DSpace at VNU: Hương ước làng xã người việt từ truyền thống đến hiện đại

HlTONG ITÓC LÀNG XÀ NGlTÒI VIÉT
Tir TRUYÈN THÓNG DÉN HIÈN TAI
y,

Binh Khàe Tliuàn

*

Làng xà Viél Nam Irong lieh su là vàn di hit sue phong phù va quan trgng
trong viéc phàl huy truyln thlng vàn boa ci truyln va xày dyng nòng Ihòn mài.
Mot trong nhùng boat dòng co tinh truyln thlng eùa mòi làng xà là xày dyng va
thyc hién diéu le làng xà, duge ggi là tyc le bay buong uóc. Viéc nghién cùu huong
uòc tu iruyén thòng dén hién lai eó y nghìa thyc tién sàu sàc, góp phàn làm co so
khoa hgc cho vice kè thùa va phàl huy mal lieh eye va hgp li eùa huang uòc trong
viéc quàn li xà bòi nòng Ihòn, bào tòn va phàl huy càc già tri van boa dàn toc, tryc
tiép là dòi vói phong Irào xày dyng làng vàn boa va dòi sing vàn boa co so ò nòng
Ihòn hién nay.
Bài viél này truòc hét khài quàt vi càc loai hình vàn bàn huong uòc, nói dung
va dòng góp eùa huong uòc trong dòi sIng vàn hóa c i truyln, cùng nhu vàn dh
huciig iróc trong dòi song làng xa hien nay.
1. Huong uó-c va huong uóc co truyèn
Ò day truòe hit xin trình bay dòi net vi khài niem huong uòc, càc loai hình
vàn bàn huong uòc, sau dò tàp trung ehù yéu trình bay vàn bàn huong uòc ci - loai
bini van bàn xuàt hién som nhàt, làu dai nhàt va eó già tri nói bai tiéu bilu.
1.1. Huang uàc va càc loai hình vàn bàn huang uàc
Huang uòc là quy uòc eùa làng xà nguòi Viél, xuàt hién tu khà som, nhung
duce vàn bàn hóa tu thi ky XV duòi dòi vua Le Thành Tòng (1460-1497). Vàn bàn
humg uòc dén nay tòn tai ba loai: Huang uòc ci bay huong uòc co truyln, huong
uòc cài luong va huong uòc mài bay quy uòc xày dyng làng vàn hóa hién nay.
Huang uóc co truyén xuàt hién truòc huong uòc cài luong (tu nàm 1921 Irò
ve iruóc), thuòng duge viél bang ehù Hàn, con huong uòc cài luong (gàn vói cugc

Cài luang huong chinh tu nàm 1921 eùa Chinh quyln bào ho Phàp, kéo dai din
truce Càch mang thàng 8 nàm 1945) duge vili bang ehù Nòm, ehù Phàp va ehù
PGS.TS., Vién Nghién cùu Hàn Nòm.
389


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÒITHÀO QUÓC TÉ LÀN TUlf TU

r

r

r

Quòe ngù. Huong uóc mài xuàt hién tu nhùng nàm 90 eùa the ky truòc, dang duge
duy tri ò càc eym dàn cu va làng vàn hóa hién nay.
Nói dung ey the eùa huong uóc eó, do mòi làng, tuy theo dàc diém riéng, ma
eó nhùng tàp tyc, quy uóc riéng. Nói dung tàp trung ò mot so diéu khoàn lién quan
dén viéc té ty, cùng le trong làng xà va xàe dinh rò tòn ty trai ty; ngoài ra là càc diéu
khoàn ve bào ve (làng xóm) nòng nghiep, ruòng dòng, dòng góp vói làng xóm, vàn
de khuyèn khich hgc tàp, tinh thàn trgng lao... De càc quy dinh duge thyc hién
nghiém lue. Ibi thuòng duge kèm theo càc hình thùc khen thuòng va xù phat.
Vài nói dung dò, huong uóc làng xà co truyén giù mot vi tri quan trgng trong
dòi song làng xà, là còng ey de diéu chinh càc mói quan he xà bòi, de quàn li làng
xà; dòng thòi là biéu hién sy dung boa giùa huang le va luàt phàp, giùa quyén Igi
làng xà va nhà nuòc.
Huong uóc cài luong duge soan theo màu eùa Phù Thòng su Bae Ky, gòm 2
phàn: Chinh tri va Phong tyc. Phàn Chinh tri tò ehùc bòi dòng toc biéu duge phàn
làm nhiéu mye, bao gòm càc diéu khoàn khàe nhau, nhu ea càu tò ehùc, nhiém vy,
kì han eùa Hgi dòng, Ly phó Iruòng, vice chi thu, suu thué, kién cào, canh phòng,

