DSpace at VNU: Tuyển chọn và sử dụng hệ thống bài tập Hoá học hữu cơ lớp 11 giúp học sinh trung học phổ thông nâng cao kiến thức và kỹ năng giải toán hoá

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

THÂN THỊ SONG

TUYỂN CHỌN VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HOÁ
HỌC HỮU CƠ LỚP 11 GIÚP HỌC SINH TRUNG HỌC
PHỔ THÔNG NÂNG CAO KIẾN THỨC VÀ KỸ NĂNG
GIẢI TOÁN HOÁ

LUẬN VĂN THẠC SỸ SƢ PHẠM HÓA HỌC
Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN HÓA HỌC)
Mã số: 60.14.01.11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Phạm Văn Nhiêu
Hà Nội - 2014


MỤC LỤC
Lời cảm ơn ....................................................................................................................... i
Danh mục các chữ viết tắt và kí hiệu ......................Error! Bookmark not defined.
Mục lục........................................................................................................................116
Danh mục các bảng ...................................................Error! Bookmark not defined.
Danh mục các hình.....................................................................................................119
MỞ ĐẦU....................................................................................................................119
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA SỬ DỤNG BÀI TẬP
HỮU CƠ TRONG VIỆC DẠY HỌC HOÁ HỌC ............................................123
1.1. Cơ sở lí luận về nhận thức .................................................................................. 123
1.1.1. Khái niệm nhận thức ........................................................................... 123
1.1.2. Rèn luyện năng lực nhận thức của HS trong quá trình dạy và học hóa

học ................................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2. Tư duy và sự phát triển tư duy trong dạy học hóa họcError! Bookmark not defined.
1.2.1. khái niệm tư duy .................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Những phẩm chất của tư duy ................ Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Các thao tác tư duy. Các thao tác tư duy bao gồmError! Bookmark not defined.
1.2.4. Đánh giá trình độ phát triển tư duy của HSError! Bookmark not defined.
1.3. Bài tập hóa học và phát triển năng lực nhận thức, tư duy của HSError! Bookmark not
1.3.1. Khái niệm bài tập hóa học: ................... Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Vai trò, ý nghĩa, tác dụng của bài tập hóa họcError! Bookmark not defined.
1.3.3. Phân loại bài tập .................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.4. Xu hướng phát triển của bài tập ............ Error! Bookmark not defined.
1.4. Quan hệ giữa bài tập hóa học với việc phát triển năng lực nhận thức và tư
duy của HS. ...................................................................... Error! Bookmark not defined.

1.5. Thực trạng của việc sử dụng bài tập hóa học ở trường trung học phổ thông.Error! Bookmark
1.5.1. Về phía HS ............................................ Error! Bookmark not defined.
1.5.2. Về phía GV............................................ Error! Bookmark not defined.
116


1.5.3. Nhận xét về thực trạng sử dụng bài tập hóa ở trường trung học phổ thông.Error! Bookm
Tiểu kết chương 1......................................................Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2: HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 VÀ MỘT

SỐ PHƢƠNG PHÁP GIẢI NHANH CÁC BÀI TOÁN HOÁ HỮU CƠError! Bookmark
2.1. Phân tích nội dung kiến thức và cấu trúc phần hóa học hữu cơ lớp 11
trong chương trình trung học phổ thông. .................. Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Nội dung kiến thức hóa học hữu cơ lớp 11Error! Bookmark not defined.

2.1.2. Đặc điểm về nội dung kiến thức và cấu trúc phần hóa học hữu cơ lớp 11Error! Bookm

2.2. Những nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập .... Error! Bookmark not defined.
2.3. Quy trình xây dựng hệ thống bài tập.................. Error! Bookmark not defined.

