giao duc bao ve moi truong cho hoc sinh qua cac mon hoc

Module 43

Module TH

NGUYN TH HOA

43
GIáO DụC BảO Vệ
MÔI TRƯờNG
cho học sinh
QUA CáC MÔN HọC
ở TIểU HọC

GIO DC BO V MễI TRNG QUA CC MễN HC TIU HC

|

7


A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN

S phát tri n kinh t ã t o ra nhi u mâu thu n: M t bên là t o ra hàng
lo t công trình ki n trúc có giá tr , m t bên là r ng b tàn phá, bi n b
váng d u và ch a ch t th i c h i, a d ng sinh h c b nghèo i, t ng
ozon b th ng, nhi t Trái t t ng lên... H u qu môi tr ng ã b y
n b v c c a hai hi m ho là c n ki t tài nguyên và ô nhi m.
Ô nhi m môi tr ng ã tr thành m t trong nh ng v n quan tr ng
b c nh t c a toàn c u. L l t, h n hán, ng t, s nóng lên c a Trái
t, b ng tan hai c c, n c bi n dâng cao... ã nh h ng tr c ti p
n i s ng con ng i và gây nhi u thi t h i l n cho nhân lo i c ng

nh m i sinh v t trên Trái t. Môi tr ng ang ngày càng ô nhi m b i
ch t th i công nghi p, ch t th i nông nghi p, ch t th i sinh ho t, b i tác
ng c a các khu công nghi p, ô th ...
Tác ng c a con ng i lên môi tr ng không d ng l i m c
a
ph ng mà mang tính toàn c u. M t s c môi tr ng nào ó b t kì
qu c gia nào trên Trái t c ng nh h ng n các qu c gia khác.
Vi t Nam, trong t ng lai không xa, 90% di n tích t tr ng c a ng
b ng sông C u Long s b ng p n c trong vòng b n n n m tháng
vào mùa m a, s b ng p m n do s xâm nh p c a n c bi n vào mùa
khô. Ngu n n c ô nhi m, không khí ô nhi m, s c kho con ng i b
nh h ng n ng n . S xu t hi n c a các làng ung th , t l ng i ch t
do các c n b nh xu t phát t v n môi tr ng ngày càng gia t ng, tài
nguyên sinh v t c n ki t, thi u n c sinh ho t... ây là cái giá mà toàn
th nhân lo i ph i gánh ch u vì nh ng vi c làm gây nh h ng n môi
tr ng c a mình. “Gieo gió t g t bão”, ó là quy lu t, nh ng quy lu t
ós
c thay i n u m i chúng ta có nh n th c và ý th c v t ng
vi c làm c a mình.
Tr c tình hình bi n i khí h u nh hi n nay thì vi c giáo d c ý th c
cho t t c m i thành ph n trong xã h i, c bi t là các em HS, nh m
góp ph n ào t o nh ng th h con ng i có y n ng l c và nh n
th c v môi tr ng là m t vi c c p bách. Vì v y, h n bao gi h t, ng i
làm công tác giáo d c c n chú tr ng vi c “tích h p” giáo d c môi
tr ng trong các môn h c các b c h c nói chung và b c Ti u h c
nói riêng.
Trách nhi m c a cá nhân i v i môi tr ng c n c d y và h c trong
nhà tr ng t khi còn nh . Giáo d c môi tr ng nh m làm cho các em
8

|

MODULE TH 43


hi u rõ s c n thi t ph i b o v môi tr ng, hình thành và phát tri n
các em thói quen, ý th c b o v môi tr ng. Thông qua vi c giáo d c v
môi tr ng giúp b i d ng tình yêu thiên nhiên, nh ng c m xúc và hình
thành thói quen, k n ng b o v môi tr ng cho các em HS ti u h c.
Module này s giúp cho ng i h c nâng cao n ng l c giáo d c b o v
môi tr ng cho h c sinh qua các môn h c ti u h c.

B. MỤC TIÊU

H c t p, nghiên c u xong module này, ng
yêu c u sau:

ih cc n

t

c nh ng

1. Về kiến thức
— Hi u rõ t m quan tr ng c a giáo d c b o v môi tr ng cho HS ti u h c
qua các môn h c.
— Trình bày
c nh ng n i dung c b n v môi tr ng và giáo d c b o
v môi tr ng cho h c sinh ti u h c qua các môn h c.

