DSpace at VNU: Nguyên tắc vận hành và biện pháp chế ước của bộ máy công quyền triều Nguyễn những bài học trong tổ chức và quản lý nhà nước hiện nay

NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÓC
CÙA BÒ MAY GÒNG QUYÈN TRIÈU NGUYÉN:
NHÙNG BÀI HOC TRONG TÓ CHÙC
VA QUÀN LY NHÀ NlTÒC HIÉN NAY
Huynh Cóng Bd

Cùng vdi co càu td chùc bd mày nhà nude dde dào, Ibi co ehi vàn hành cùa bd
mày edng quyén dudi Iriéu Nguyén cùng mang linh chit ddc sàng. Tuy barn ch;lc
trén nguyén tae Hoàng de thàn ehinh, nhung Irong co càu td chùc cùa bd mày edng
quyén triéu Nguyén lai ed sy phàn edng va phàn nhiém bel sue rd ràng, dya trén
nhGng nguyén làc vàn hành hgp ly va càc bién phàp kiém che chat che, cùng vdi
mdt he Ihdng quan che mang linh chat cu thè va minh bach.
Dya trén nhOng kél qua nghién cùu tu mot de lai khoa hge va edng nglié cip
Bg do Bd Giào due va Dào tao chù quàn [1], chùng Idi xin phép dugc rùl ra d day
mdt sd nhGng két luàn chung ve nguyén tàc vàn hành va bien phàp ehi udc cùu bd
mày edng quyén triéu Nguyén, ddng Ihdi qua dd chi ra mdt sd nhGng bài hoc Irong
edng làc td chùc va quàn ly nhà nude d Vici Nam hién nay.
1. Nhiing nguyén tàc van hành cùa ho mày cong quyèn triéu Nguyén
Nham dàm bào linh chat tap quyén dugc thyc hien mdt càch Iriél de ma bd
mày edng quyén vàn boat ddng dugc mdt càch thdng sudi, co che vàn hành cùa bd
mày nhà nucVc dudi triéu Nguyén dà dya trén càc nguyén tàc càn bàn sau day:
1.1. Hoàng de thàn ehinh tren ca sd vua - tòi thdng sire
Ngay tu thdi Già Long, Irong td chùc bd mày triéu dình nhà Nguyén khdng dàt
che dò Té tudng nhu d Trung Qude cùng nhu càc triéu dai khàe Irong lich sii Viét
Nam, nén dieh thàn càc dng vua Nguyén déu phài làm nhiém vu thàn ehinh. Màc dù
tu minh thàn ehinh, nhung khi giài quyél edng vu, càc Hoàng de triéu Nguyén vàn
duge càc bé Idi "soi sàng" bang càch dàng y kién. Càc vua Nguyén, nhàl là vua
Minh Mang, dudng nhu bang ngày déu làm viée vdi càc dai thàn va quan chùc
Irong triéu ngoài linh. Ngay lù thdi Già Long, càc Hoàng de triéu Nguyén dà cho
TS., Truòng Dai hoc Su pham Huè.
30

NGUYÉN TAC V A N H A N H V A BIÉN P H A P CHE \JÒC...

làp mdt co quan tu vàn Idi cao cùa qude già, duge ggi là Hói dóng dình thàn. TÓ
chùc này duge hgp hành riéng de hién ké cho nhà vua Irong càc edng viée chù yéu
cùa qude già. Cdn Vién Co mal là co quan mal vu cùa nhà nude Ibi làm nhiém vu
Iheo ddi linh hinh Irong eà nude va de xuàt càc bién phàp giài quyét nhGng edng
viée "quàn qude trgng sy". Ddi vdi td chùc Dd Sài vién là co quan làm nhiém vu
kiém sài Ibi Ird Ihành "lai mài" cho nhà vua d khàp mgi noi, lù trung uong xudng
dén dia phuong. Td chùc Tam Phàp ly là Idi cao phàp dinh cùa nhà nude Ibi làm
nhièm vu tu vàn cho nhà vua ve càc quyél dinh Idi bau Irong viée xét xù, giài quyél
vàn de hinh nguc. Ngay eà Tàp hién vién, td chùc giùp vua nghién cùu ve dudng Idi
ehinh tri cùa Tién Nho Ibi gidng nhu mot hge vién ehinh tri cao càp va duy nhàl, ed
chùc nàng ggi y cho vua nhGng vàn de ve dudng Idi tri nude d càp vT md. Vdi hinh
Ihùc "phiéu nghT phé dàp" nhàm phàt biéu quan diém cùa co quan giùp viée, dugc
dành cho td chùc Ndi càc (co quan vàn phdng trung uong) va Lue bd (co quan hành
phap cùa qude già) ddi vdi nhGng de nghi lù càc co quan chùc nàng d trung uong va
dja phuong tàu lén nhà vua, cùng vdi he thdng "tàp tàu" gdm càc kién nghj cùa
nhìng co quan d trung uong va dia phuong làm nhiém vu phàn ành tình hinh va
thinh Ibi, de xuàt càc càch giài quyét da dugc càc vua Nguyén dal ra, nhàm khai
thàc triél de tri lue tàp thè cùa bà quan giùp cho nhà vua Irong boat ddng thàn ehinh.
Nh.rng ed diéu, tal eà nhGng y kién phàt biéu trén day cùa càc co quan Irong ngoài
cùng chi là y kién tu vàn va cudi cùng quyén quyét dinh càc chù truong va bién
phép giài quyél càc edng vu cùa qude già vàn thude ve y ehi cùa nhà vua. Sàch Dal
Narn hói diin su li cho biét, khi Hoàng de triéu Nguyén ngy lai càc Dién Càn ehinh,
Van minh, Vd hién bay Ddng càc de bàn ve ehinh sy va giài quyét edng viée Ibi
"trén tu càc An quan, dudi xudng dén mdt vién Tiéu lai, cùng déu dugc triéu kién
di cho vua hdi han" [2:256]. Càc vua nhà Nguyén déu rat thiét tha va mong càu sy
ddrg gdp y kién giùp do chàn Ihành cùa càc quan lai trong ngoài. Vua Thiéu Tri

thudng ndi: "Ta vGa ndi ngdi, trén nghT vàng cài trgng tràch dugc giao phd, dudi
muàn cho thda linh quan dàn mong mdi, sg hai ed gang, cho dén làm mot viée, ra
niò: ménh lénh, càc quan dình thàn déu nghT càch trg giùp can ngan, déu duge sua
chea cho ngay ngàn, cùng déu san Idng ehgn lày" [5:94]. Do dd, càc quan "nén theo
sy nàt Ihiy lai nghe dieh xàc, chù khdng nén yéu ghét vi finh riéng, de trén Ibi giùp
che vua d ehd vua nghT khdng tdi, dudi Ibi nghiém càm nhGng ké hào quyén, de
dujc ich nude Igi dàn, trù phién ehinh, càch tham nhùng, gay dyng fiéng tàm d
troig Ihién ha, làm sàng td phàp dd d trong triéu dình, may ra thì trén dàp dugc cài
y t)t dcp cùa due Hoàng khào ta, ma dudi thì thda man dugc cài y san long ehgn
dùng cùa ta vày" [5:95]. Vua Ty Due, ngay sau khi lén ngdi, cùng ra du: "Ta duong
ngMéng minh càu ngudi ndi" [5:127]. "Lù nguoi ngdi d dia vi ày, thyc nén ty xét
mìih, tìm d ngudi xua, néu ed mdt eau ndi bay, mot viée làm Idi, ed thè va dugc

31


VIÉT NAM HOC - KY YEU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT T U

ehd thiéu sdì, giùp ich dugc cho dàn cho nude, thì ta tal san Idng nghe theo. Ma nlu
khdng ndi thì thdi, da ndi Ibi il phài ndi cho dùng, di khdi cài lù lem nhem Igi khiu
mugn làm bude tién thàn. Lù nguoi nén gang sue nhu thi nào di khdi phu cài y eiia
triéu dình trong viée dal quan dùng ngudi. Hày dem hit cài phuong phàp tàn trung
de bù Idi, va néu duge nhu thè, thì cài càu che bai là "ngói rói an khdng" con d dùu
ma xuàt hién nGa! Lù nguoi hày nén nghT diy, nén co ging diy, ehd dgi ta phài
ludn ludn ndi nhiéu!" [5:124]. "Tu nay, nén tùy viée ma tàu bay, ndi ra dilu ihilt
dàng, bd bel thdi thudng edp nhàl, dem hit cài phong càch trung thyc, may ra ed
duge cài diéu bd ich cho thyc dyng. Til eà hày diu nén ging sue!" [5:127].
1.2. Càc càp trén - dudi hiep dóng giài quyét vice chung
Trong bd phàn lành dao cùa bài cu co quan nhà nude nào dudi Irilu Nguyén,
cho dù chùc vu va phim hàm Idn bé ed khàe nhau nhung cùng dIu duge cùng nhau