2.4. Mối quan hệ giữa nắm vững kiến thức và giải bài tập hóa họcError! Bookmark not def
2.5. Phân tích các phương pháp giải nhanh một bài toán hóa học hữu cơError! Bookmark

2.5.1. Áp dụng định luật bảo toàn nguyên tố và bảo toàn khối lượngError! Bookmark n
2.5.2. Phương pháp tăng giảm khối lượng ...... Error! Bookmark not defined.
2.5.3. Phương pháp trị số trung bình ............... Error! Bookmark not defined.
2.5.4 Giải toán lập CTPT hợp chất hữu cơ ..... Error! Bookmark not defined.
2.5.5. Giải toán đốt cháy hợp chất hữu cơ ...... Error! Bookmark not defined.
2.5.6. Dựa vào quan hệ tỉ lệ số mol của các hợp chất hữu cơ trong phương
trình hóa học. ................................................... Error! Bookmark not defined.
2.6. Các dạng bài tập điển hình phần hóa hữu cơ lớp 11Error! Bookmark not defined.
2.6.1. Chương đại cương về hóa học hữu cơ .. Error! Bookmark not defined.
2.6.2. Chương “ Hiđrocacbon no”................... Error! Bookmark not defined.
2.6.3. Chương “ Hiđrocacbon không no”. ...... Error! Bookmark not defined.
2.6.4.

Chương

“

Hiđrocacbon

thơm………………………………………….73
„

...........................................................................................................................

2.6.5. Chương “ Dẫn xuất halogen – ancol – phenol”Error! Bookmark not defined.
2.6.6. Chương “Anđehit – xeton – Axit các boxylic”Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 2 ....................................................Error! Bookmark not defined.
117


Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............. Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .......................... Error! Bookmark not defined.
3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ......................... Error! Bookmark not defined.
3.3. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm sư phạm .... Error! Bookmark not defined.
3.3.1. Đối tượng thực nghiệm sư..................... Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Địa bàn thực nghiệm ............................. Error! Bookmark not defined.
3.4. Kết quả TN và xử lý kết quả TN ......................... Error! Bookmark not defined.
3.5. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm ........... Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 3......................................................Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................124
PHỤ LỤC ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

118


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Để hòa nhập với sự phát triển chung của thế giới, nghành giáo dục đào
tạo đang ngày một đổi mới trong các lĩnh vực: Xác định lại mục tiêu, thiết kế
lại tạo ra những con người toàn diện, phục vụ cho sự phát triển khoa học kỹ
thuật và công nghệ. Một trong những trọng tâm của chương trình đổi mới
giáo dục là đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực,
chủ động, sáng tạo của người học.

Trong những năm gần đây việc đổi mới phương pháp để nâng cao hiệu
quả dạy học nói chung và dạy học hóa học nói riêng đã được quan tâm đầu tư
đáng kể. Hóa học là một môn khoa học vừa lý thuyết, vừa thực nghiệm. Một
trong những định hướng của đổi mới dạy học hóa học là khai thác đặc thù của
môn hóa học, tạo ra các hình thức hoạt động đa dạng phong phú cho tiết học
để các em tiếp thu kiến thức một cách chủ động, tích cực. Rèn cho HS năng
lực nhận thức, óc tư duy sáng tạo, hình thành cho các em thói quen học tập và
làm việc khoa học. Trong quá trình giảng dạy, người GV phải có chức năng
phát hiện, bồi dưỡng, nâng cao trí thức cho HS và tạo hứng thú để các em học
tốt bộ môn. Nhiệm vụ này được thực hiện bằng nhiều phương pháp, với nhiều
hình thức khác nhau. Sử dụng hệ thống bài tập hóa học được đánh giá là
phương pháp dạy học hiệu nghiệm trong phát hiện, bồi dưỡng, nâng cao năng
lực nhận thức và tư duy hóa học cho HS, nhất là HS khá giỏi.
Trong dạy học hóa học, vai trò của bài tập hóa học đặc biệt quan trọng,
giúp HS khắc sâu kiến thức đã học mang lại hiệu quả sâu sắc trong việc thực
hiện mục tiêu đào tạo. Trong bài tập hóa học, phần lớn bài tập ở dạng bài toán
hóa học. Đối với HS việc nhớ lại một lượng lớn kiến thức lý thuyết ở mỗi
chương là không dễ dàng, hơn nữa số lượng bài toán hóa ở mỗi đề thi lại
nhiều, đa dạng về thể loại gây không ít những khó khăn cho HS trong việc
phân loại, lựa chọn và tìm ra cách giải thích hợp. Do đó việc tìm ra các
phương pháp giải giúp HS giải các bài toán hóa có một ý nghĩa hết sức quan
119


trọng. Mặt khác theo phân phối chương trình của bộ Giáo dục- Đào tạo, thời
gian giảng dạy của phần hữu cơ có ít hơn phần hóa học vô cơ. Việc học và
giải bài tập hóa học hữu cơ đối với HS THPT thường khó hơn hóa học vô cơ.
Với những lý do trên, tôi chọn đề tài “Tuyển chọn và sử dụng hệ thống bài
tập hóa học hữu cơ lớp 11 giúp học sinh trung học phổ thông nâng cao
kiến thức và kỹ năng giải toán hóa”.

