g trị c ủ a n h à Đ ư ờ n g , m à t iê u b i ể u là c u ộ c đ à n á p p h o n g trà o
n ổ i d ậ y c ủ a n g ư ờ i C h o a n g . H i ể u r õ đ ư ợ c t h à n h p h ầ n c ủ a b i n h l ín h A n N a m ( “ A n
N a m q u â n ” ) n h ư v ậ y , c h ú n g ta c à n g đ á n h g i á đ ư ợ c r õ h ơ n ý n g h ĩ a c ủ a k h ở i n g h ĩa
D ư ơ n g T h a n h . T r o n g c á c n g u ồ n s ử liệ u v ă n b ả n , c ụ m t ừ “ A n N a m q u â n lo ạ n ” ( q u â n
A n N a m là m lo ạ n ) x u ấ t h i ệ n c h ín h t ừ c u ộ c n ổ i d ậ y n ă m 8 1 9 c ủ a D ư ơ n g T h a n h , v à
s a u đ ó đ ã liê n tiế p x u ấ t h i ệ n t r o n g c á c đ ờ i Đ ô h ộ H à n Ư ớ c ( 8 2 8 ) 4, V õ H ồ n ( 8 4 3 ) 5,
T ă n g c ổ n ( 8 8 0 ) 6.

ítxmm ( mm #iL)
wmmm1, rn^wj ( r f r / M J

,

2.

3. X i n t h a m k h ả o t h ê m P h ạ m L ê H u y ,

“về m ộ t

.

mm,
số t h ủ lĩ n h A n N a m th ờ i t h u ộ c Đ ư ờ n g ” , T ạ p

c h í N ghiên cừ u L ịc h sử , s ố 0 9 / 2 0 0 9 .

5.

ẽUk

6. r ^ j g s s u
m

w

ĩ

,

.

mBx+ih, mm.

.

437

VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THỦ T ư

M ặ c dù x u ấ t p h á t d ư ớ i h ìn h th ứ c m ộ t c u ộ c n ổ i d ậ y c ủ a b in h lính, n h ư n g :au
k h i t h à n h c ô n g , rõ r à n g k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h đ ã có n h ữ n g b ư ớ c p h á t triể n để
h ư ớ n g đ ế n m ộ t m ụ c tiê u c a o c ả h ơ n : x â y d ự n e nê n m ộ t th ự c th ể c h ín h q u y ề n tại \ n
N a m n ằ m n g o à i t ầ m k i ể m s o á t c ủ a n h à Đ ư ờ n g . T r o n g q u á trìn h đ ó , c u ộ c k h ở i n g iĩa
b a n đ â u đ ã n h ậ n đ ư ợ c h ư ở n s ứ n g c ủ a n h iề u th ủ lĩnh đ ịa p h ư ơ n g , tậ p h ợ p đ ư ợ c d rớ i
t r ư ớ n g m ộ t lực l ư ợ n e q u â n s ự đ ô n g đảo. T r o n s số đ ó c ó th ể k ể đ ế n vai trò c ủ a Dỗ
S ĩ G ia o , n g ư ờ i đ ồ n g s ự th â n tín ( “ s ở t h â n " ) c ủ a D ư ơ n g T h a n h . V i ệ c Đ ỗ S ĩ G i a o ;au
cái c h ế t c ủ a D ư ơ n g T h a n h đ ã đ ư a c o n trai D ư ơ n g T h a n h là D ư ơ n g C h í L iệ t lui v ề
g i ữ T ạ c K h ê ( T r ư ờ n g c h â u , N i n h B ìn h , n h iề u k h ả n ă n g là v ù n g T ạ c k h ẩ u ) c h o tiấ y
vai trò h ỗ trợ to lớn c ủ a họ Đ ỗ ở T r ư ờ n g c h â u t r o n g c u ộ c k h ở i n e h ĩa .
T u y c ó n h ữ n g b ư ớ c k h ở i đ ầ u th à n h c ô n s n h ư v ậ y , k h ở i n g h ĩ a D ư ơ n g T h in h
trê n t h ự c tế chỉ tồ n tại đ ư ợ c t r o n ạ h ơ n 6 th á n g . N g à y 2 9 th á n g 3 n ă m 8 20, tư ớ n Ị s ĩ
A n N a m đ ã m ở c ử a t h à n h A n N a m , g ia o n ộ p D ư ơ n e T h a n h v à c o n trai là D ư m g
C h í T r i n h c h o Q u ế T r ọ n g V õ . T h ấ t bại n h a n h c h ó rm c ủ a khở i n a h ĩ a D ư ơ n g T h i n h
đ ế n t ừ n h iề u n g u y ê n n h â n , m à trư ớ c tiên là t ừ c á n h â n D ư ơ n g T h a n h - n g ư ờ i đ r n g
đ ầ u c u ộ c khở i n g h ĩa . D ư ơ n g T h a n h đ ư ợ c n h ắ c đ ế n t r o n g n h iề u n g u ồ n s ử liệ u ìh ư
m ộ t c o n n g ư ờ i “ c â u t h ú c th ủ hạ, h ìn h p h ạ t tàn n g ư ợ c ” ( s ử liệu 5). D ư ơ n g T h a n ỉ c ó
lẽ c ũ n g là m ộ t t r ư ờ n g h ợ p h i ế m hoi k h ô n g c ó đ ề n t h ờ tro n g số n h ữ n g n h â n v ậ t lĩnh
đ ạ o k h ở i n g h ĩa dưó'i th ờ i B ắ c th u ộ c ,
M ộ t n g u y ê n n h â n th ấ t bại n ữ a th e o c h ú n g tôi c ũ n g c ầ n p h ả i n h ắ c đ ế n là :u ấ t
th â n c ủ a D ư ơ n g T h a n h . N ế u g h i c h é p c ủ a Đại Việt sử ký’toàn thư (N g o ạ i kỷ, c 5 ) '
v à A n N a m chỉ lược ( Q . 1 5 ) 2 là c h ín h xác, D ư ơ n g T h a n h v ố n x u ấ t th â n t ừ m ộ t t o n g
h ọ th ủ lĩn h nôi lên tại H o a n c h â u từ thời K h a i N g u y ê n , h ẳ n p h ả i s a u s ự thất bại c ủ a
k h ở i n g h ĩ a M a i T h ú c L o a n (n ổ ra v à o n ă m K h a i N g u y ê n n g u y ê n n iê n - 7 1 3 , k ế t
th ú c v à o n ă m K h a i N g u y ê n 10 - 722). D ò n g h ọ c ủ a D ư ơ n g T h a n h c h ắ c c h ấ n đí c ó
v a i trò n h ấ t đ ịn h t r o n g c á c c u ộ c c h iế n tra n h v ớ i I i o à n V ư ơ n g ( L â m Á p ) , m à h e o
b ả n tấ u n ă m 8 0 9 ( N g u y ê n H ò a 4 ) c ủ a A n N a m P h ó Đ ô h ộ Đ ỗ A n h S á c h , d ư ớ i h ở i
Đ ô h ộ B ù i T h á i ( 8 0 2 - 8 0 3 ), t h à n h H o a n c h â u t ừ n g bị q u â n đội C ô n L ò n v à h ) à n