boi bàn nhàm de xuàt càc bién phàp dh giài quyll edng vice chung. Y kién cùa
trudng quan (càc quan phu tràch co quan) va quan chudng in (quan dùng din co
quan) déu khdng mang linh chat phù quyll dói vdi nhGng y kiln chung cùa càc
thành vién trong nha mdn, nhung ddng thdi càc quyét dinh dugc dua ra eung khdng
nhàt thiét phài theo y kién cùa da sd càc thành vién tham già nghi hdi. Chinh quan
diém dd dà hinh thành nén càc tàp Ibi trudng quan doàn trong lo chùc nhà nude
dudi triéu Nguyén, chù khdng gióng vdi thdng Ihuòng là ehi dò cà nhàn lành dao.
Day là mdt co che quàn ly nhà nude hit sue linh vi va ddc dào dat trong mot xà hdi
phong kién chuyén chi quan liéu. Trong tàp the lành dao dd, ngudi ed y kién phàn
bàc chinh kién cùa da sd trong nghi boi (dù ehi là y kiln cùa mdt ngudi) thì bàn
thàn y kién dd cùng vàn duge dàng lén cho vua bill, va bg duge quyln làm mot td
tiu riéng, trinh bay ly do y kién cùa minh va di'mg lén eà nhàn, ddng trien de Irinh
cho vua xem xét. Va nhà vua khdng hi bd sdt bit cu mdt y kién riéng nào Irong càc
quan chùc thi hành edng vu cùa minh. Néu ihày y kién riéng, tuy cùa nidi eà nhàn,
dù khàe vdi y kién chung cùa nghi hdi nhung td ra thich hgp thì nhà vua cùng van
su dyng. Vua Minh Mang lùng ndi: "Ta tu khi lén ngdi dén gid, ehàm tini dao tri
nude, càc ehuong sd d trong Kiiih va ngoài càc linh, khdng bàn nào là khdng xeni
dgc hét, càc edng viée chinh sy lón nhd déu nim biét hét " [4:235]. Va vua Thiéu
Tri cùng cho biét: "Tram tu khi ra coi chinh sy dén nay, kinh theo phép san, eham
lo mgi viée, dy triéu dén xé bdng, nùa dém cdn phé sd, chàng dàm roi rài. Vày,
phàm bà quan trong khi làm viée phài nén hét Idng làm cho nén viée mdi dugc"
[5:168]. Càc vua Nguyén rat ghét thdi "ngàm mieng àn tién", mdt Ihài dò vd fich sy,
hoàc Idi a dua ve bua, bay Ihài dd ludi biéng suy nghT, "nhim mit biéu quyét theo
da sd", "àn theo" suy nghT cùa ngudi khàe. Til cà càc thành vién trong mot co quan
déu phài hgp thành mdt khdi thdng nhàt chat che, lién két trén dudi vi edng vice

32


NGUYÉN TAC VÀN H A N H V A BIÉN P H A P CHE \JÒC...

chung cùa nha mdn minh, phài hiép dóng bién sy trong mgi edng viée va phài lién
ddi chiù tràch nhiém trong viée giài quyét edng viée. Tràch nhiém dd duge phàn
cip cu thè dya theo finh chit cùa co quan, theo chùc chudng trong lùng nha mdn
(gòm trudng quan, là nhi, nhàn vién...), hoàc theo mdi quan bé trye tiép bay giàn
tilp ln)ng khi giài quyll edng viée. Trong tinh thàn dd, vua Ty Due ndi: "Ta lù khi
lén ngòi din nay, hit sue co ging nhìn xa thày rdng, mong cho trén dudi ed dugc sy
thdng suol, khiln cho edng viée khdng bj Ird ngai" [5:123].
1.3. Ca quan trong - ngoài kiém che bang phàn hdi ngugc
Trén co sd nhGng tiu Irình cùa dia phuong gùi ve Kinh, Lue bd ed tràch nhi?m
làp "phiéu nghT phé dàp", phàt bilu quan dilm nhàm tu vin cho nhà vua ve nhùng
càch Ihùe giài quyll va nhilu khi nhùng y kiln dd trd thành quyét dinh cùa chinh
Floàng di dh ban xuóng cho càc dia phuong. Va nhu vày, chùng là nhùng edng vàn
cùa tnmg uong do nhà vua ra lénh gùi xudng cho càc dja phuong thi hành, nhung
thyc chit là y kiln cùa Lue bd. Va nlu Ihiy dùng va thda dàng thì càc co quan d dia
phuong cu Ibi ma thyc thi, nhung nlu Ihiy khdng sài hgp vdi tình hinh thyc té cùa
dia phuong thì càc co quan chùc nàng d dia phuong ed quyén trinh lai nhùng sd kién
cùa minh cùng vdi tit cà càc ly do xàc dàng de phàn hdi trd lai ddi vdi trung uong
cho nlià vua ra ménh lénh khàe. Dd chinh là bién phàp kiém che quyén lyc làn nhau
giGa càc co quan chùc nàng d dja phuong va ménh lénh cùa trung uong thdng qua sy
phàn hói ngugc. DÓng thdi, giGa càc co quan chùc nàng d trung uong cùng duge nhà
vua giao cho nhOng nhicm vu ràng bude, chi uóc lln nhau. Vua Minh Mang dà nhilu
lin ndi rd nguyén tàc này nhu sau: "Trong thì Noi càc d ben là, Vién Co mal d ben
hùu, ngoài thì ben vd ed Ngù quàn Dd Thóng phù, va ben vàn ed dudng quan Lue bd.
Tue là, là - hùu ed ngudi, trong - ngoài giùp nhau. Phàm nhGng viée ma Lue bg làm
chua dùng thì Noi càc cu hach ra, hoàc nhùng viée ma Ndi càc làm chua hgp le thì
Co mal vién duge hac hdi, khiln cho giGa càc co quan ed sy ràng rit chat che vdi
nhau thì mdi mong dén dugc sy thinh tri" [8:226].
L4. Chirc - tràch ràng bude chat che, nghiém minh
Day là nguyén tic vón dugc néu ra trong hge thuylt "Chinh danh" cùa Nho

giào, theo dd, cài "thyc" (tràch nhiém) phài duge thyc hién phù hgp/sàt dùng vdi cài
"danh" (chùc vu) dà duge dal ra. Chinh vua Ty Due tùng bào: "Duge ngudi nhu thè
khdng di. VÓn dà biét thè, song càng khd hon nGa là trong Idi ndi phài nghT dén
viée làm, cài danh thì phài xùng vdi cài thyc. Ndi mot Idi ma ngudi quàn tu dugc
lién lén, ké tiéu nhàn phài lui lai, gay viée Igi lón, trù té da lau, thè ha chàng phài là
ndi mdt Idi lai càng phài tran trgng mot Idi diy sao?" [5:123]. Vói bién phàp này,
nd yéu càu trong ddi ngù quan lai cùa nhà nude, truóc hét ai d vào chùc vu nào thì
phài hoàn thành Idi nhàt tràch nhiém cùa chùc vu ày, nhGng quyén han thude ve
33


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TlT

chùc vu ày, chù khdng dugc phép y eày vào quyln chùc duge giao ma muu ciu Igi
ich riéng tu. Hai là, d vào chùc vu nào thì duge phép bàn bae, giài quyll trong pham
vi tràch nhiém va quyln han ehi cùa chùc vu iy ma thdi. Day cùng ehinh là tiéu
chuin va co sd di khen thudng bay tràch phat dói vói ddi ngù quan lai. Chinh trén
co sd do, vua Thiéu Tri nhic nhd dói vdi càc quan: "NhGng ngudi dugc eù ra cól
phài hét Idng làm chùc vu, phài theo dao ehinh, giG phép edng, trén dù de thda Idng
ùy dyng cùa vua, dudi thì khdng phu ngudi biét minh tién cu" [5:98]. Bàn thàn nhà
vua tuy dugc "ménh Trdi" giao phd, nhung cùng phài ludn ludn khàng khàng lo
ling giGa chùc vu va tràch nhiém cùa minh. Vua Thiéu Tri ndi: "Ta vùa nói nadi
trén nghT vàng cài trgng tràch duge giao phd, dudi muón cho thda tinh quan dàn
mong mdi, sg hai co gang, lo ling, ehàm ehi, nén bàn chàng kip àn" [5:94]. "NghT
vi due Hoàng khào [Minh Mang] ta d ngdi 21 nàm, nhùng phuong phàp sua minh
tri ngudi, cùng dao day dàn thành phong tue tòt da diy dù lai hit sue rd ràng. Fa
kinh ein tuàn theo khudn phép iy, nghe theo Idi day bào iy, di làm rang phùe xira,
ty lày dd làm cài nln dh ina nuong lya" [5:95-96].
'