càp cùn, viéc giào due, mòi truòng ve sinh... Phàn tue le bao gòm càc muc ve quan
dién thó, viéc hòn le, tang ma, té ty, khao vgng, ngòi thù... Diém khàe biél, mang
tinh riéng biet eùa tùng làng thè hién ò phàn phong tue lap quàn (ve cuòi xin, tang
ma, thò cùng, khao vgng).
Tuy theo "màu" va theo huóng cài càch eùa chinh quyén bào ho Phàp, song
Huong uòc cài luong duge cy thè hóa vào diéu kién eùa tùng làng xà. Dac biél
trong càc diéu khoàn eùa huang uóc cài luimg, eó nhiéu diéu nhan manh dén viéc
khuyén hgc. Chàng han, huong uóc làng Chùe Ly huyen Chuang My (Ha Nói) quy
dinh viéc hgc nhu sau: Trong làng ai eó con lù 7 tuoi tra ién phài cho di hoc va day
dò càc còng viéc làm àn phài eó khuòn phép khóng duge de chai bòi leu long. Ai
khóng tuan theo se phài phat.
Vói noi dung huang uàc cài luong néu trén, chinh quyén thuòc dia da co
nhùng thay dòi tich eye, nhat là dà giàm bàt phién phùc tòn kém trong tang ma,
cuòi xin va khao vgng; hoàe là dà xoà bò duge mot so hình phat ha khàe nià tue le
cu quy dinh nhu duòi khòi làng, dành dàp. Tuy nhién vice thyc Ibi ò tùng làng cy
thè eó mùe dò khàe nhau, lai ihém sy ruòm rà, phùc tap eùa huong uòc cài luang,
nén càc hù tue khòng nhùng khóng màt di ma con hi "hgp phàp boa" sy long hành ò
dia phuong.
Trong còng cugc xày dyng eym dàn cu, làng vàn hóa hién nay, tuy dà eó quy
uóc xày dimg eym dàn cu, làng vàn hóa, song bau nhu chua thàm nhàp duge vói
390


HLfONG aÒC L A N G X A N G ^ Ò I VIÉT.

boat dòng vàn hóa còng dlng. Trai lai, huong uòc truyln thlng, nhàt là huang uóc
ci ma cy Ibi là nhùng quy uóc lién quan din phong tyc tàp quàn, vài quan he xóm
giing, vói nghi thùc ti le Thành làng bang nàm lai duge khòi phyc va phi càp rgng
rài. Vi Ibi huong uòc ci vàn con già fii va vai irò nhàt dinh nhàm bào luu va phàl
huy truyln thòng vàn hóa, dlng thòi góp phàn làng cuòng sy ty quàn noi làng xà.

1.2. Qua trình vàn bàn hóa huang uàc làng xà
Càc vàn bàn huong uòc thyc ti ehi mài xuàt hién lù thI ky XV Irò di ò làng xà
dlng bang va trung du Bàc, Trung bò, khi ma xà Irò thành don vi hành chinh co so
va làng xà duge tò ehùc ngày càng chat che. Nhà nuòc phong kiln ban hành chinh
sàch quàn dién, quy chi hoà viéc ehia càp phàn ruòng dal thuge quyln so hùu ili
cao eùa Nhà nuòc nàm trong càc làng xà, nhàm can thiép sàu vào tùng don vi tu cu
dò. Tuy vày làng xà nào cùng eó le chia (^p riéng. Bòi Ibi Nhà nuòc co luàt nuòc
Ibi làng xà eó le làng. Dilu này thuòng duge ghi trong càc bài tya eùa moi huang
uóc, nhu huong uòc làng Mg Trach (Hai Duang) cho bill: "Nhà nuòc giù dao hi
hình al phài néu rò ky cuong, xóm làng giù tue thuàn bau càn phài làm rò quy uòc,
theo khuòn màu mot dilu ma làp ra càc dilu"'. Tuy nhién, càc dilu uóc này trò
thành le làng, dòi khi dòi làp vói luàt nuòc. Vi vày Nhà nuòc phong kiln thòi Le sa
dà han chi dàn gian thilt làp tu uóc. Dao dy eùa Le Thành Tòng khuyèn càc làng xà
khòng nén eó khoàn uàc riéng này chùng tò ràng tu giùa thI ky XV Irò di, huong
uòc dà ton lai song song va phàn nào màu thuan vói luàt phàp nhà nuòc, làm cho
luàt nuòc il nhièu bi giàm hieu lyc trong tùng luy tre xanh dò.
Trai qua thI ky XVI, Nho giào eó phàn nào nhuòng chò cho Phat giào va Dao
giào, song thI che chinh tri vàn co bàn duy tri theo nhà Le so. Hong Due thien
chinh là bò luàt duge hién soan va thyc thi vào Ibi ki XVI, trén co so càc dilu luàt
thòi Hong Dùc^. Càc dilu luàt trong bò luàt này cùng bao gòm nhilu dilu le cu Ibi
lién quan tryc tilp din boat dòng noi làng xa, eó Ibi duge xem là khuòn màu cho
viéc vàn bàn hoà tyc le làng xà.
Sang thI ki XVII, Nho giào lai duge di cao. Ben canh càc dao luàt eó tu thòi
Hong Due duge bò sung su dyng rgng rài, Nhà nuóc phong kiln thòi Le Trjnh Ibi
ky XVII (nàm 1663) con ban bò 47 dilu giào hoà theo khuòn miu kinh diln Nho
già . Dò là nhùng khuyén cào ve viéc giù gin dao ly lòi song xung quanh quan niém
vi trung- bilu- nghìa- di, vi viéc t i ehùc dòi song làng xà va giàn tién phong tue,
bào ve phong hoà, ngàn càm bè dàng gian dàm, de phòng trgm cuàp... Nói dung càc
1. Dinh Khàe Thuàn, Tue le ed truyèn làngxà ViètNam, Nxb. KHXH, H. 2006, tv. 452.
2. Dinh Khàe Thuàn, Lieh su triiu Mac qua thu tich va vàn bia, KHXH, H.2002, U. 13.