Chúng tôi hy vọng nội dung của luận văn là một tài liệu bổ ích để HS và các
bạn đồng nghiệp làm tài liệu tham khảo, góp phần nâng cao chất lượng dạy và
học môn hóa học.
2. Mục đích nghiên cứu
Tuyển chọn hệ thống bài tập hoá học hữu cơ lớp 11 và một số phương
pháp giải nhanh toán hoá hữu cơ nhằm nâng cao kiến thức và kỹ năng giải
toán hoá.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu đề ra của đề tài cần thực hiện các nhiệm vụ sau:
-Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH hóa học và thực tiễn của
việc dạy học hóa học ở trường phổ thông hiện nay.
-Nghiên cứu chương trình SGK của bộ giáo dục và đào tạo. Vị trí của phần
hữu cơ lớp 11.
-Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc sử dụng bài tập hóa học và vai trò của bài
tập hóa học trong quá trình dạy học hóa học.
-Tuyển chọn hệ thống các bài tập hóa học hữu cơ lớp 11.
-Tiến hành thực nghiệm sư phạm với các bài đã tuyển chọn để kiểm nghiệm
giả thuyết khoa học.
4. Khách thể nghiên cứu, đối tƣợng nghiên cứu
4.1. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học hóa học ở trường THPT, bài tập hữu cơ 11 THPT.
4.2. Đối tượng nghiên cứu
Hệ thống bài tập hữu cơ lớp 11 THPT và một số phương pháp giải các
bài tập đó.
5. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu, xây dựng hệ thống bài tập hữu cơ lớp 11 trong chương
trình THPT một số phương pháp giải các bài tập đó.
120

6. Giả thuyết khoa học
Trong quá trình giảng dạy phần hữu cơ nhất là trong các giờ luyện tập,
nếu GV biết tuyển chọn hệ thống bài tập có chất lượng và sử dụng các
phương pháp giải một cách hợp lí các dạng bài tập hóa học hữu cơ sẽ góp
phần nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học và giúp các em có phương pháp
giải nhanh các bài toán hóa hữu cơ trong các kỳ thi đặc biệt là kỳ thi tuyển
sinh vào các trường đại học, cao đẳng.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
7.1. Nghiên cứu lý luận
-Nghiên cứu cập nhật lý luận về tổ chức quá trình dạy học nhằm phát huy
cao độ tính tự lực chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình lĩnh hội kiến
thức mới.
-Nghiên cứu, xác định vị trí, vai trò, ý nghĩa của bài tập hóa học (đặc biệt là
bài tập liên quan đến các hợp chất hữu cơ).
7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
-Tìm hiểu thực tiễn sử dụng bài tập trong dạy học hóa học ở trường THPT.
Đồng thời tham khảo ý kiến của các chuyên gia, GV giàu kinh nghiệm để
hoàn thiện hệ thống bài tập hữu cơ lớp 11 THPT và phương pháp sử dụng bài
tập đó trong quá trình giảng dạy ở trường THPT, nhằm đưa ra giả thuyết và
tìm kiếm các luận cứ thực tế cho đề tài.
7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả, tính khả thi của việc
sử dụng hợp lý các dạng bài tập hữu cơ trong quá trình dạy học ở trường
THPT.
7.4. Phương pháp thống kê toán học
Áp dụng toán thống kê để xử lý số liệu thu thập được trong thực nghiệm sư
phạm, trên cơ sở đó rút ra kết luận về tính hiệu quả của đề tài nghiên cứu.
8. Những điểm mới của đề tài
-Góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận của việc sử dụng bài tập hóa học trong
giảng dạy.