^

r

r

1.5. Quyén Igi - nghla v« gàn bó thdng nhàt, tuang ung
Trong xà hdi phong kién Viét Nam ngày trude, ké sT ra tham chinh dugc xem
là mot dàc àn cùa triéu dình do nhà vua ban cho minh (ggi là "on vua, Igc nude"),
mot già tri tinh thin to Idn, dùng ra gành vàc tràch nhiém "kinh bang ti Ibi", giùp
ddi giùp ngudi, dilu dd khiln cho ho ludn ludn ly dàt nghTa vu lén trén quyln lai,
khdng xem là dia vi cùa mot ngudi "làm edng àn luong". Mac dù vay, càc dng vua
triéu Nguyén, nhit là vua Già Long va vua Minh Mang, dà rat thyc il, nén ben canh
nguyén làc "ehùc-tràch nghiém minh" nhàm bào ve trai ty ky euong nhà nude, càc
dng cdn àp dyng day dù nguyén tàc "quyln igi va nghTa vu tuong ùng" dh ngudi
làm quan giù dugc sy thanh liém va khuyén khieh ddng vién hg bang bài trong edng
viée cùa minh [10:173-182]. Chinh vua Già Long tùng ndi: "Cho bóng Igc hau là de
khuyén ké sT. Nay thién ha dà yèn, phài nén chi djnh bóng Igc cho ed dinh
tàc"[6:963]. Va ngoài luong chinh ra, nhà vua lai cdn phu cip thém cho hg filn
dùng dh "nudi dudng sy thanh liém" (ggi là tiln dudng liém), nhàm ngàn chan finh
trang vi sy thilu thón ma làm viée àn hói Id cùa dàn. Vua ndi: "Din nhu phù huyén,
d gàn dàn, chùc nhd nhung viée nhilu, ngoài bóng ehinh ra, ta cip thém tièn gao
dudng liém de cho td rd sy dàc eàch"[6:963]. Che dò phu cip dudng liém cdn dugc
àp dyng cho cà nhGng ngudi làm nhiém vu giG kho va càc ihu lai chua dugc vào
ngach vdn ed thu nhap thàp.
L6. ''Thàn thàn" - "nhàm hién" tàch biét rach rèi
•

•

•

Tuy "thàn ngudi thàn" de giG sy hda mue trong Idn Igc, nhung viée nude là
phài "dùng ngudi lai" de làm luong dóng cho quóe già, do dd, càc vua Nguyén ludn

34


NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC...

giù indi quan he phàn minh giGa tình riéng va nghTa chung. Vua Minh Mang tùng
ndi: "Nay la làm chù cà thién ha, néu vi lù con em khdng Idi ma bd phép nude thì
liy gì làm mùe ngay ngin cho mudn phuong" [3:181]. Càc Hoàng lù, Hoàng thàn
va Tdn ihit dIu dugc cho chi dd lich phong, tàp àm va càp cho luong bdng hàng
Ihàng de cùng hudng sy phù quy cùa ddng toc "cành vàng là ugge", nhung néu hg
muón dugc tham ehinh thì hg phài ed dao due va lai nàng thyc sy. Càc vua Nguyén
chi tao nhùng dilu kién thuàn Igi cho hg trong viée hge hành, rén dùa nhàn càch va
hun due lai nàng thdng qua qua trinh dào tao d Tàp Thién dudng (nhà hge cùa
Hoàng lù, Hoàng thàn) va Tdn Hge sd (nhà hge cùa nhGng ngudi Tdn thit) dh khi
hg thành dal thì tùy lai ma nhà vua bó dyng vào nhGng edng viée cu thè, chù dùt
khoàl khdng loi Idng nguyén tic "trgng hién" (trgng ngudi ed lai nàng va due dd).
Do dd, nlu ai thdng minh dTnh ngd thì nhà vua cho hg duge làm Tdn sinh de ed thè
hoc hành thành lai, nlu ai khde manh, nhanh nhen thì duge nhà vua cho tham già
vào hìih Hg ve di bào ve nhà vua va càc eung milu, nlu ai tinh finh càn lin thành
thuc thì duge nhà vua cho giù viée Tu ti d càc noi ty milu, cdn nhGng ai ludi biéng
thì bi nhà vua phat vi tiln luong bóng di nudi sdng hàng ngày va khdng cho dugc
bd dyng, néu ai làm trai phép edng thì sé bi Irùng tri nghiém khàe, néu Idi nàng thì
bj loai khdi so Tdn thit. Trén co sd dd, vua Minh Mang luyén bó: "Ta làm chù thién
ha, dù hoàng thàn, quóe thich ai vi pham mot chùt cùng chua tùng làm sai phàp luàt
di bénh tha" [4:512].

/. 7. Thudng - phat nghiém khàe, rành mach
De khuyén khieh quan lai càc cip hoàn thành nhi$m vu duge giao phd va
nghiém tri càc trudng hgp bd bé edng viée, khdng eoi ngd làn nhau, nhàm ngàn
chàn nan bé cành, rip tàm "àn cip quyln lyc" cùa nhà vua, tham d cùa edng, nhàn
cùa dùt Idi, cùng nhu lam dyng dia vi di ùc hilp cip dudi, Igi dyng chùc quyln di
muu Igi bit ehinh, de nén ddi vdi dàn den, lùa gal dói vdi trilu dình, thì nhà vua cho
àp dyng mdt chi do thudng phat rit nghiém khic va rành mach. Vua Minh Mang
tùng luyén bó: "Thudng phat khuyén ràn là viée Idn cùa nhà nude, déu là de thùe
giyc ngudi ludi mong cho thành edng... NIU khdng khuyén ràn cho rd ràng, thì
ngudi man càn liy gì ma khuyln khieh, ngudi ludi biéng liy gì ma sg hai ?..., se
din nói ké gian àc ehàm hi gilt chit, ké khdng Idi lai hi hga lày" [7:123-125]. "Cho
nén dai bl Idi vàn dùng le, nhung cài quyln Idn là thudng phat thì tu xua Nghiéu,
Thuin, Vd, Thang tri nude cùng dIu khdng bd dilu iy. Ky euong nhà nude cól phài
xét doàn nghiém minh, ed edng thì dugc thudng, ed Idi thì hi phat. Va phàm dà
pham tdi, thì khdng ke quan to quan bay quan nhd, ta chi ed liy phàp luàt ma làm
viée, song trong dd cùng ed sy ehàm chude" [5:84]. Vua Thiéu Tri cdn dàn dd quan
lai: "NIU càc nguoi cùng bè phài vdi nhau, khdng lày viée nude làm trgng, mdt khi

35


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU

hi ngudi khàe tàu hach, hoàc là ta trieh ra, thì quyll theo nghiém luàt ma tri idi, chù
thyc khd ma khoan tha" [5:98].
2. Nhung bifn phàp che uóc trong ho mày cóng quyèn trièu Nguyén
Trong dilu kién cùa mdt che dd quàn chù liy tàp quyln tuyét dói làm chù
fiirong, liy ehinh sàch lai tri làm phuong tién, thì sy bà lam rat ed the xày ra, nlu
nhu khdng ed nhlìng bién phàp hùu biéu dh ngàn chàn kip thdi. Do dd, càc vua
Nguyén da rat luu tàm dén viée dal ra càc bién phàp nhim kilm ehi quyln lyc dói

vdi càc co quan edng quyln cùa bd mày nhà nude bing chù truong tilt chi va kiém
soàt quyén lyc lan nhau, ngay eà ddi vdi di quyln dù mang tinh chit tuyét dói cùa
nhà vua cùng khdng duge loai trù. Ngoài ra, dói vdi càc eà nhàn quan lai thì nhà
nude thàng thàn dùng nhùng bién phàp ehi lai khi pham Idi va àp dyng ehi dd khào
hach mot càch chat che theo dinh ky.
2.1. Càc bién phàp tièt che trong bg mày cóng quyén trièu Nguyén
Trong co cau tó chùc bd mày edng quyén trilu Nguyén, mgi quyln hành, ké
eà de quyln cùa nhà vua, dIu ed nhGng bién phàp dói trgng di trành cài té "dge kién
chuyén hành". Va tal eà mgi boat ddng vi edng vu dIu ed thi bi khóng chi va xuit
phàt tu nhiéu noi, nhung tuyét nhién khdng bi y niém dàng cip hành chinh ehi phói.
2.1.1. Càc bien phàp ngàn ngiea su chuyén doàn cùa Hoàng di
Vi àp dyng che do "Hoàng di thàn ehinh", nén nln cai tri cùa trièu Nguyén
ddi vdi nhàn dàn trong nude ed the xem là nén "cai tri cà nhàn" cùa nhà vua. Trong
trudng hgp dò, ndi chung, nhGng quyét nghi cùa vua ed thè bi sai lac, di ngugc lai
vói quyén Igi tdi cao cùa qude già, khdng hgp vói dàn finh, dàn y, bòi mot trong hai
nguyén nhàn: hoac là nhùng ành hudng khdng bay cùa gidi thàn càn nhà vua, hoàc
là do tu dyc cùa chinh bàn thàn nhà vua gay ra. De ngàn ngùa nhùng nguy co này,
càc vua Nguyén dà dal ra nhGng bien phàp dy phdng sau day:
2.1.1.1. De loai trù nhiing àn lyc ed thè gay ành hudng dén càc quyll dinh cùa
Hoàng de, vua Nguyén quy dinh nhGng Hoàng thàn khdng dugc liy tu càch cùa
minh de tham dy vào edng viée chinh sy. Hoàng de triéu Nguyén tri nuóc khdng
phài nhàn danh Ploàng toc, va càc Hoàng thàn nhd vào Hoàng de ma dugc hudng
"àn sàu, Igc hàu", trong khi Hoàng de lén ngdi lai là do y chi cùa dàn chùng, chù
khdng phài Hoàng toc. Do dd, càc Hoàng thàn vàn ed Ihl tham dy vào chinh sy,
nhung vdi tu càch cùa mot thàn dàn d trong nude ma thdi va hg bude phài theo
dùng le Idi xuàt chinh chung dugc àp dyng cho toàn thè quóe dàn d trong nude. Ben
canh dd, càc vua Nguyén khdng chù truong sàch làp Hoàng bau, nhàm ngàn ngùa
nan ngoai thich Igi dyng viée ra vào noi eung càm de làm bdng viée nude. Càc vua
Nguyén cdn ra lénh càm càc hoan quan va hàu nhàn d noi eung khdng dugc phép
36

NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC...

dinh dàng dén nhGng edng viée giày td cùa nhà nude. Nhà vua khdng dùng càc
hoan quan de hàu doe càc tàu sd cho vua nghe, khdng lày thj thàn (quan hoan) de
hàu viét càc phé Ibi do vua ban bay giùp vua phé là càc edng vàn, ehi truyén, ehinh
là nhàin de ngàn chàn nan phe dàng d ben trong trong Noi eung, va phdng ngùa sy
khuynh loàl cùa bgn hàu càn ddi vdi viée triéu ehinh, ddng thdi loai bd bue tudng
ngàn càch giGa nhà vua vdi triéu dình. Dd là nhìmg bién phàp khà chu dào va té
mat. nham ngan ngùa nhùng thdi le vdn dà tùng xày ra trong lich su. Vua Già Long
cdn ngàn chàn càc quan vién van vd khdng dugc di lai vdi càc Hoàng tu, Hoàng tdn
[3:167]. Dén nàm 1851, vua Ty Due nhàc lai: "Tu trude dén nay, càc phàm quan
vàn vd khdng duge dén yél kién d nhà riéng càc hoàng thàn, viée này vdn dà ed
dicu luàt nghiém càm. Néu ed pham vào Ibi phài bài Idi va càch chùc dudi di. Vày
cài y phdng xa ngàm dàn rat sàu. Ddi Minh Mang, vàng ed Thành dy day bào rò
ràng nghiém thiét biét là bao nhiéu. Thè ma gàn day làu ngày sinh ra té, sy phdng
ngùa kinh sg khdng dugc nhu trude. Nhùng quan vién d ngoài tuy khdng dàm thàn
dén phù de ludn ludn, nhung cùng nghe ndi hoàc là ed ké dén thàng Bd thy de trd
chuyén lién niién, hoàc là d ehd choi hdi khàe, hoàc là biéu xén, di lai trong xd tdi,
lue ban dém, thyc khdng thè ké hét nhùng tình hinh ày. Trude thdi ky lén ngdi, ta
vdn dà biét rd, khdng phài ehi gàn day ma thdi. Va quan dai thàn nghT khdng nén
kél giao riéng, ina càc hoàng thàn vdn cùng khdng duge biét viée ben ngoài, càc
quan vién Idn nhd déu ed chùc tràch riéng, cùng vdi càc phù de ày vdn khdng ed
quan he gì vdi nhau, thì ha tàt phài di lai làm quen, chuyén trd két thàn làm gì?
Trong liée mua vui néu chi bàn luàn ve vàn tho cdn chua là hgp; hudng chi d trong
dd lai ed viée dành bae ehgi gà, déu ching ed ich gì dén viée giù diéu thién giùp
dilu nhàn, ma biét dàu chàng sinh ra té khàe duge. Nay nhà nude duong lue vd sy,
phàp luàt rd ràng, càc lénh phién vuong chinh nén tién due kip thdi, ngudi ed quan
chùc cùng nén theo phàn giù phép, sao chàng biét sg su sàch, ma dàm trai ngugc

nhu thè. NhGng diéu ehuong ve khoàn ày déu cdn, phép nhà rat nghiém, ta mudn
giG phép eù, khdng thè khdng néu lai ménh lénh. Vày truyén dy cho càc quan chùc
vàn vo, cho dén bgn Tue ve va moi Thàn quàn lai càc vién eung giàm, dèu nén tuàn
theo nghi dinh, khdng dugc di lai noi càc phù de. Càc thàn phién, hoàng thàn cùng
khdng duge thàn din càc bd thy quàn doanh, cùng nhà riéng cùa quan vién. Cdn
nhu hàng nàm, lue này lue khàe ed tàng biéu, cùng là sai ngudi nhà di lai, thì cùng
khdng dugc phép nhilu lin. NIU trai lénh cim thì y theo diéu Bd bàn nàm trude ma
tri Idi nàng thém; ma Vién Dd sài là ed tràch nhiém xét viée vach Idi tàu lén xin ehi,
néu Ihiy ed nhùng té iy ma cdn ed chùt tu lui khdng phàt giàc ra ngay thì cùng dIu
bi tri Idi nàng khdng tha. Vày ein kinh ein luàn theo, ehd ed bd qua Idi dan cùa ta"
[3:179-180].

37


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU
2.1.1.2. De loai trù tu due cùa bàn thàn nhà vua, sau khi lén ngdi dugc il làu,
càc vua Nguyén dIu ed ban "Chiéu ciu ngdn" di yéu ciu dàn chùng trong nude cho
vua duge nghe "nhùng Idi ndi thing", duge tilp nhàn nhùng Idi "thanh nghi" (tiéng
ndi nghi bàn) cùa gioì sT phu trong nude. Su eù cho bill, Nguyén Cdng Trù, vào
nàm 1804, khi cdn là mdt thu sinh nghèo, dà din hành lai cùa vua Già Long, khi
nhà vua trén dudng tuàn du dit BÌC, dh dàng vua bàn dilu trin "Thài hinh thàp
sàch" (Mudi kl sàch dh tri bình). Nàm 1825, Phan Bào Dinh dàng bilu lén vua
Minh Mang xin nghiém ràn viée tang hói. Nàm 1841, sau khi mdi vùa làm le dàng
quang, vua Thiéu Tri cho phép ngudi dudi duge dàng Idi ndi thing. Luu Quy cùng
Ngd Dình Dyc dà xin vua bdt diéu ham chudng, tilt kiém tiln cùa va ein thàn khi
dùng ngudi, v.v...
Thién lù dù d ngdi chù té trong nude thì cùng khdng thè thoàt khdi vdng phim
hinh cùa cdng luàn, do dd d thdi Chu (Trung Quóe), càc Hoàng de cho dal chùc su
quan de ghi chép nhGng viée xày ra giGa trièu dudng, cùng vdi nhùng ngdn iigG, cii

ehi cùa chinh nhà vua dién ra trude bà quan. Sy ghi chép này dugc giao cho nhùng
ngudi euong trye thyc hién trong mdt tinh ihin tdn trgng cdng ly, khiln cho hàu thè
ed thè lày dd làm lai liéu phé phàn trilu dai mdt càch vd tu, ma mue dieh di de bào
ve càc nguyén tàc càn bàn cùa che do. Dudi trilu Nguyén, viée ghi chép càc su liéu
trén duge giao cho Dd Sài vién. Vào nàm 1832, vua Minh Mang xuóng du in dinh:
Phàm nhùng khi vua ngy dién thinh chinh, thì 2 nhàn vién cùa Dd Sài vién duoc cu
dén, cho dùng d trén dién, lai ben hùu cùa ngai vàng, de giù viée "khdi cu chù":
"Nhàt eù nhàt ddng cùng vdi ngdn ngG eù chi cùa Hoàng di déu duge kinh ein ghi
chép" [5:130]. Ngudi dùng ghi phài viét rd danh linh cùa minh dudi bàn "Khdi cu
chù" ày; nhùng cho giàp phùng (hai td giiy tiép nhau) thì dIu ed ddng diu cùa Vién
de phdng viée bi xé bd ed thè xày ra. Dén hét mdt ngày, bàn ghi duge chuyén irình
cho càc trudng quan cùa Vién de nhuàn sàe. Cudi mdi thàng, càc bàn này dugc chép
finh lai, ddng thành tàp ed dàu àn cùa Dd Sàt vién, rói dem giao cho Quóe Su quàn
phung thù làm su liéu de chép Thuc lue (nhùng tàp ghi chép iy khdng phài tién
trìnli cho Hoàng de duyet lai nhàm dàm bào tinh khàeh quan cùa nhùng dilu ghi
chép). Néu trong lue nhuàn sàe, vi Trudng quan d Dd Sàt vién ty y sua ddi thì nhàn
vién làm nhiém vu "khdi cu chù" dugc phép trieh xuit, va làm td tàu lén Hoàng de
de xin theo nhu sy that ma cài chinh. NhGng lue vua ngy già tuan hanh d ben ngoài,
thì le trén cùng van dugc àp dung. Gap trudng hgp bit thin nhà vua cho triéu bèi
mdt vài quan vién vào Ndi eung de hdi ve chinh sy, lue dd nhàn vién cùa Dd Sài
vién khdng ed màt, thì viée dàng ky sé do nhàn vién cùa Ndi càc làm thay va dugc
chuyén ve cho Vién Dd sàt de y hành theo thù lyc. Dén nàm 1834, nhàn Ihiy nhung
lue Hoàng de ngy lai càc dién riéng (gdm Dién Vàn minh, Dién Vd hién va Dién
Ddng càc) de làm vi^c, ed khi vua tuyén triéu càc quan nhap kién, ma nhàn vién Dd

38


NGUYÉN TÀC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC...