3. Xem Le triiu giào hod diiu luàt, sàch cha Hàn, ki biéu A.2507 Vien Nghién eùu Hàn Nòm.

391


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THLT T U

dilu giào hoà này khà toàn dién phù hgp vói cugc song làng xà, vói làm tu nguyen
vgng va nhu càu hình òn vi mot cugc song yèn lành. Vi vày càc diéu giào hoà duge
làng xà va nhàn dàn dòng tinh, tiép thu. Diéu này eó thè thày duge sy ra dòi bang
loat diéu le ò làng xà vài sy quàn triét sàu sàc càc diéu giào hoà trén, trong dò tiéu
bilu là dilu le làng Mg Trach (Hai Duong), Duong Liéu (Ha Noi) ...
Mal khàe Ibi ki XVII, XVlll, làng xà nguòi Viél vùng dlng bang, trung du Bàc,
Trung Bò khà phàl trién cà ve kinh té, vàn hoà va fin nguòng. Day là thè ki eùa dinh
làng va sy du nhàp Nho giào vào làng xà mot càch rgng kbàp, khién làng xà nhu
nhiing "Tilu Iriéu dinh" dòi dién vài nhà nuòc. Nhà nuòc eó luàt le Ibi dàn làng eó tu
uóc nhu rat nhiéu bài tya trong tyc le eó truyén dà viél nhu vày. Vi le dò nià huang
uóc à làng qué duge tài bièn mot càch phó bièn. Day là giai doan lai bién soan rgng
rài huong uóc làng xà nguòi Viét ò vùng dòng bang, trung du Bàc - Trung Bò.
So lugng vàn bàn huang uòc eó truyén hién biél ehù yéu là càc vàn bàn bién
soan lù dàu thI ky XVII din Ibi ky XIX (dàu Ibi ky XX là huong uòc cài luong).
Tuy nhién dà xuàt bièn va tòn tai mot so vàn bàn huong le lù thòi Le sa thè ki XV.
Dò là mot so dilu uóc duge chép lai trong vàn bàn huong uòc thè ki XVII nhu
trong Dal Phùng tòng khoàn uàc, ki hieu A.2875 soan vào nam Chinh Hoà thù 5
(1684), nhàe lai mot si diéu uóc lù nàm Hong Due thù 6 (1475) thòi Le sa. Mot
vàn bàn dilu le khàe cùng ò thè ki XV vò cùng quy già, duge khac trén bia Tran
Tàn tu li a dén Tran Tàn huyen Luang Tài tinh Bàc Ninh. Vàn bia này khàe nàm
Hong Due thù 18 (1487) ghi lai viéc càc xà trong hai huyen Thien fai va Già Dinh
phù Thuàn An xù Kinh Bàc dinh diéu le té Thàn. Day eó thè xem là nhùng van bàn
huong le eùa làng xà nguòi Viél som nhàt hién biét.

Tu liéu huong uòc làng xà eò truyén da duge suu tàp lai kho sàch Pian Nòm,
Vién Nghién cùu Hàn Nòm, ki hieu AF, eó trén duòi 3000 vàn bàn thuòc càc làng
xà vùng trung du, dòng bang Bàc Trung Bò Viét Nam.
Rò ràng là kho làng huang uóc làng xà eò truyén ò Viét Nam hét sue do so,
noi dung phong phù, phàn ành nhièu mal xà hgi va sinh boat làng xà trong lieh su.
2. Noi dung ciìa huung uàc
Noi dung ey thI eùa huong uòc truòc hét là eùa huang uòc làng xà co truyén
co dàc trung riéng, do mòi làng, tuy theo dac diém riéng, ma co nhùng tàp tue, quy
uòc riéng. Bòi vày, nhìn chung càc dilu khoàn ghi trong huong uóc co truyén rat da
dang va phong phù duge phàn ành qua mot so khia canh tiéu biéu sau day:

1. Bùi Xuàn Dinh, Nhà nu&c va phàp luàt thòi phong kién Viét Nam, nhùng suy ngàm, Nx
Tu phàp 2005, lr.218.
392


HIJONG LTÒC LANG XA NGUÒI VIÉT...