121


-Đã đưa ra cách sử dụng bài tập trong quá trình dạy học ở trường THPT.
-Sưu tầm và xây dựng những bài tập hay làm tư liệu, giúp GV hóa học sử
dụng trong quá trình dạy học hóa học ở trường THPT.
9. Đóng góp của đề tài
- Xây dựng hệ thống các bài tập hữu cơ lớp 11 THPT.
-Tuyển chọn một số phương pháp giải các bài toán hóa học hữu cơ phù hợp
giúp HS THPT nắm vững kiến thức cơ bản, kỹ năng giải bài tập hóa học.
10.Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, phụ lục. Luận văn được trình
bày trong ba chương.
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng bài tập hóa học
hữu cơ trong dạy học hóa học.
Chương 2: Hệ thống bài tập hoá học hữu cơ lớp 11 và một số phương pháp
giải nhanh các bài toán hoá hữu cơ.
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.

122


CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA SỬ DỤNG BÀI TẬP HỮU CƠ
TRONG VIỆC DẠY HỌC HOÁ HỌC
1.1. Cơ sở lí luận về nhận thức
1.1.1. Khái niệm nhận thức
Nhận thức, tình cảm và hành động là ba mặt cơ bản của đời sống tâm lí
con người. Nó quan hệ chặt chẽ với các mặt kia và cũng quan hệ mật thiết với
các hiện tượng tâm lí khác của con người.

Nhận thức là một quá trình đặc trưng nổi bật nhất của hoạt động nhận
thức, phản ánh hiện thực khách quan. Hoạt động này bao gồm nhiều quá trình
khác nhau và mang lại những sản phẩm khác nhau về hiện tượng khách quan.
Căn cứ vào tính chất phản ánh có thể chia thành hai mức lớn.
Nhận thức cảm tính (cảm giác và tri giác)
Nhận thức lí tính (tư duy và tưởng tượng)
Nhận thức có liên quan chặt chẽ với sự học là một quá trình nhận thức.
1.1.1.1. Nhận thức cảm tính (cảm giác và tri giác)
Nhận thức cảm tính là mức độ đầu sơ đẳng trong toàn bộ hoạt động nhận thức
của con người, là một quá trình tâm lí, nó phản ánh thuộc tính tâm lí bên
ngoài của sự vật, hiện tượng thông qua sự tri giác của giác quan.
Cảm giác là hình thức khởi đầu trong sự phát triển của hoạt động nhận
thức, nó phản ánh những thuộc tính riêng lẻ của sự vật hiện tượng.
Tri giác phản ánh hiện tượng một cách trọn vẹn và theo một cấu trúc nhất định.
Cảm giác và tri giác đóng vai trò quan trọng trong quá trình nhận thức,
nếu như cảm giác là hình thức nhận thức đầu tiên của con người thì tri giác là
điều kiện quan trọng trong sự định hướng hành vi hoạt động của con người
trong môi trường xung quanh.
1.1.1.2. Nhận thức lí tính
Nhận thức lí tính là mức độ cao hơn của nhận thức cảm tính. Nhận thức cảm
tính có vai trò vô cùng quan trọng trong việc hiểu biết bản chất những mối liên hệ
có tính chất quy luật của sự vật hiện tượng tạo điều kiện con người là chủ thể của
tự nhiên, xã hội và bản thân mình. Tưởng tượng là một quá trình tâm lí phản ánh
những điều chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân bằng cách xây dựng
những hình ảnh mới trên cơ sở những biểu tượng đã có.
123


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ngô Ngọc An (2007), tuyển chọn và phân loại các dạng lý thuyết và bài