Sài vién sung "Khdi cu chù" khdng duge phép vào theo quy che, nén vua Minh
Mang xuóng du cho ràng "dd là nhùng chùc quan ed nhiém vy ghi hành ddng, chép
Idi nói cùa vua, nén khdng thè eoi nhu nhùng chùc quan khàe duge". Va tu dd, mdi
làn Hoang de ddi càc quan vào de dién dy. Ibi khdng cdn ed sy ngàn càm nhàn vién
cùa Dò Sàt vién làm nhiém vy "khdi cu chù" duge phép nhap ndi nùa [5:130131;59:73].
2.1.2. Càc bién phàp klim chi quyén lue trong pham vi bó dudng
Ò mdi bd, Thugng thu khdng mang tinh chat nguyén thù va edng vy d bd déu
do mot Trudng quan doàn nghT quyét sau khi dà boi bàn lai Bd dudng. Trudng quan
doàn này gdm ed 5 ngudi là Thugng thu, 2 Tà - Hùu Tham tri va 2 Tà - HGu Thi
lang. 1 rong khi boi bàn, giGa 5 ngudi ày déu ed sy bình dàng vdi nhau va tràch
nhiém nhu nhau. Ò day, thiéu sd khdng phài phue tùng da sd. Ngay cà trong trudng
hgp chi ed mot ngudi ehdng y vdi 4 ngudi kia thì y kién chdng ddi cùng vàn dugc
tdn trgng, ngudi dd vàn ed quyén va tràch nhiém làm td tàu riéng de trinh bay ly do
sd kién cùa minh va ky lén ddng dàu de trinh Hoàng de quyét dinh. Ngay eà trong
càc vu viée chi do càc Trudng quan thàm dinh, nhung càc thude vién (gdm Thiém
sy, Lang trung, Càu ké, Vién Ngoai lang, Chù sy va Tu vu) duge tham già dy bién
va néu thày ed sy sai làm thì cùng phài ed tràch nhiém làm td trinh edng khai ve
nhùng nhàn xét cùa minh; néu khdng, thì khi phàt giàc, thude vién cùng phài hi Idi
lày theo vói Trudng quan.
2.1.3. Càc bien phàp tièt chi trong quan he glùa bó va dlaphuang
\

r

r

f

f

Vdi quyén "phiéu nghT phé dàp", y kién cùa càc Bd ddi vdi nhGng tàu trinh
cùa dia phuong nhiéu khi trd thành quyét dinh cùa Hoàng de dua xudng cho càc dia
phuong Ibi hành. Do dd, de trành finh trang càc quyét dinh dd ed khi khdng hgp
finh, hgp ly bay khdng sàt hgp vdi finh bình thyc té cùa dia phuong, vào nàm 1836,
vua Minh Mang cho phép càc dia phuong néu khdng phue tình thì duge phép trinh
bay lai sd kién vdi tàt cà nhùng Iy le de nhà vua dinh doat va kiéu chinh.
2.1.4. Càc bien phàp Hit chi trong quan hi glita Lue bó va Nói eòe
Hoàng de trièu Nguyén khdng su dyng che do Tè tudng ma dieh thàn nhà vua
nim quyln cai tri, thdng qua Lue bd, nén quyén lyc cùa Lue bd là rat lón. De tiét
chi quyln lyc cùa Lyc bd, vua Minh Mang cho làp td chùc Ndi càc de làm ddi lyc
nhàm kilm chi bdt quyln lyc cùa Lyc bd. Sy kiém che này duge thè hién dudi 2
hinh thùe:
2.1.4.1. Noi càc dugc quyln duyét xét lai ndi dung cùa càc phiéu nghT do Bd
trinh lén trude khi tièn trinh Hoàng de. Néu thày ed ehd khdng hgp le, thì Noi càc
dugc phép gdp thém y kiln riéng cùa minh trong mdt td trinh dinh kèm de dàng vua.
39


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU^

2.1.4.2. Ndi càc duge giao duyét xét va làm philu nghT vi càc làp tiu cùa Lue
bd de tàu trinh lén Hoàng de vi tình bình cdng vu d trong nude trude khi dàng lén
cho vua ngy làm.
Diéu càn luu y là Ndi càc chi làm nhiém vy duyét xét lai càc philu nghì cùa
Lue bd ddi vdi nhGng tàp làu cùa dia phuong là nhim kilm ehi bdt quyln lyc cùa
Lue bd, chù Ndi càc khdng làm thay cho Lue bd trong viée làp càc phiéu nghT dói
vdi nhùng tàp tiu cùa dia phuong. Cdn viée làp phiéu nghT vi càc tàp tiu cùa Lue
bd là de Ndi càc gdp y nhàn xét, nhàm tu vin cho nhùng suy nghT cùa Hoàng di
dugc thàn trgng hon. Ò day, quyén khóng ehi cùa Noi càc dói vdi Lyc bd khdng
mang tinh chat tuyét ddi, ma ehi là bd tuong. Theo thi chi, Noi càc dugc duyét càc

phiéu nghT do Bd dudng lién trinh, nhung nhùng lue Ndi càc làm philu nghf hay
phung thào Chi ngù Ibi Bd quan ùng trye tai Trye phdng cùng phài duyét lai trude
khi dàng lén Hoàng de ngy lam. Thù tue giài quyll edng vy nhu trén là nhim làm
cho giGa Noi càc va Lue bd khdng ben nào quyln lue nàng hon ben nào. Néu gap
trudng hgp hai ben y kién bài ddng, màu thuan nhau thì quyèn dinh doat cuòi cùng
se là do Hoàng de quyét dinh. Hon nGa, Bó quan duong trye dugc quyln di theo de
dy tri tal eà nhGng khi càc quan Ndi càc vào trinh viée lén Hoàng de lai càc Dién
riéng nhu Dién Vàn minh, Dién Vd hién, Dién Ddng càc [5:45-69]. Sd dT Hoàng de
triéu Nguyén quy dinh nhu trén là di de phdng dói vdi sy lam quyln, hay Ihao tùng
cùa Noi càc, dóng thdi cùng là dh cho Lue bg va Ndi càc ed thi ehàm chùdc vdi
nhau nhàm thùe day cho sy tién hành cdng vu dugc trd nén thàn trgng hon.
2.2. Càc bi^n phàp kiém soàt trong ho mày cdng quyèn trièu Nguyén
2.2.1. Càc biinphàp klim soàt tal phàn
Ngudi dàn dugc cho phép ed quyèn khóng Id ve càc hành vi bit edng, trai
phàp cùa quan lai. Càc don khóng td ed thè dàng lén Hoàng de nhàn dip nhà vua di
tuàn hanh lai càc dia phuong hoàc trye tilp ddi din Kinh va dành tróng Dàng vàn de
ngp cho Tarn Phàp ty. Cà hai trudng hgp, càc don dd dIu dugc giao cho Tarn Phàp
ty chiéu thù tue xét nghT va tàu trinh Hoàng di. Khi vua xem xong, xuóng chi, thì
viée lién quan dén co quan dia phuong nào se giao cho quan chùc càp trén cùa quan
chùc ed lién can hoàc co quan dia phuong càp trén cùa co quan dd de tra bién va làp
hd so trinh cho Tam Phàp ty. Trong trudng hgp xét ein phài phài nhàn vién trung
uong di md cudc diéu tra lai cho thì Tam Phàp ty di nghi thinh ehi Hoàng dh. DÓi
vdi nhùng viée lién he dén "quàn quóe trgng sy" thì dàn chùng ed thè dàng td "mal
tàu" lén Hoàng de bang càch dàn kin phong bì va dem giao cho Tam Phàp ly de nhd
chuyén thàng lén nhà vua va khdng ai dugc phép md phong bì ày ra.
40


NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC.