- Vi ea càu tò ehùc va càc quan he xà hól trong làng
Day là nói dung chinh eùa huong uòc, bao gòm phàn lòn càc diéu khoàn lién
quan lòi nhiéu mal eùa dòi song xa bòi làng xà.
Truòc hit là nhùng quy uòc lién quan lòi càc thièt che tò ehùc trong làng,
ehirc nàng, quyln han va il ili làm viéc eùa tùng tò ehùc cùng nhu càc thành vién
trong dò, nhu tò ehùc bàn, giàp, ngò xóm, quan vién ehùc sàc, nhùng nguòi eó vai
Irò quan trgng nhàt dinh trong sinh boat làng xà.
- Vi càc quan hi xà hot hay thù bàc xà hól
Dò là nhùng quy uóc vi Lao quyén, tue là quyén eùa nguòi già trong làng;
Nam quyln - quyln eùa nam giòi trong sinh boat làng xà (chi eó nam giòi mai duge
vào giàp, mài duge ra dinh, nam giòi mài duge eoi trgng); Phy quyén - quyén eùa
nguòi cha trong già dinh chiù tràch nhiém ve mgi hành vi eùa càc thành vién trong

già dinh; truòng quyln - quyén theo vj tri ngòi thù, càn cu vào phàm hàm, chùe
tuòc, bang càp va tài san. Co Ibi coi day là nhùng quan he xà bòi làng xà duge phan
dinh giùa "ehùc sàc" va "bach dinh", giùa già va tré, giùa trén va duòi, giùa nam va
nù, giùa chinh cu va ngu cu.
- Nhùng quy uàc vi vlic bào ve an nlnh làng xà
Nhùng dilu khoàn lién quan din viéc bào v? an ninh noi làng xà duge phàn
ành khà phong phù trong huong uòc. Ngoài càc dilu khoàn nhàm ngàn ngùa viéc
dành ehùi nhau, là nhùng dilu nhàm han chi nan trgm càp trong làng, cùng nhu càc
dilu ngàn càm càc té nan eò bae, càc quan he bàt chinh giùa nam va nù,... Noi bai
han cà là nhùng dilu khoàn gàn liln vói viéc lo chùe vù trang bào v? làng xà, nhu
vice làp càc dilm canh, dilm tuàn phòng, trang hi khi giòi va dàc bi?t là viéc tròng,
tu bo càc luy tre bao quanh làng. Huong uóc quy dinh tràch nhiém eùa tùng xóm
ngò, phe giàp trong viéc bào ve, tu bò càc luy tre theo dinh kì bang nam va phài
chiù kilm tra eùa càc chùe dich. Viéc chat tre ò luy phài duge cà xóm, eó khi phài
duge chùe dich dòng y, nlu ty fién chat, phà tre se bi phat.
- Nhùng quy uàc nhàm bào dàm dal song tdm llnh eùa còng dòng
Day là càc dilu uóc vi tòn giào tin nguòng ma viéc tò chùe thò cùng Thành
hoàng là trgng làm. Viéc lo sàm il vài mòi kì cùng le, thuòng giao cho càc giàp thay
nhau dàm nhàn; con viéc t i chùe cùng le thì giao cho càc vi chùe sàc, chùe dich
cùng ligi tu vàn dàm nhàn. Viéc ehia bilu le vài sau khi cùng le duge phàn bò theo
thù bàc ngòi thù trong làng.
- Nhùng quy uàc vi viéc bào dàm càc nghìa vu vài nhà nuàc
Càc nghia vu vói nhà nuòc phong kiln ma truòc hit là nghìa vu suu thui gòm
hai loai: thuI dinh (hay suu) bò cho càc nam giòi tu 18 din 60 tuli va thuI diln
393


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ Tlf

(thuI ruòng dàt). Tyc le quy dinh viéc quàn li va thu nap dù càc mùe thuI trén, ngàn

chàn vice thièu hyt, hoàe lam thu eùa càc xà giàp truòng.
Ngoài ra là càc diéu le ve khuyén hgc, khuyèn nòng, bào ve mòi truòng, cùng
nhùng dilu le mang tinh dàc thù eùa mòi làng xà. Trong dò nói dung khuyén hgc va
bào ve mòi truòng duge Huong uòc cài luong quy dinh cy Ibi, chat che hcm, nhu
tré em dén 7 tuoi khòng phàn biél nam hay nù diu phài di hgc. Di dilu uòc duge
thyc thi nghiém ngàt, huong uòc dòng thòi quy dinh càc hình thùc khen thiròng va
xù phat. Mot trong càc hình thùc khen thuòng àp dyng cho càc loai còng trang là
thuòng tiln hay hién vài. Ngoài ra là hình thùc ban Ihém hay làng vi tri ngòi thù
trong làng. Càc hình thùc phat, àp dyng cho càc hành vi vi pham cùng dién ra duói
hình thùc phat tién hay hién vat (nhu tràu, gà, cau tràu...), ngoài ra cùng co hình
thùc ha vi tri ngòi thù eùa nguòi vi pham vln eó chùe vi, thàm chi con eó hình thùc
dành roi, bài bòi thuòng va trình quan xù li theo phàp luàt.
Nhùng noi dung eùa huong uòc trén day phàn ành mot càch ea bàn càc boat
dòng eùa còng dlng làng xà, eó dòng góp nhàt dinh trong viéc quàn ly làng xà.
3. Dòng góp eùa hucng uóc trong viéc quàn ly làng xà
Huong uòc, nhàt là huong uòc eò truyén eó dòng góp quan trgng trong quàn
ly làng xa, ma biéu hién ey thè là góp phàn dilu chinh càc mòi quan he xà hgi trong
còng dòng làng xa, làm còng cu quàn ly làng xà.
- Huong uòc nhu trong lòi mò dàu eùa bau hit vàn bàn huong uòc ci truyén,
déu vi ràng nuòc eó luat thì làng co tu uòc. Tu uòc ày chinh là "luàt" eùa làng, gàn
vài diéu kién cu thè eùa làng, do dàn làng dinh ra dh mgi thành vién trong còng
dòng làng xà dò thyc thi. Huong uóc làng Phù Còc (Ha Hòi, Thuòng Tin, Ha Noi),
soan nàm Chinh Hòa thù 18 (1697) ghi: "Tùng nghe, nuòc eó tram diéu phàp luàt
de làm cho chinh sy duge ngay ngàn, thì xóm làng cùng eó tu uàc di làm eho
phong tyc thém thuàn bau". Huong uòc làng Mg Trach (Hai Duong, nàm Cành Tri
thù 3: 1655) cùng vilt: "Quòe già muòn mò ra dao tri hình ài phài néu hit ky cuang,
làng xóm muòn hun due phong tyc thuàn bau phài làm rò mgi dilu uàc thùc".
Chinli nhùng diéu uòc này duge xem nhu nhùng dilu luàt di quàn ly làng xa.
Trong eàc diéu uòc eùa le làng, eó càc diéu khoàn thuòng phat duge quy dinh hit
^