tập Hóa học 11, NXBGD, Hà Nội .
2. Phạm Đức Bình (2006), các phương pháp giải bài tập hữu cơ có nhóm
chức, NXBGD, Hà Nội.
3. Trịnh văn Biều (2002), Lý luận dạy học Hoá học, NXBĐH Thành phố Hồ Chí
Minh.
4. Nguyễn Hữu Đĩnh, Đỗ Đình Rãng, Hóa học hữu 1, NXBGD, Hà Nội .
5. Đỗ Xuân Hƣng (2008), Hướng dẫn giải nhanh các bài tập trắc nghiệm Hữu cơ
6. Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Hữu Đĩnh, Lê Chí Kiên, Lê Mậu Quyền,
SGK Hóa học 11 nâng cao, NXBGD, Hà Nội HPT, NXB ĐHQG Hà Nội.
7. Phạm Văn Nhiêu (1997), Hóa học đại cương (dùng cho học sinh ôn tú tài,
cao đẳng, đại học. NXB giáo dục.
8. Phạm Văn Nhiêu (2003), Hoá đại cương (phần cấu tạo chất), NXBĐHQG Hà Nội.
9. Phan Trọng Ngọ (2005), Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường, NXB
ĐHSP.
10. Nguyễn Ngọc Quang – Nguyễn Cƣơng – Dƣơng Xuân Trinh (1982), Lý luận
dạy học Hoá học, NXB ĐHSP.
11. Đỗ Đình Rãng, Đặng Đình Bạch, Nguyễn Thị Thanh Phong (2005),
Hóa học hữu cơ 2, NXBGD, Hà Nội.
12. Đỗ Đình Rãng (chủ biên), Đặng Đình Bạch, Lê Thị Anh Đào, Nguyễn
Mạnh Hà, Nguyễn Thị Thanh Phong, Hoá học hữu cơ 3, NXBGD.
13. Trần Quốc Sơn (2006), cơ sở lý thuyết Hóa học hữu cơ tập 1, NXBGD, Hà Nội.
14. Nguyễn Thị Sửu, Đặng Thị Oanh, đổi mới phương pháp dạy học Hóa
học, tài liệu nội bộ.
15. Nguyễn Phƣớc Hoà Tân (1995), Phương pháp giải toán hoá hữu cơ,
NXB Thành phố Hồ Chí Minh.
16. Nguyễn Trọng Thọ, Hoá học hữu cơ hiđrocac bon, NXBGD.
17. Quan Hán Thành (1996), Câu hỏi giáo khoa hoá học hữu cơ, NXBGD.
124

18. Quan Hán Thành, Phân loại và phương pháp giải toán hoá học hữu cơ
(Luyện thi tú tài, luyện thi đại học, bồi dưỡng HS giỏi, NXB trẻ.
19. Nguyễn Xuân Trƣờng (2005), PPDH Hóa học ở trường trung học phổ
thông, NXBGD, Hà Nội.
20. Nguyễn Xuân Trƣờng, Phương pháp giải nhanh bài toán hữu cơ, NXB Hà Nội.
21. Nguyễn Xuân Trƣờng, sử dụng bài tập Hóa học ở trường THPT,
NXBĐHSP.
22. Nguyễn Xuân Trƣờng, Nguyễn Thị Sửu, Đặng Thị Oanh, Trần Trung
Ninh, tài liệu bồi dưỡng thường xuyên GV THPT, chu kỳ III(2004-2007),
môn Hóa học, NXB ĐHSP Hà Nội.
23. Nguyễn Xuân Trƣờng (2005), PPDH Hóa học ở trường trung học phổ
thông, NXBGD, Hà Nội.
24. Nguyễn Xuân Trƣờng, sử dụng bài tập Hóa học ở trường THPT,
NXBĐHSP.
25. Nguyễn Xuân Trƣờng, Nguyễn Thị Sửu, Đặng Thị Oanh, Trần Trung
Ninh, tài liệu bồi dưỡng thường xuyên GV THPT, chu kỳ III(2004-2007), môn
Hóa học, NXB ĐHSP Hà Nội.
26. Nguyễn Xuân Trƣờng, Lê Mậu Quyền, Phạm Văn Hoan, Lê Chí
Kiên, Sách giáo khoa hoá học 11, NXB Giáo dục.
27. Nguyễn Xuân Trƣờng, Phạm Văn Hoan, Phạm Tuấn Hùng, Trần
Trung Ninh, Cao Thị Thặng, Lê Trọng Tín, Nguyễn Phú Tuấn, Sách giáo
viên Hoá học 11, NXB Giáo dục.
28. Trần Thạch Văn, Phạm Văn Nhiêu, Lê Kim Long (2002), Bài tập nâng
cao luyện thi chuyên hoá, NXBĐHQG Hà Nội.

125