2. Về kĩ năng
— Xác nh
c m c tiêu và cách th c giáo d c b o v môi tr ng qua các
môn h c ti u h c.
— Xác nh
c các n i dung tích h p giáo d c b o v môi tr ng trong
m t s môn h c ti u h c.
— S d ng hi u qu các ph ng pháp d y h c tích h p giáo d c b o v môi
tr ng trong m t s môn h c ti u h c.
— H th ng
c các ho t ng giáo d c b o v môi tr ng ngoài gi
lên l p.
— Nâng cao n ng l c t ch c ho t ng giáo d c b o v môi tr ng ngoài
gi lên l p cho HS ti u h c.

3. Về thái độ
Có ý th c b o v môi tr ng, tích c c tuyên truy n, giáo d c b o v
môi tr ng nói chung và giáo d c b o v môi tr ng qua các môn h c
ti u h c.

GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

9


C. NỘI DUNG

Hoạt động 1. Tìm hiểu một số vấn đề chung về môi trường và

bảo vệ môi trường
1. Mục tiêu
Sau khi k t thúc ho t ng này, ng i h c nêu c nh ng n i dung c
b n v t m quan tr ng c a môi tr ng, hi u rõ tính c n thi t, c p bách,
toàn c u c a v n b o v môi tr ng, nêu c m c ích và trình bày
c nh ng n i dung b o v môi tr ng.
2. Câu hỏi
— Hãy nêu nh ng n i dung c b n v t m quan tr ng c a môi tr ng.
— Vì sao v n b o v môi tr ng mang tính c p bách và toàn c u?
— Trình bày nh ng n i dung b o v môi tr ng.
— T i sao c n giáo d c b o v môi tr ng?
— M c ích c a giáo d c b o v môi tr ng là gì?
3. Đánh giá
— B n có nh n th y t m quan tr ng c a vi c giáo d c b o v môi tr ng
không? Vì sao?
— B n có ki n th c c b n, c n thi t v môi tr ng t tin th c hi n
giáo d c b o v môi tr ng ti u h c không? Vì sao?
4. Thông tin phản hồi
4.1. Khái niệm môi trường
“Môi

tr ng bao g m các y u t t nhiên và y u t v t ch t nhân t o
quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ng i, có nh h ng t i i
s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ng i và thiên nhiên.”
(Theo Ði u 1, Lu t B o v Môi tr ng c a Vi t Nam).
Theo ch c n ng, môi tr ng s ng c a con ng i

c chia thành các lo i:

Môi tr ng t nhiên bao g m các nhân t thiên nhiên nh v t lí, hoá

h c, sinh h c, t n t i ngoài ý mu n c a con ng i, nh ng c ng ít nhi u
ch u tác ng c a con ng i. Ðó là ánh sáng m t tr i, núi sông, bi n c ,
không khí, ng v t, th c v t, t, n c... Môi tr ng t nhiên cho ta
không khí th , t xây d ng nhà c a, tr ng c y, ch n nuôi, cung
c p cho con ng i các lo i tài nguyên khoáng s n c n cho s n xu t, tiêu
10

|

MODULE TH 43


th và là n i ch a ng, ng hoá các ch t th i, cung c p cho ta c nh
p gi i trí, làm cho cu c s ng con ng i thêm phong phú.
Môi tr ng xã h i là t ng th các quan h gi a ng i v i ng i. Ðó là
nh ng lu t l , th ch , cam k t, quy nh, c nh... các c p khác
nhau nh : Liên H p Qu c, hi p h i các n c, qu c gia, t nh, huy n, c
quan, làng xã, h t c, gia ình, t nhóm, các t ch c tôn giáo, t ch c
oàn th ... Môi tr ng xã h i nh h ng ho t ng c a con ng i theo
m t khuôn kh nh t nh, t o nên s c m nh t p th thu n l i cho s
phát tri n, làm cho cu c s ng c a con ng i khác v i các sinh v t khác.
Ngoài ra, ng i ta còn phân bi t khái ni m môi tr ng nhân t o, bao
g m t t c các nhân t do con ng i t o nên, làm thành nh ng ti n nghi
trong cu c s ng, nh ôtô, máy bay, nhà , công s , các khu v c ô th ,
công viên nhân t o...
Môi tr ng theo ngh a r ng là t t c các nhân t t nhiên và xã h i c n
thi t cho s sinh s ng, s n xu t c a con ng i, nh tài nguyên thiên
nhiên, không khí, t, n c, ánh sáng, c nh quan, quan h xã h i...
Môi tr ng theo ngh a h p không xét t i tài nguyên thiên nhiên, mà ch
bao g m các nhân t t nhiên và xã h i tr c ti p liên quan t i ch t l ng