^

r

sue nghiém ngàt. Diéu dò khòng ehi thuàn tùy ò khia canh bàt phat nguòi làm sai
trai, hoàe ban thuòng nguòi làm viéc ili, ma con eó tinh ràn de, khiln mgi thành
vién trong còng dòng phài chàp hành nghiém chinh quy uòc làng xà.
Màt khàe, huong uòc do càc bàc Nho già trong làng bién soan, cho dù chi vàn
bàn hoà càc phong tyc tàp quàn vòn eó eùa làng thì cùng dIu duge thòi vào dò tu
tuòng Nho già luòn thuòng tryc trong làng làp Nho sì này. Do dò càc dilu uòc dIu
394


HIJONG LTÒC L A N G X A NGUÒI VIÉT...

giàr. tiép hoàe tryc tiép thàm nhuàn giào ly Nho già. Mal khàe, huong le thuòng
duce dgc truòc toàn dàn vào dip le bòi dàu xuàn eùa làng va duge duy tri thuòng
ngày, vi vày càc diéu khoàn lién quan dén giào ly Nho già này duge thàm nhàp
ngày mot sàu rgng trong còng dòng làng xà.
- Huong uòc eó nhiéu dòng góp tich eye trong sinh boat còng dòng, góp phàn
hình thành nhùng due tinh va truyèn thòng quy bau eùa nguòi dàn va làng xà. Dò là
tru}én thòng doàn két va eò kèt còng dòng. Bang càc diéu khoàn cy thè, huong uóc
khcng chi quy dinh nghìa vy eùa mòi cà nhàn dòi vói còng dòng ma con dinh rò
tràch nhiém bào ve, giùp dò làn nhau giùa càc thành vién trong dòi song bang ngày.
Huong uòc eò truyén khuyén ràn mgi nguòi àn ò hoà thuàn theo dùng dao
biéu già dinh, giù gin tinh làng nghìa xóm, luong thàn luang ài, giùp dò làn nhau
khi hoan nan. Trong tinh xóm giéng, con nguòi luòn eó y thùc song hoà thuàn, giù
gin tinh làng nghìa xóm, luòn eó y thùc Irà on, giùp dò nguòi khàe. Diéu dò duge
xeni là luong làm, là bòn phàn eùa mòi thành vién trong còng dòng. Va chinh diéu

dò là cài de gàn nhùng nguòi nòng dàn lai vói nhau, gàn hg vói làng va Irò thành
truyèn thòng dùm bge, doàn kèt va eò két làng xà, duge tùng nguòi coi là nhu càu,
là 15 song va tinh càm sàu sàc, là nghìa vy thiéng liéng.
Huang uòc quan tàm lòi càc viéc còng ieh, tich eye dóng góp xày dimg làng
xa, hoàn thành day dù càc nghìa vu vói làng, vài nuòc. Tal cà tràch nhiém va nghìa
vy nà làng dal ra déu duge nguòi nòng dàn tuàn thù nghiém tue, khòng chi trong y
thùc ma bang cà nhùng hành dòng thyc té. Bài vày tu y thùc tràch nhiém, hg luòn
eoi trgng nghìa vy eùa mình. Tinh thàn tràch nhiém dò àn sàu trong tiém thùc eùa
nguòi nòng dàn, duge hg chàp nhàn mot càch ty nhién va truyèn tu thè he này sang
thè he khàe, trò thành truyén thòng quy bau. Huong uòc góp phàn làm phong phù
dòi song vàn hoà làng xà. Nhùng quy uóc eùa làng xà ve tràch nhiém eùa càc tò
chùe, càc giai tàng xà hgi va càc cà nhàn trong viéc tu bò va bào ve dinh chùa, dén
miéu, viéc bién le, ruòc sàch thò Thàn, thò Phat duge nguòi nòng dàn tuàn thù
ngliiém ngàt. Cùng vài càc le nghi thò cùng là tò chùe hgi làng ma qua dò tài hién
duofc phàn nào còl lòi lieh su va góp phàn cùng co tinh thàn còng dòng.
- Ben canh tàc dyng tich eye nhu néu trén, huong uóc con eó mot so màt han
che. Dò là tu tuòng eye bò dia phuong, bè phài. Vi quyén Igi riéng ma da eò nhùng
diéu khoàn tròn trành nghìa vy eùa Nhà nuòc, tranh chàp dua nguòi eùa làng, nguòi
cui dòng hg vào càc chùe vy chinh quyén. Ngoài ra là tu tuòng dia vi ngòi thù dàn
din sy tranh chàp gay gàt giùa eàc phe phài, cùng nhu thao tùng viéc làng eùa eàc
ehirc dich. Ngoài ra là khòng il diéu le làng xa dà góp phàn làm tàng thém hù tyc
nàng ne, lòn kém trong cuòi xin, ma ebay, khao vgng,...
395