2.2.2. Càc blin phàp klim soàt hành chinh
Trong td chùc bd mày nhà nude dudi trièu Nguyén, Dd Sàt vién dugc giao cho
nhiém vii kiém soàt toàn bd càc boat ddng hành chinh va tu phàp d trong nude, tu
càc bd nha d trung uong cho dén càc càp ehinh quyèn d dja phuong. Nhu Idi cùa
vua Minh Mang dà ndi: "Lai cdn chùc ngdn quan là ta bài chude ngudi xua ma dàt
ra, nguyén là mong cho hién diéu phài, bd diéu trai, de giùp ta d ehd la khdng nghT
dén; nghTa là Igi gì dàng làm, té gì dàng bd, cho dén mgi viée ehinh sy, cdng tàc ed
chó nào khdng hgp, ma néu dà biét thì khdng diéu gì là khdng ndi, va dà ndi thì
khdng diéu gì là khdng ndi cho hét, ed nhu thè thì mdi khdi phu rày ddi vdi chùc
Iràeh duge giao" [5:79-80]. Theo sàch Dgi Nam hói diin su li, nhiém vu cùa Dd Sàt
vién bao gdm viée phàt biéu nhùng y kién ve ehinh sy cho nhà vua, giàm sàt toàn
bd càc quan lai va hoàng tde, kiém Ibi càc nghi thùe le tièt va trièu hdi, càc khoàn
thu chi lai càc kho cdng, kiém soàt edng viée hge hành lai Qude Tu giàm, cdng viée
thi eù tai càc trudng thi, cdng viée xày dyng lai càc cdng trudng, thudng xuyèn tuàn
tra lai càc tè sd va dàn mièu, làng tàm, càc kho tàng, nhà lao, phùe duyét càc bàn àn
ma Tarn Phàp ty dà thu ly va càc bàn àn lù hinh do bd Hinh da két nghT va trude khi
de trinh lén Hoàng de, tham dy thành phàn cùa Tam Phàp ty cùng vdi Bd Hinh va
Dai Ly' ly, làm nhiém vu "khdi cu chù" ve càc eù chi, ngdn ngu cùa Hoàng de khi
nhà vua "ngy dién thinh ehinh", hoàc nhiing khi vua di tuàn hanh de chuyén cho
Quóe Su quàn dùng làm lai liéu nghién cùu de bién soan Thuc lue [5:130-175]. Dén
nàm 1 836, vua Minh Mang, theo Idi tàu nghi, cdn cho phép càc quan Khoa - Dao
thude Dò Sàt vién dugc tham dy càc cudc boi nghi dình thàn de làm nhiém vy kiém
soàt. Sàch Dal Nam hói dién su li chép nhu sau: "Minh Mang nàm thù 17 (1836),
vua chuin y Idi tiu: Dal ra Vién Dd sàt là de chinh ddn phong hda ma chinh sua
phuimg phàp làm quan. Phàm là viée, thì khdng viée gì là khdng kiém soàt, thè ma
lù irucrc tdi nay nhùng khi triéu dình bàn lai chi ed quan Vién trudng vién ày duge
dy bàri, cdn càc vién Khoa - Dao chua duge dy xem xét mdt làn trièu dình hdi nghi,
ha khòng ed mot vài viée eù soàt d trong dd. Tu nay, phàm càc dình thàn tàu bàn,
trù ra edng viée co mal thì nhùng quan Khoa - Dao khdng nén dy, cdn mgi cdng
viée nià vua giao xudng, cùng ehgn cài quan vién, nhùng nha mdn chù thào trude

mdt ngày, bién dù càc vién hdi nghi theo le giao cho Thi ve bào trude vdi càc dình
thin va Vién Dd sàt, vién Vién trudng phài ehgn eù 2 vién Khoa - Dao dén kiém
soàt. trong dd quan dai thàn dy bàn, vién nào hoàc nhàn ed sy ed gì ma khdng dén
bàn thì dem giày ndi rd sy ed bào eào vdi nha mdn chù thào de biét, nha mdn chù
thào lue thì bào vdi dình thin hdi nghi khdng nén ehd dgi. Va nhùng vién Khoa Dao phài ghi ngay vào bàn luu de phdng khi xét dén, néu ngudi bd ban khdng ed
giiy Ciào ma qua gid khdng din, di dén ndi phài ehd dgi làu dai, cùng trong ky hdi
néu cÒ gì bit cdng, bit phàp thì dIu cho quan Khoa - Dao duge trieh ra tàu lén dinh
41


VIET

NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TlT

doat, cho nghiém cdng hnh" [5:164-165]. Din nàm 1845, vua Thiéu Tri cdn ma
rdng cho cà Chudng àn Giàm Sàt ngy su dao Kinh Ky cùng duge tham dy xét hach
lai boi nghi dình thàn va phài ghi dilu này làm dinh le [5:175].
De làm nhiém vu giàm sài, Dd Sàt vién ed mot Giàm Sàt doàn vdi càc chùc
chudng khàe nhau duge phàn cdng làm cdng tàc giàm sàt lai Kinh dò (gdm càc
Khoa do càc Càp Sy trung phy tràch) va lai càc dia phuong (góm càc Dao do càc
Giàm sàt Ngy su phu tràch), nén thudng duge ggi chung là càc quan Khoa - Dao.
Tuy nhién, tal eà càc nhàn vién thude Giàm Sàt doàn, khdng kl Giàm sài Ngy su
hay Càp Sy trung, déu ed quyén tham hac càc quan vién vàn vd d Kinh dd. Bdng
thdi, trong ndi bd cùa Giàm Sài doàn, càc Càp Sy tnmg cùng ed quyln dàn hac càc
Giàm sài Ngy su, cùng nhu càc Giàm sài Ngy su ed quyln dàn hac càc Cip Sy
trung. Nhd nhùng bién phàp này, sy kilm soàt cùa Dd Sàt vién rit chat che dé>i vdi
càc co càu cùa chinh phù, nhàl là d trung uong, cùng nhu dói vdi chinh nhàn vién
cùa Giàm Sàt doàn. Nhàm dàm bào tinh chit khàeh quan trong khi làm viée. Dò Sàt
vién duge td chùc mdt càch ddc làp, phàn phdi theo hàng dgc lù trung uong xuóng
dèn dia phuong, ed tinh chat tàch biét va khdng lién he gì vói he thóng hành chinh d

dia phuong. Càc Giàm sàt Ngy su ty minh làm viée va bào eào trye tilp vi cho TàHGu Dd Ngy su d Kinh dd. Do dd, giùa Giàm sàt Ngy su va càc quan chùc dia
phuong khdng nhùng khdng dugc phép di lai, giao du vdi nhau, ma cùng khdng
duge quyén tu giày td riéng vói nhau, ké cà loai giày Id cdng cho nhau. Vào nàm
1834, nhàn viée quan Khoa - Dao tu giày trai le cho quan chùc dia phuong d Quàng
Nam, vua Minh Mang ra Du: "Xét ra, trude day càc quan dia phuong cùng Vién Dd
sàt khdng duge giày td di lai, nay bdng làm td tu, thyc là Id md khdng ed kién thùe
gì hét, rat là khdng hgp le, làn này hày theo mùc nhe tam cho phat bóng de ran bào.
Vay nay thdng du cho tàt cà càc nha mdn d ngoài càc tinh khién cho dèu bici, trilu
dình dal chìic ngdn quan, chuyén giù phép tàc, phài nén bd bel tinh dién di lai, mdi
mong lày long cdng trung làm eà mgi viée. Vién ày ed viée gì nén tu, tit phài tu dén
bd ed lién quan, dén finh ed vice ày, de bd ày chuyén tu làm bang cu cho viée giài
quyét ma làm, chù cdn khdng dugc làm cdng vàn tu thàng dén càc dia phuong. Cdn
càc quan dia phuong cùng déu khdng dugc dua quan bào dén thing vién ày. Néu dà
nghe qua idi day bào này, ma cdn ed ai trai le ed y vi pham, thì tal giao cho bd
nghiém xù khdng tha" [5:76]. Nhàn dd, nhà vua cdn nhàc thém càc quan Khoa Dao là khdng duge phép lién danh làm viée chung vdi nhàn vién cùa càc nha sd (trù
trudng hgp ed lénh ehi): "Lai du ràng: Trude day càc quan Khoa - Dao ed sai di làm
viée cdng, thudng cùng nhùng vién boi bién dùng lén lién nhau tàu viée. Nay nghT:
Nhùng vién ày là ed tràch nhiém trieh bào edng viée, chùc phài hach làu, ma lai ky
bàn tàu chung vdi ngudi làm viée, thì néu ed ehd làm viée chua Idi, ed lién quan dèn
viée xét xù, chàng khdi ed bung giàu gièm. Vày nay, trù ra vién nào vàng lénh dàc
42


NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC.

sai ehuàn cho dugc làm sd làu riéng, cdn nhùng ngudi sai di cùng vdi càc Nha de
bòi lam viée. Ibi cho theo Nha làm viée ày, hoàc nhùng vién cùng phài làm viée ày,
thì dirgc ly làm sd de tàu riéng, rdi ké kém theo vién Khoa - Dao hdi ddng. Néu Nha
iy va càc vién cùng phài di làm viée dèu càm thày dn thda Idi dep thì thdi, nhung
néu ed ehd thày khdng edng bang, khdng dùng dàn lue thì vién Khoa - Dao ày phài