cu c s ng con ng i. Ví d : Môi tr ng c a HS g m nhà tr ng v i th y
giáo, b n bè, n i quy c a tr ng, l p h c, sân ch i, phòng thí nghi m,
v n tr ng, t ch c xã h i nh Ðoàn, Ð i v i các i u l hay gia ình,
h t c, làng xóm v i nh ng quy nh không thành v n, ch truy n mi ng
nh ng v n c công nh n, thi hành và các c quan hành chính các c p
v i lu t pháp, ngh nh, thông t , quy nh.
Tóm l i, môi tr ng là t t c nh ng gì có xung quanh ta, cho ta c s
s ng và phát tri n.
4.2. Chức năng của môi trường

Môi tr ng có các ch c n ng c b n sau:
* Môi tr ng là không gian s ng c a con ng i và các loài sinh v t:
Trong cu c s ng h ng ngày, m i ng i u c n m t không gian nh t
nh ph c v cho các ho t ng s ng nh : nhà , n i ngh , t s n
xu t nông nghi p, lâm nghi p, thu s n, kho tàng, b n c ng... Trung
bình m i ngày, m i ng i u c n kho ng 4m3 không khí s ch hít th ;
2,5 lít n c u ng, m t l ng l ng th c, th c ph m t ng ng v i
2.000 — 2.400 calo. Nh v y, ch c n ng này òi h i môi tr ng ph i có
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

11


—
—
—
—
—

*
—
—
—
—
*

12

|

m t ph m vi không gian thích h p cho m i con ng i. Không gian này
l i òi h i ph i t nh ng tiêu chu n nh t nh v các y u t v t lí, hoá
h c, sinh h c, c nh quan và xã h i. Tuy nhiên, di n tích không gian s ng
bình quân trên Trái t c a con ng i ngày càng b thu h p.
Môi tr ng là không gian s ng c a con ng i và có th phân lo i ch c
n ng không gian s ng c a con ng i thành các d ng c th sau:
Ch c n ng xây d ng: cung c p m t b ng và n n móng cho các ô th ,
khu công nghi p, ki n trúc h t ng và nông thôn.
Ch c n ng v n t i: cung c p m t b ng, kho ng không gian và n n móng
cho giao thông ng thu , ng b và ng không.
Ch c n ng s n xu t: cung c p m t b ng và phông t nhiên cho s n xu t
nông — lâm — ng nghi p.
Ch c n ng cung c p n ng l ng thông tin.
Ch c n ng gi i trí c a con ng i: cung c p m t b ng và phông t nhiên
cho vi c gi i trí ngoài tr i c a con ng i (tr t tuy t, ua xe, ua ng a...).
Môi tr ng là n i cung c p tài nguyên c n thi t cho cu c s ng và ho t
ng s n xu t c a con ng i (nhóm ch c n ng s n xu t t nhiên):
R ng t nhiên: b o t n tính a d ng sinh h c và phì nhiêu c a t,
ngu n g c i, d c li u và c i thi n i u ki n sinh thái.

Các thu v c: cung c p n c, dinh d ng, n i vui ch i, gi i trí và các
ngu n thu h i s n.
Không khí, nhi t , n ng l ng m t tr i, gió, n c: chúng ta hít th ,
cây c i ra hoa, k t trái.
Các lo i qu ng, d u m : cung c p n ng l ng và nguyên li u cho ho t
ng s n xu t...
Môi tr ng là n i ch a ng các ch t ph th i do con ng i t o ra trong
cu c s ng và ho t ng s n xu t c a mình, là n i gi m nh các tác ng
có h i c a thiên nhiên t i con ng i và sinh v t trên Trái t.
Ph th i do con ng i t o ra trong quá trình s n xu t và tiêu dùng c
a tr l i môi tr ng. T i ây, ho t ng c a vi sinh v t và các thành
ph n môi tr ng s chuy n ph th i tr thành các d ng ban u trong
m t chu trình sinh a hoá ph c t p. Kh n ng ti p nh n và phân hu
ch t th i c a môi tr ng là có gi i h n. Khi l ng ph th i v t quá gi i
h n ti p nh n và phân hu ch t th i, thì ch t l ng môi tr ng s b suy
gi m, môi tr ng có th b ô nhi m.
MODULE TH 43