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THCT TU
Dù eó nhùng mal han che, song huong uóc dà eó dóng góp nhàt dinh trong
viéc quàn li xà bòi, dàc biét là dóng góp fieh eye eùa nò trong eàc boat dòng vàn
hoà va phàl huy truyèn thòng quy bau cha òng.
4. Vàn de tài tao huung uàc mói

Huong uòc mài duge tài làp lù sau khi thyc hién Nghi quylt 10 eùa Bò Chinh
trj Ban Chàp hành Trung uong Dàng khóa VI nàm 1988, vi viéc giao khoàn ruòng
dal cho càc ho già dinh (thuòng ggi là Khoàn 10). Nhò ehù truòng này ma san xuàt
nòng nghiép khòi sàc, kéo theo càc boat dòng truyln thòng duge khòi phuc, trong
dò eó viéc tài tao huong uóc mài, thuòng duge ggi là quy uòc eùa làng xà hay quy
uóc vàn hóa. Tu dò dén nay, quy uòc vàn hóa eùa tùng dia phuong luòn duge dilu
chinh. Tuy nhién, nhùng diéu uòc trong huong uòc mài này dà duge làm theo mot
màu co san theo dinh huóng eùa ngành vàn hóa.
Thòng thuòng quy uóc chia theo ehuong, muc, cà thày gòm khoàng 10
chuang vài trén 30 diéu, nhu càc chuang ve Quy dinh chung va quy dinh cy thè, vi
phàl trién kinh té, ve nép song vàn hóa già dinh, ve viéc cuòi, vi vice tang, vi le
bòi, ve viéc mùng thg, ve viéc bào ve an ninh ve sinh mói truòng, vi khen thuòng
va ve tò ehùc thyc hién. Cuòi vàn bàn eó ehù ki eùa Truòng thòn, Mal tran va Chù
lieh Uy ban nhàn dàn xa phe duy?t.
Mot so hucmg uòc khàe ngàn ggn han, chù yéu tap trung ò càc hoal dòng lién
quan din vàn hóa xà hòi, nhu Quy uóc làng Trang LÌQI (TU San, Bàc Ninh soan
nàm 1991), gòm 6 chuang 17 diéu sau: Nhùng quy dinh chung. Le nghi tòn giào,
Nép song vàn hóa, Dao ly già dinh - xà bòi, An ninh - trai ty xóm làng va cuòi cùng
là Tò ehùc thyc hién - Khen thuòng - Ky luàt.
Càc quy uòc trén tuy dà co sy diéu chinh, song hàu nhu chua kip bài nhip vài
cugc song day bién dòng noi làng xà, truòc còng cugc hién dai hóa, còng nghiep
hóa nòng thòn. Mot trong nhiing biéu hién eùa sy xào tròn dò là dàn cu va nghi
nghiep. Dòi vói vùng ven dò, dàn cu xào tròn bài càc cugc li nòng va li huong'; con
dòi vài làng qué thuàn nòng thì ngày càng eó nhiéu lao dòng dòi nòng thòn, bò nghè
làm nòng din dò thi, firn nghi nghiep khàe. Sy xào tròn dò da kéo theo sy thay dòi
cành quan va lòi song.

Li nòng, chi nhirng cu dàn ò làng ven dò vàn song ò làng xà, nhung khòng làm nòng nghiép
nùa ma làm viéc trong xi nghiép, khu còng nghiép mai xày dung ò gàn làng qué eùa ho. Con
li huang, chi nhirng cu dàn dòi bò làng xà di làm àn ò dò thi. Xem thém: Dinh Khàe Thuàn,

"Nghién cùu ve su bién dòi vàn hóa truyèn thòng làng xà Viét Nam trong qua trinh dò Ibi
hóa qua truòng hgp eùa làng Hoàng Mai (Ha Noi)", Tham luàn Hòi thào qulc té Viét Nam
hoc làn thù Ba (VNS 2008).

396


HUONG UÒC L A N G X A NGUÒI VIÉT.