eào ihue chi lén làu lén tham hach. Néu vi tu finh ma giàu gièm, khdng eào phàt,
dén khi ed ngudi phàt giàc ra Ibi dem vién Khoa - Dao ày ma thém bàc de tri Idi
khdng tha" [5:76-77].
Ve quyén han, càc quan Khoa - Dao ed nhùng quyèn hành rat rdng rài gdm:
quyén dàn hàe (chi trieh Idi Idi càc quan) cùa quan Khoa - Dao khdng chiù mdt sy
han che nào va duge su dung ddi vdi tal cà càc quan vàn vd, khdng phàn biét ve
phim trai, cùng nhu ddi vdi càc hoàng thàn, qude thich, hoàng tu tude edng. Quan
Khoa - Dao duge dy thinh vi chinh sy khi Hoàng de "ngy dién thinh ehinh"; duge
quyln ghi chép càc làu ddi lén Hoàng de cùa Bd, Nha va Ndi càc de dy phdng viée
kiém hach; duge Noi càc giao cho dgc càc phd bàn ehuong sd do dia phuong tàu
trinh va sau khi nhà vua xem xong, thì duge càc Bd, Nha giao cho dge nhùng bàn
phd sàch lich de lén ngy làm; duge bién ky càc Dy, Chi ban xudng do Ndi càc sao
lyc; dugc Iham dy càc cudc bop dình nghi do Hoàng de ha chi (trù nhGng viée co
mal); duge dy tri càc boat ddng thudng nhàt cùa Noi càc (nhu viée ddng dàu hùu ty,
viée giao nhàn ehuong sd, sàch lich...); ed quyèn trye tàu lén Hoàng de ma khdng
thdng qua Trudng quan cùa minh là Dd Ngy su va Phd dd Ngy su. Mdi khi càc
quan Khoa - Dao duge phàn phài edng xuàt tra bi?n, dén lue ve làp phùe trinh thi
dugc dùng lén riéng va ddng trién riéng cùa minh de dàng thàng lén Hoàng de, ma
khdng kinh qua viée phùe duyét cùa Chudng vién. Tuy quyèn hành rat quan trgng,
nhung phim trai cùa Cip Sy trung d khoa va Giàm sàt Ngy su d dao cùng ehi d vào
hàng Chinh Ngù phàm, dói vdi Chudng in Càp Sy trung va Chudng àn Giàm sàt
Ngy su Ibi cùng ehi d hàng Tdng Tu phim. Ve luong bdng cùa càc quan Khoa Dao cùng il. Day là chù truong ed hùu y cùa nhà vua nhàm "lày chùc quan nhd de
kilm soàt chùc quan lón", va do quan niém ràng "d dia vi thàp thì tinh ngudi se
thàng ma khdng chiù thua ai, bóng Igc il thì sy lo nghT cho bàn thàn va già dình se
nhe". Nhung vi phuong dién tinh thàn, trong hàng ngù càc quan lai trièu thì càc
quan Khoa - Dao duge dàc biét trgng vgng va ni nang; ngay eà Hoàng de cùng
dành cho hg nhilu uu dai nhu khi trilu ha thì quan Khoa - Dao duge dùng trude càc
quan bd nha dóng phim trai, quan Khoa - Dao dugc Nhap càc khi Hoàng de boi
trièu nià khdng thdng qua viée tièn dàn cùa Bd Lai hay Bd Binh nhu càc quan ddng
phim trai khàe khdng thude Dd Sàt vién, khi Hoàng de àn cip vai dung cho quan

chùc Ibi quan Khoa - Dao khdng hudng theo phim trai cùa minh ma dugc hudng
theo hàng càc quan Dai thin. Chàng han trong Du ban ào rèi mùa ddng cho dai thàn
43


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TlT

vào nàm 1833, vua Minh Mang ndi: "Làn này ban ào rèi, càc vién Khoa - Dao theo
phàm le thì khdng dugc dy, song triéu dình uu dai ngdn quan là de td y tdn sùng
chùc phong. Vày nén già àn ngoài càch, cho chiéu theo càc vién hién lai déu thudng
cho mgi ngudi mdt cài ào sa Idi nùa to trong Idi vài màu de td rd sy dàc càch"
[5:76]. Hay trong Du ve ban ehàu ban hành vào nàm 1839, vua Minh Mang tuyén
bd: "Càc quan Khoa - Dao d Vién Dd sàt ban thù d trén Vién Ngoai lang càc Nha
va Lue bd, Chudng àn Càp Sy trung Lyc Khoa ban thù d trén càc vién Tdng tu
phàm, nhu Quang Lde ty Thiéu khanh, Thài Bge ty Thiéu khanh, Quóe Tu giàm Tu
nghiép, Hàn Làm vién Thi giàng Hge sT, Tu Té ty Tu té, de td y là triéu dình uu dai
ddi vdi ngdn quan" [5:84].
2.3. Càc bién phàp tuyén ehgn va che tài dói vdi quan lai
2.3.1. Càc bién phàp tuyin ehgn quan lai
Quan chùc là tàng Idp nàm giù cdng quyén va chiù tràch nhiém truóc Hoàng
de ve edng vy cùa minh, nén de bude chàn vào hàng ngù quan chùc, ddi hdi càc ddi
tugng tham già phài dàp ùng, mùe do nào dd, nhùng diéu kién ve phàm chat, nàng
lyc, hge vàn, sue khde va nhàn thàn. Trong giai doan dàu xày dyng nhà nude, d thdi
Già Long, do cdng viée tài thiét qude già dang cdn bè bgn, nén càc quy dinli tuyén
ehgn quan lai luong ddi rdng md. Sau khi bd mày nhà nude dà dugc dn dinh, cdng
làc tuyén ehgn quan lai dugc thdng nhàt, gdm 3 con dudng là khoa cu, lién cu va
àm eù. Va tùy theo mdi càch thùe luyén dung ma ed nhung yéu càu cu thè khàe
nhau cho càc ùng vién khi tham già, nhung luu trung ed thè phàn làm hai nhdm diéu
kién sau day: Thie nhàt là, dành cho nhùng ngudi theo con dudng chinh quy truyén
thdng, tue là qua con dudng hge hành va ibi eù. Màc dù rat càn dén càc bae hién tài

de bd sung cho bd mày nhà nude, nhimg nhiing ndi dung, quy càch ve thi eù va liéu
ehuàn de dir thi cùa triéu Nguyén vàn rat khàt khe. Dd là nhGng ngudi bude trai qua
mot qua trinh rén luyén, dui mài kinh su làu nàm va duge sàng Ige qua càc ki Ibi sàt
hach d càp xà - huyén va càc ky thi chinh thùe qude già d càp trung uong; thém vào
dd hg phài là nhiing ngudi ed ly Hch Idi, ed nhàn thàn rd ràng, khdng ed tién àn, lién
sy... Thie hai là, dành cho nhiing ngudi theo con dudng tién cu. NhGng ùng vién
này khi duge de eù lén Hoàng de phài dàm bào mdt sd diéu kién nhàt dinh ve tài
nàng vàn hge hoàc ve vd hge, phài ed nàng lyc (néu duge thàm dinh qua thyc té che
do "bau bd" thì càng idi), phài dàm bào ve nhàn thàn (ed ly fich trong saeh), va sy
dàm bào ve uy lin (cùa ngudi gidi thiéu). Dàc biét, trong ddi ngù quan lai triéu
Nguyén, ngudi ta khdng luyén dyng nhùng quan lai dà tùng pham Idi. Diéu 52 Lutd
Già Long quy dinh: "Phàm quan lai dà tìmg bi xù Idi càch chùc khdng cho làm nùa
thì càc nha mdn khdng duge map md bào eù, néu vi pham thì quan bào eù va ngudi
che giàu Idi làm dèu bi dành 100 trugng, bài bd chùc dieh, khdng dùng nùa. Néu vi
44


NGUYÉN TAC VAN HANH VA BIÉN PHÀP CHE UÓC...

nhàn. hdi lo ma bào eù va luyén dyng thì déu xù theo Idi "udng phàp" (làm cong veo
phàp luàt) va hi Irùng phat nàng" [9:368]. Tal eà nhùng quy dinh ngai nghéo va
khàt khe trén day là nhàm myc dieh dàm bào linh biéu qua cùa bd mày quàn ly nhà
nude là nhùng ngudi ed hge vàn cao hoàc nhùng ngudi ed nàng lyc dugc kiém
nghiém qua thyc té va dàm bào ve sy trung thành tuyét ddi cùa quan lai ddi vdi nhà
vua. Cùng vdi viée luyén ehgn quan lai, trièu Nguyén cdn ed nhùng bién phàp kiém
chùng ve nàng lyc va thù Ihàch quyél lièi ddi vdi càc ùng vién trong qua trinh thi
hành cdng vu va chùng dugc ehia thành tùng bude chat che gdm: hành tiu, bau bd,
thi sai, vi nhap luu, sung bd, diéu bd, bd thy, bd khuyél, thyc thu, thàng thy, cài bd,
chu>'én bd, Ihuyén chuyén, hdi ty, kiém lành, quyén nhiép, dàn kién, ehàu hàu, ly
chùc, giàng Iruàt, phue chùc, thu bang, triél luu càp han... Ngoài ra, nhiém ky làm