—
—
—
—

*
—
—
—

Có th phân lo i ch c n ng này thành:

Ch c n ng bi n i lí hoá: pha loãng, phân hu hoá h c nh ánh sáng m t
tr i, s tách chi t các v t th i và c t c a các thành ph n môi tr ng.
Ch c n ng bi n i sinh hoá: s h p th các ch t d th a, s tu n hoàn
c a chu trình cacbon, chu trình nit , phân hu ch t th i nh vi khu n, vi
sinh v t.
Ch c n ng bi n i sinh h c: khoáng hoá các ch t th i h u c , mùn hoá...
Ch c n ng gi m nh các tác ng có h i c a thiên nhiên t i con ng i và
sinh v t trên Trái t.
Trái t tr thành n i sinh s ng c a con ng i và các sinh v t nh m t
s i u ki n môi tr ng c bi t: nhi t không khí không quá cao,
n ng oxi và các khí khác t ng i n nh, cân b ng n c các i
d ng và trong t li n. T t c các i u ki n ó cho n nay ch a tìm
th y trên m t hành tinh nào khác trong và ngoài H M t tr i. Nh ng
i u ó x y ra trên Trái t nh ho t ng c a h th ng các thành
ph n c a môi tr ng Trái t nh khí quy n, thu quy n, sinh quy n
và th ch quy n.
Môi tr ng là n i l u tr và cung c p thông tin cho con ng i:
Cung c p s ghi chép và l u tr l ch s , a ch t, l ch s ti n hoá c a
v t ch t và sinh v t, l ch s c a s xu t hi n và phát tri n v n hoá c a
con ng i.
Cung c p các ch th không gian và t m th i mang tính tín hi u và báo
ng s m các hi m ho i v i con ng i và sinh v t s ng trên Trái t
nh ph n ng sinh lí c a c th s ng tr c khi x y ra các hi n t ng tai
bi n t nhiên, c bi t nh bão, ng t, núi l a...
L u tr và cung c p cho con ng i s a d ng các ngu n gen, các loài
ng, th c v t, các h sinh thái t nhiên và nhân t o, các v p, c nh
quan có giá tr th m m th ng ngo n, tôn giáo và v n hoá khác.
Con ng i luôn c n m t kho ng không gian dành cho nhà , s n xu t
l ng th c và tái t o môi tr ng. Con ng i có th gia t ng không gian
s ng c n thi t cho mình b ng vi c khai thác và chuy n i ch c n ng s

d ng c a các lo i không gian khác nh khai hoang, phá r ng, c i t o các
vùng t và n c m i. Vi c khai thác quá m c không gian và các d ng tài
nguyên thiên nhiên có th làm cho ch t l ng không gian s ng m t i
kh n ng t ph c h i.
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

13


4.3. Mối quan hệ giữa môi trường và phát triển kinh tế – xã hội
Phát tri n kinh t — xã h i là quá trình nâng cao i u ki n s ng v v t
ch t và tinh th n c a con ng i qua vi c s n xu t ra c a c i v t ch t, c i
ti n quan h xã h i, nâng cao ch t l ng v n hoá. Phát tri n là xu th
chung c a t ng cá nhân và c loài ng i trong quá trình s ng. Gi a môi
tr ng và s phát tri n có m i quan h h t s c ch t ch : môi tr ng là
a bàn và i t ng c a s phát tri n, còn phát tri n là nguyên nhân t o
nên các bi n i c a môi tr ng.
Trong h th ng kinh t — xã h i, hàng hoá c di chuy n t s n xu t,
l u thông, phân ph i và tiêu dùng cùng v i dòng luân chuy n c a
nguyên li u, n ng l ng, s n ph m, ph th i. Các thành ph n ó luôn
tr ng thái t ng tác v i các thành ph n t nhiên và xã h i c a h th ng
môi tr ng ang t n t i trong a bàn ó. Khu v c giao nhau gi a hai h
th ng trên là môi tr ng nhân t o.
Tác ng c a ho t ng phát tri n n môi tr ng th hi n khía c nh
có l i là c i t o môi tr ng t nhiên ho c t o ra kinh phí c n thi t cho s
c i t o ó, nh ng có th gây ra ô nhi m môi tr ng t nhiên ho c nhân
t o. M t khác, môi tr ng t nhiên ng th i c ng tác ng n s phát
tri n kinh t — xã h i thông qua vi c làm suy thoái ngu n tài nguyên ang