Thyc té là, lai càc làng xà, thuòng ehi eó thè he nhùng nguòi cao tuoi con
mong muòn giù lai lòi song truyén thòng, phong tue tap quàn truyèn thòng. Cii thè
nhu, càc hoal dòng lién quan dén quan he dòng hg, làng xóm thuòng là do nguòi
cao tuli thay mal già dinh dàm nhàn, thè he tré lai eho là dà eò eàc ey dai dién nén
cùng khòng quan tàm dén vice thàm nom hg bang, làng xóm. Diéu này eó phàn
khàe biét so vói truòc kia, bòi truòc ngày trai dinh trén 18 tuoi phài dy mgi viéc lòn
nhò eùa dòng hg, eùa làng xà, nay chù yéu do nguòi cao tuoi dàm nhàn. Hàu hét
nguòi cao tuoi déu eó chung sy lo ngai eho sinh boat còng dòng truyén thòng, thàm
chi trong ngày giò tò, ngày le bòi eùa làng, lo ngai eho viéc con chàu gàn xa khó eó
fili gap mal dòng dù duge. Muòn duy tri duge càc sinh boat dò, phài eó sy lién lae
va giao bào thuòng xuyén, néu khòng de dàn dén sy hùng ho bòi lo toan cugc song
bang ngày bàn ròn.
Vi Ibi càc cu cao nién ò dia phuong luòn chù trgng duy tri mòi quan he dòng
hg noi xóm làng trong qua trình dò thj hóa nòng thòn. Quan he xà bòi trong làng xa
hién nay là quan bè mò, ehù khòng dòng kin nhu trong càc mòi quan he sau lùy tre
làng, thòn xóm truòc nùa. Nghìa là luòn eó sy bién dòi, ma ey thè là sy xào tròn ve
dàn cu, ve cành quan, cùng nhu càch ùng xù eùa càc thành vién trong còng dòng.
Nhùng thyc té dò, nhùng sy xào tròn dò hàu nhu khòng duge nàm bài va diéu
chinh kip thòi trong eàc dilu le cu Ibi eùa tùng dia phuong, nén quy uòc vùa mài
duge tài làp, thì dà nhanh chóng bi làng quén. Mae dù duge in àn khà dep, nhung
hàu nhu chi di trung bay trong lù kinh lai tru so eùa Ùy ban nhàn dàn xa.

Tuy nhién, thyc ti sinh boat làng xà vàn dién ra hét sue sòi dòng, nhàt là
trong nhùng nàm gàn day, dòi sIng kinh té xà hgi phàt trién, kéo theo nhu càu khòi
phuc sinh boat tin nguòng, vàn hóa truyén thòng. Cy thè nhu, hàu hét càc làng xà co
truyln déu eó nhu càu khòi phyc le bòi, nghi thùc thò cùng Thành làng. Vi thè càc
tàp tyc cu, càc dilu lé c i truyén lién quan dén boat dòng tin nguòng duge phyc hòi.
Chàng han le bòi làng Chèm (Tu Lièm, Ha Nói) duge phyc dyng mày nàm gàn day,
nhilu nghi thùc, quy uóc duge dàt ra di thyc thi. Toàn dàn tich eye chuàn hi va
tham già mot càch ty nguyén va h i hòi càc boat dòng trong ky le hòi. Tuy ràng
trong quy uòc mài eùa làng khòng eó nhùng dilu uóc ey thè ve tò chùe lé bòi, song
mgi boat dòng vàn dién ra nhò vào tàp tue vòn eó lù xua do eàc dilu lé huong uóc
quy dinh.
v a nhu vày, quy uòc mài chua dù phàn ành kip thòi nhu càu bién dòi trong
sinh boat còng dòng, va vò hình trung, huong uòc mài dà ty dành màt vai trò là
còng cy quàn ly làng xà ma huong uóc truyén thòng dà tao dyng.
Gàn day, càc eym dàn cu ò thành phl va làng xà vùng nòng thòn dà xày dyng
quy uòc mài khà ngàn ggn, bao gòm nhOng diéu khoàn cy thè hon, thièt thyc han,
397


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU

nhu chàp hành ve sinh còng còng, giù gin trai ty, an toàn trong eym dàn cu, noi
làng xà,... Chàng han, eó làng xa quy dinh bò lé mòi thuòc là trong tang ma, cuòi
hòi. Ai cùng bill, hùt thuòc là vùa eó hai sue khòe, lai tòn kém, nhung theo thòi
quen thì khòng ai ty tién bò duge. Tuong ty nhu vày, eò bàn trong tang ma, cuòi
hòi cùng vày, mòi ngày mot mò rgng "màm lo eò day" gay làng phi, nhung rat khó
giàm tién, bòi sg hi che cuòi, vói nip nghi "khòng muòn kém chj, kém em" luòn
thuòng tryc trong film thùc nguòi dàn qué. Chinh quyln dja phuong dàu eó muòn
can thiép cùng khó, ngành vàn hóa dàu eò gang tuyèn truyln vàn dòng, cùng khòng
mày kit qua. Tuy nhién, khi eó dilu lé duge dàn làng tàn dòng, thyc hién. Ibi vàn di