V ư ơ n g p h á h ủy, đ ế n th ờ i Đ ô h ộ T r ư ơ n g C h u ( 8 0 6 - 8 1 0 ) m ớ i đ ư ợ c x â y d ự n g ị ạ i 3.
C h â n đ ộ n a từ c u ộ c k h ở i n g h ĩa c ủ a P h ù n g H ư n g c ũ n g n h ư tình t r ạ n g c h iế n loạn k é o
dài c h ắ c c h ắ n đ ã n ớ i l ỏ n e q u y ề n k i ể m so á t c ủ a n h à Đ ư ờ n e v ớ i k h u v ự c H o a n

Á i.

C ó th ể th ấ y đ iê u đ ó q u a c o n số t h ố n g kê h ộ k h ấ u đ ư ợ c ghi c h é p tro n g Nguyên hỏa

quận huvện chí ( Q .3 8 ) . S o v ớ i 6 6 4 9 h ộ th ờ i K h a i N g u y ê n , đ ế n th ờ i N g u y ê n H òi, s ố

1.

mmmm,

3.

438

Mỉ,

%£).

m -m % m


KH ẢO CỨU LẠI KHỞI N G H ĨA DƯƠNG THAN H (819 - 820)

hộ m à n h à Đ ư ờ n g n ắ m đ ư ợ c tại H o a n c h â u đ ã tụ t x u ố n g c h ỉ còn 3 8 4 2 h ộ 1. Đ â y rõ
r à n g là đ iề u k i ệ n t h u ậ n lợi đ ế c á c thủ lĩnh tại k h u v ự c H o a n - Ái m à tiê u b i ể u là
D ư ơ n ^ T h a n h b à n h t r ư ớ n g th ế lực tại địa p h ư ơ n e . T u y n h iê n , q u ã n g th ờ i g ia n ra

làm tại p h ủ t h à n h A n N a m lại q u á n g ắ n ( c h ư a đ ư ợ c 2 n ă m ) , c ù n g vớ i tính c á c h cá
n h â n c ủ a D ư ơ n g T h a n h đ ã k h ô n g tạ o đ ư ợ c s ự tin t ư ở n g t ừ c á c th ủ lĩnh đ ịa p h ư ơ n g ,
đ ặ c biệt là n h ữ n g th ủ lĩn h m i ề n n ú i p h ía B ắ c , v à d o đ ó đ ã k h ô n g th ể tạ o n ê n đ ư ợ c
sứ c cố k ế t c h ặ t c h ẽ đ ể đ ư ơ n g đ ầ u với lực lư ợ n g c ủ a n h à Đ ư ờ n g . Đ â y là n g u y ê n
n h â n c h ủ y ế u d ẫ n đ ế n s ự th ấ t b ạ i n h a n h c h ó n g c ủ a k h ở i n g h ĩa D ư ơ n g T h a n h . N ó
c ũ n g là m ộ t bài h ọ c lịc h s ử v ề v iệ c x â y d ự n g đ o à n k ế t d â n tộ c khi p h ả i đối m ặ t vớ i
lực lư ợ n g p h ư ơ n g B ă c .
D ù c h ỉ t ồ n tại t r o n g m ộ t th ờ i e ia n n g ắ n ( h ơ n 6 t h á n g ) , s o n g n h ư G S . K e i th
W e ll e r T a y l o r đ ã đ á n h g iá , k h ở i n g h ĩ a D ư ơ r m T h a n h c h í n h là “ đ i ề m b á o t r ư ớ c ”
c h o n h ữ n g s ự k i ệ n t r ọ n g đại s ắ p x ả y ra t r o n g g ia i đ o ạ n th ế k ỷ I X - X , d ẫ n đ ế n s ự
h ì n h t h à n h m ộ t q u ố c g i a đ ộ c lập - tự c h ủ c ủ a “ d â n t ộ c ” V i ệ t N a m s a u h ơ n n g h ì n
n ă m B ắ c th u ộ c .

i

fl'J '1 'l) .
439


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỨ T ư

Phụ lục
Thác bản mộ chí của Lý Tưọìig c ổ in trong sách Bắc đồ

Thác bản mộ chí của Lý Tưọng c ổ in trong sách Tập thằng

440