viée cùa quan lai dudi trièu Nguyén ehi là 3 nàm. Sau mdi nhiém kì, quan lai càc
càp déu phài trai qua viée khào hach (tue kiém tra, bình xét cùa co quan va cùa càp
trén) de duge thudng phat, thàng giàng, luu chùc hoàc ly chùc, bài chùc.
2.3.2. Càc bien phàp chi tài dói vdi quan lai
VAc bién phàp che tài ddi vdi quan lai thdng qua che do thudng phat rat duge
triéu Nguyén chù y. De nudi nàng va dàm bào phàm chat cho ddi ngù quan lai, càc
Hoàng de trièu Nguyén dal ra càc che dinh ve quyén Igi cùa quan lai mdt càch bèi
sue chu dào (luong tièn, dàt quàn càp, tién dudng liém, tién huu dudng, tién bau
luàt...). Ndi chung, che do luong bdng va huu dudng cùa triéu Nguyén là khà bau
hTnh, lai ed thém loai tién dudng liém - day là che dd hét sue ddc dào trong beh su
quan che d Viét Nam dudi thdi phong kién. Càc quan chùc làm viée Idi dugc vua
Nguyén thàng thudng thdng qua càc che dinh ve phong tude, thàng bd, ban tàng
Ihuy biéu cho bàn thàn va cho thè thài, cha me, dng bà; cho phép con ehàu cùa quan
chùc dugc tàp àm theo chùc tude cùa cha dng. Tuy nhién, che dinh tràch phat càc
quan chùc pham Idi cùa trièu Nguyén cùng bèi sue nghiém minh. Càc vua Nguyén
déu ed nhùng bién phàp cùng ràn nhàm nghiém tri nhùng hành vi pham Idi cùa
quan lai nhu: thién vi ngudi thàn, tham d, hdi Id, liei làu viée co mal, vi pham luàt
nude, thi hành edng vy khdng dùng nguyén tàc, khdng hoàn thành chùc tràch, thiéu
tràch nhiém ddi vdi cdng viée, lam dung quyén han dugc giao phd, làm "cong veo"
phàp luàt (ggi là Idi "udng phàp")... Hg bi Irùng phat bang chinh che dd "ngù hinh"
(xuy, Inrgng, dd, luu, lù) va kèm theo là viée phat luong, phat giàng càp, phat ly
chùc, phat bài chùc, v.v...
Vói nhùng bién phàp Irùng phat cu thè di kém vdi sy kiém soàt thudng xuyèn
càc quan lai dudi mgi bình thùe, nén quàn chù duói trièu Nguyén dà ed gang giù
vOng ky euong, bào dàm cho mgi boat ddng ve edng vy duge di dùng myc dieh tdi
cao/nguyèn ùy là muu càu sy àm no cho dàn chùng, an ninh cho qude già va sy
vùng ben cho triéu dai.
45

VIÉT NAM HQC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU

3. Nhung bài hoc ve tó chuc va quàn ly nhà nuóc thòi Nguyén
Màc dù khàe nhau ve thdi dai, nhung co càu td chùc va quàn ly nhà nude dudi
triéu Nguyén vàn là nhùng bài hge va ggi y fich su quy bau trong edng tàc hoàn
thién ve td chùc bd mày nhà nude va thiét làp co che vàn hành cho bd mày cdng
quyén d càc thdi dai sau: dd là linh thàn "thàn dàn", y thùe ehàm lo ddi song cùa
nhàn dàn; nhùng bién phàp tuyén ehgn, khào hach dinh ky va trong saeh hda ddi
ngù quan chùc; thài dd kién quyél xù tri ddi vdi nan tham nhùng va hdi mai quyén
thè; chù truong kién quyét loai bd nhùng thành phàn bài tài, bài lyc va bài hào ra
khdi bd mày ehinh quyén; loai trù nan bé phài va thành phàn "con dng ehàu cha bài
xùng" trong nàng lyc làm viée va chùng lùng doan bd mày edng quyén, làni "hdi
tanh" bd mày nhà nude; viée linh giàn va hgp ly hda bd mày hành chinh càc càp;
chù trgng dén tinh biéu lyc cùa ddi ngù quan chùc; de cao nguyén tàc phàn quyén
va thiét làp càc bién phàp che udc, nhàm kiém tra, giàm sài, ràng bude chat che làn
nhau giùa càc co quan nhà nude va càc nhàn vién mang finh chat thyc chat (ehi'r
khdng hinh thùe), trong dd chùc lón chùc nhd cùng ràng bude nhau mot càch chat
che, cùng chiù tràch nhiém chung vdi nhau ve cdng viée cùa co quan va cùng theo
ddi viée làm cùa nhau, nhàm loai bd che dd quyén lyc thù trudng dùng trén co quan
va làn àt mgi ngudi, nhung khi hùu sy thì dùn day edng viée, ehdi bd tràch nhiém,
quy bèi ve cho tàp thè "vd danh" de làn trdn sy che lai; tdn trgng va ed bién phàp
làng nghe y kién cùa mgi ngudi, cùa eà bd phàn thiéu sd trong nghi hdi (cho dù dd
là y kién riéng cùa mdt ngirdi) nhàm ngàn chàn nan ve hùa, sy ludi biéng trong suy
nghT va thài dd sg séfi thiéu bàn ITnh cùa nhGng ngudi làm nhiém vy xù ly cdng
viée; xày dyng mdt he thdng phàp luàt day dù va phàn minh, ddng thdi ibi hành
dùng dàn nhùng phàp luat do minh dal ra, kién quyét chdng lai tình trang ed luàt
nhung klidng dùng luat; td chùc viée hge hành va thi cu mdt càch nghiém tue de
tuyén ehgn nhùng ngudi ed thyc tài va thyc due trong nàng lyc quàn ly xà hdi,
nhàm bd sung cho eàe co quan hành chinh qude già de làm nhiém vu tiép xùc vdi
dàn; kién quyél chdng lai hinh thùe su dung bang càp theo Idi hgp thùe hda, chan

dùng té nan bang già, hoac bang thài nhung hoc già, nan hdi mai bang càp, viée
thuong mai hda giào due; xày dyng mdt tàc phong dùng dàn cùa nhà càm quyén,
nhàm tao ra mdt ddi ngù quan chùc thdng nhàl giùa Idi ndi va viée làm, giùa chù
truong va hành ddng, v.v...
Nhìn chung, net ndi bài trong td chùc bd mày nhà nude dudi trièu Nguyén là
finh chat bé thè va hoàn thién cùa nd. Trong td chùc bd mày nhà nude dd, eàe co
quan quyén lyc lù trung uong dèn dia phuong déu dugc td chùc theo Idi phàn tàn,
phdi hgp va che udc làn nhau khà triél de. Ò dd, quyén lyc cùa bd mày nhà nude
dugc phàn ehia khà cy thè, vdi sy ndi lén cùa ha khdi quyèn lyc Idn là hành phàp, tu
46


NGUYÉN TAC VÀN HÀNH VA BIÉN PHÀP CHE UÒC...

phàp va giàm sàt, trong dd nhà vua là ngudi nàm mgi quyén hành va quyél dinh mgi
cdng viée cùa qude già. Càc quan lai là ngudi giùp viée cho nhà vua, nhung khi giài
quyel cdng viée hg cùng vàn duge tao diéu kién de thè hién bàn iTnh va sy sàng tao
cùa minh va dugc nhà vua khuyén khieh, mong càu. Cd thè ndi, phàn ehia quyén
hành nhung thdng nhàt va làp trung quyén lyc là nhàn td quyél dinh làm cho nhà
nude Nguyén trd thành mdt nhà nude manh d Ddng Nam À hdi nùa dàu thè ky
XIX. Con sy thài bai cùa vuong trièu Nguyén trude sy tàn edng bang tàu ddng va
dai bàc cùa chù nghTa tu bàn thyc dàn phuong Tày hdi nùa sau thè ky XIX thì lai là
vàn de khàe, xuàt phàt lù nhùng ly do khàe mang tinh thdi dai, khdng thude nhiém
vii dàt ra cùa de tài này.

Tài liéu tham khào
1. Huynh Còng Bà (2012), Nghién cieu phàp luat hành chinh vd quàn su triéu Nguyén
(1802-1884), Bào cao long kèl de tài khoa hoc va còng nghé càp Bò, Ma so B2010DHH 03-18, Hué, nghiém thu 6-2012.
2. Nguyén Sì Hai (1962), Td chùc chinh quyén trung uong thài Nguyén sa (1802-1847),
Lu(m àn Tién sT Luàt khoa, Truòng Dai hoc Luàt khoa Sài Gòn, Sài Gòn.

3. Nói càc triéu Nguyén (1993): Khdm dinh Dgi Nam hdi dién su le (Bàn dieh), tàp 1, Nxb
Thuan 1 lóa, Hué.
4. Nói càc triéu Nguyén (1993), Khdm dinh Dgi Nam hói dién su li (Bàn dieh), tàp 11,
Nxb Thuan Hóa, Hué.
5. Noi càc triéu Nguyén (1993), Khdm dình Dgi Nam hói dién su le (Bàn dieh), tàp 14,
Nxb Thuan Hóa, Hué.
6. Quòc su quàn trièu Nguyén (2004), Dgi Nam thuc lue (Bàn dieh), tàp 1, Nxb Giào due,
Ha Nói.
7. Quòc su quàn triéu Nguyén (1963), Dgi Nam thuc lue (Bàn dlch), tàp Vili, Nxb Su hoc,
Uà Noi.
8. Quòc su quàn triéu Nguyén (1965), Dgi Nam thuc lue (Bàn dieh), làp XI, Nxb Khoa
hoc xahòi, Ha Noi.
9. Nguyén Vàn Thành (Tòng tài) (2009), Hoàng Viét luàt li (Bàn dieh), Nxb Giào due,
Uà Noi.
10. Nguyén Minh Tudng (1996), Cài càch hành chinh dudi triéu Minh Ménh, Nxb Khoa
hoc xahòi. Ha Nói.

47