Irò Ién giàn don hon nhiéu. Mot quy uóc khàe cùng rat thilt thyc duge nhilu dia
phuong thyc hién. Dò là khi già dinh eó viéc bilu, viéc hi, thì khòng mò nhac, kèn
tròng qua 12h dém de dàm bào giàc ngù hình an eho làng xóm, hoàe khòng ràc tiln,
vàng ma trén duòng dua tang,... Chinh nhùng dilu này da eó tàc dyng nhàt dinh
trong viéc làng xà ty quàn trong sinh boat còng dòng. Han nùa, dilu quan trgng han
là viéc tò chùe, thyc hién càc diéu uòc này. Truòc ngày, huong uòc thuòng duge
dgc truòc dàn làng trong ky le dàu xuàn ò dinh làng, noi thò Thành hoàng làng lòn
nghiém, nhu eó sy giàm sài eùa Thàn linh. Ben canh dò là sy dòn die, theo dòi sàt
sao eùa càc duang cai trong nàm eùa làng, vói hình thùc thuòng phat nghiém minh,
dòi khi eó phàn khàe nghiet, nén dilu uòc duge thyc thi khà hieu qua. Ngày nay càc
ylu tò dò khòng con, nén càn kliàc phuc di duy tri va phàt huy ili da hieu qua quy
uòc mài vói vai trò là còng cu ty quàn eùa làng xà.
Nhìn chung, tài làp huong uòc mài hay xày dimg quy uóc làng vàn hoà ngày
nay này sinh trong nhùng dilu kién mai, khi ma làng xà dùng truòc thàch thùc lòn
trong sy biln dòng nhanh chóng eùa còng cugc hién dai hoà nòng thòn. Do vày
khòng il dilu khoàn trong quy uóc làng vàn hoà con bge lo khilm khuylt, thilu tinh
khà thi. Chinh vi thè, cùng nhu huang uòc eò truyén, quy uóc làng vàn hoà càn
duge diéu chinh, bò sung thuòng xuyén dh kip thòi khàe phyc nhiing khilm khuyét
va bàt nhip vài sy bién dòi kinh ti, vàn hoà xà hgi, cùng nhu nhan thùc chinh tri,
biéu biét phàp luàt ngày mot nàng cao ò tùng dia phuong.
Két luan
Trong càc thòi ky lieh su tu thè ky XV Irò di, huong uòc co truyln ò eàc làng
xà Viét Nam duge vàn bàn hoà. Nói dung vàn bàn này khà phong phù, nhung tàp
trung vào càc màt chinh eùa dòi song xà bòi. Vói nói dung dò, huang uòc ci truyln
giù mot vi tri quan trgng trong dòi song làng xà, dlng thòi là còng cu dh diéu chinh
càc mòi quan he xà bòi, de quàn li làng xà. Huong uòc mài ngày nay góp phàn bào
luu va phàt huy tuyén thòng tòt dep vòn bi biln dii bòi sy thay doi làng xà Iruóc
còng cugc còng nghiép hòa, dò Ibi hóa nòng thòn. Muòn vày, càn xàe dinh chinh
398

HUONG UÒC L A N G X A NGUÒI VIÉT...

xàe pham vi va dòi lugng diéu chinh eùa huong uóc, xày dyng mot tuong quan hgp
ly giùa huong uóc vói phàp luàt dàp ùng yéu càu quàn ly hieu qua, phù hgp vài nhu
càu dàn chù hóa nòng thòn hién nay. Dòng thòi càn eò bién phàp t i ehùc va thyc
hién eàc diéu khoàn trong quy uòc mài mot càch thièt thyc va biéu qua.
Tài lieu tham khào
1. Bùi Xuàn Dinh, Ve mot so huang uàc làng Viét à dóng bang Bàc bó, Luàn àn Tién sì
khoa hoc Lieh su, Ha Noi 1996.
2. Bào tàng tòng hgp So Vàn hoà Thòng tin va Thè thao Ha Tày, Huang uàc eó Ha Tày,
1993.
3. Vién Nghién cùu Vàn hoà dàn gian - So Vàn hoà Thòng fin Nghe An, Huang u&c Thanh
Hod, Nxb. Chinh tri Qulc già, Ha Noi 1998.
4. Vù Duy Mén, "Vài net ve hình thùc vàn bàn huang uóc làng Viét ci tmyèn", Tap chi
Hàn Nóm, si 1/2000, Ir. 21-27.
5. ShiMao MINORU, "Su lieu co lién quan din viéc lai bién huang uóc ò Bàc bg Viét
Nam thòi Lé", Tap chi Hàn Nóm, 2/2002, Ir. 12-22.
6. Nguyen Tà Nhi, "Tue le phuong Long Dàng xà Dòng Ngac", Tap chi Hàn Nóm, 2/2004,
tr.50-53.
7. Dinh Khàe Thuàn, "Tue le ò phl chg Kim Ngàn", Tap chi Hàn Nóm. si 4/2004, tr. 24-31.
8. Bùi Xuàn Dinh, Nhà nu&c va phàp luàt thòi phong kién Viét Nam - nhùng suy ngàm,
Nxb. Tu phàp, 2005, tr.218.
9. Dinh Khàe Thuàn, Tue le làngxà co truyén Viét Nam, Nxb. Khoa hgc xà bòi, H., 2006.
10. Dinh Khàe Thuàn, "Nghién eùu ve su bién dIi vàn hóa truyln thlng làng xa Viét Nam
trong qua trình dò thi hóa qua truòng hgp eùa làng Hoàng Mai (Ha Noi)", Tham luan
Hòi thào qulc ti Viél Nam hgc làn thù Ba (VNS 2008).

399