là i t ng c a ho t ng phát tri n ho c gây ra th m ho , thiên tai i
v i các ho t ng kinh t — xã h i trong khu v c.
các qu c gia có trình phát tri n kinh t khác nhau có các xu h ng
gây ô nhi m môi tr ng khác nhau. Ví d :
— Ô nhi m do d th a: 20% dân s th gi i các n c giàu hi n s d ng
80% tài nguyên và n ng l ng c a loài ng i.
— Ô nhi m do nghèo ói: Nh ng ng i nghèo kh các n c nghèo ch có
con ng phát tri n duy nh t là khai thác tài nguyên thiên nhiên (r ng,
khoáng s n, nông nghi p...). Do ó, ngoài 20% s ng i giàu, 80% s dân
còn l i ch s d ng 20% ph n tài nguyên và n ng l ng c a loài ng i.
Mâu thu n gi a môi tr ng và phát tri n trên d n n s xu t hi n các
quan ni m ho c các lí thuy t khác nhau v phát tri n:
— Lí thuy t ình ch phát tri n là làm cho s t ng tr ng kinh t b ng (0)
ho c mang giá tr (—) b o v tài nguyên thiên nhiên c a Trái t.
— M t s nhà khoa h c khác l i xu t l y b o v ng n ch n s nghiên
c u, khai thác tài nguyên thiên nhiên.
14

|

MODULE TH 43


— N m 1992, các nhà môi tr ng ã a ra quan ni m phát tri n b n v ng,
ó là phát tri n trong m c duy trì ch t l ng môi tr ng, gi cân b ng
gi a môi tr ng và phát tri n.
4.4. Những thách thức môi trường hiện nay trên thế giới

Báo cáo t ng quan môi tr ng toàn c u n m 2000 c a Ch ng trình Môi
tr ng Liên H p Qu c (UNEP) vi t t t là “GEO — 2000” là m t s n ph m

c a h n 850 tác gi trên kh p th gi i và trên 30 c quan môi tr ng và
các t ch c khác c a Liên H p Qu c ã cùng ph i h p tham gia biên
so n. ây là m t báo cáo ánh giá t ng h p v môi tr ng toàn c u khi
b c sang m t thiên niên k m i. GEO — 2000 ã t ng k t nh ng gì chúng
ta ã t c v i t cách là nh ng ng i s d ng và gìn gi các hàng
hoá và d ch v môi tr ng mà hành tinh cung c p.
Báo cáo ã phân tích hai xu h ng bao trùm khi loài ng i b c vào
thiên niên k th ba:
Th nh t: ó là các h sinh thái và sinh thái nhân v n toàn c u b e do
b i s m t cân b ng sâu s c trong n ng su t và trong phân b hàng hoá
và d ch v . M t t l áng k nhân lo i hi n nay v n ang s ng trong s
nghèo khó và xu h ng c d báo là s khác bi t s ngày càng t ng
gi a nh ng ng i thu c l i ích t s phát tri n kinh t và công ngh
và nh ng ng i không ho c thu l i ít theo hai thái c c: s ph n th nh và
s cùng c c ang e do s n nh c a toàn b h th ng nhân v n và
cùng v i nó là môi tr ng toàn c u.
Th hai: Th gi i hi n ang ngày càng bi n i, trong ó s ph i h p
qu n lí môi tr ng quy mô qu c t luôn b t t h u so v i s phát tri n
kinh t — xã h i. Nh ng thành qu v môi tr ng thu c nh công
ngh và nh ng chính sách m i ang không theo k p nh p và quy mô
gia t ng dân s và phát tri n kinh t . M i m t ph n trên b m t Trái t
c thiên nhiên ban t ng cho các thu c tính môi tr ng c a riêng
mình, m t khác, chúng l i c ng ph i ng u v i hàng lo t các v n
mang tính toàn c u ã và ang n i lên. Nh ng thách th c ó là:

4.4.1. Khí hậu toàn cầu biến đổi và tần suất thiên tai gia tăng

Vào cu i nh ng n m 1990, m c phát tán dioxit cacbon (CO2) h ng n m
x p x b ng 4 l n m c phát tán n m 1950 và hàm l ng CO2 ã t n
m c cao nh t trong nh ng n m g n ây. Theo ánh giá c a U ban Liên

Chính ph v bi n i khí h u (Intergovernmental Panel on Climate
Change — IPCC) thì có b ng ch ng cho th y nh h ng r t rõ r t c a con
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

15


*
—
—

*
—
—
—

16

|

ng i n khí h u toàn c u. Nh ng k t qu d báo g m vi c d ch chuy n
c a các i khí h u, nh ng thay i trong thành ph n loài và n ng su t
c a các h sinh thái, s gia t ng các hi n t ng th i ti t kh c nghi t và
nh ng tác ng n s c kho con ng i. Các nhà khoa h c cho bi t,
trong vòng 100 n m tr l i ây, Trái t ã nóng lên kho ng 0,5OC và
trong th k này s t ng t 1,5 — 4,5OC so v i nhi t
th k XX.
Trái t nóng lên có th mang t i nh ng b t l i, ó là:

M c n c bi n có th dâng lên cao t 25 n 140cm do s tan b ng và
s nh n chìm m t vùng ven bi n r ng l n, làm m t i nhi u vùng t
s n xu t nông nghi p, d n n nghèo ói, c bi t các n c ang
phát tri n.
Th i ti t thay i d n n gia t ng t n su t thiên tai nh gió, bão, ho
ho n và l l t. i u này không ch nh h ng n s s ng c a loài ng i
m t cách tr c ti p và gây ra nh ng thi t h i v kinh t mà còn gây ra
nhi u v n môi tr ng nghiêm tr ng khác. Ví d , các tr n ho ho n t
nhiên không ki m soát c vào các n m t 1996 — 1998 ã thiêu hu
nhi u khu r ng Brazil, Canada, khu t tr N i Mông ông B c Trung
Qu c, Indonesia, Italia, Mexico, Liên bang Nga và M . Nh ng tác ng
c a các v cháy r ng có th r t nghiêm tr ng. Chi phí c tính do n n
cháy r ng i v i ng i dân ông Nam Á là 1,4 t USD. Các v cháy r ng
còn e do nghiêm tr ng t i a d ng sinh h c.
Trái t nóng lên ch y u do ho t ng c a con ng i, c th là:
Do s d ng ngày càng t ng l ng than á, d u m và phát tri n công
nghi p d n n gia t ng n ng CO2 và SO2 trong khí quy n.
Khai thác tri t d n n làm c n ki t các ngu n tài nguyên, c bi t là
tài nguyên r ng và t r ng, n c — là b máy kh ng l giúp cho vi c
i u hoà khí h u Trái t.
Nhi u h sinh thái b m t cân b ng nghiêm tr ng nhi u khu v c trên
th gi i. T t c các y u t này góp ph n làm cho thiên nhiên m t i kh
n ng t i u ch nh v n có c a mình.
Vi t Nam tuy ch a ph i là n c công nghi p, nh ng l ng khí th i gây
hi u ng nhà kính làm bi n i khí h u toàn c u c ng gia t ng theo n m
tháng. K t qu ki m kê c a D án Môi tr ng toàn c u (RETA) Vi t
Nam c a ra b ng sau:

MODULE TH 43

K t qu ki m kê khí nhà kính n m 1990 — 1993 (Tg — tri u t n)

Nm

Ngu n phát th i

— Khu v c n ng l ng th ng m i (Tg CO2)
— Khu v c n ng l ng phi th ng m i (Tg CO2)
— S n xu t xi m ng (Tg CO2)
— Ch n nuôi (Tg CH4)
— Tr ng lúa n c (Tg CH4)
— Lâm nghi p (Tg CO2)

1990

1993

19,280
43,660
0,347
1,135
0,950
33,90

24,045
52,565
2,417
0,394
3,192

34,516

Nhìn chung, l ng phát th i trong các l nh v c chính c a nh ng n m
g n ây có xu h ng t ng lên, ó chính là h qu c a t c phát tri n
kinh t và t l t ng dân s n c ta hi n nay. L ng phát th i CO2 do
tiêu th n ng l ng và s n xu t xi m ng c a n m 1993 t ng h n so v i
n m 1990. Trong khi ó, l ng phát th i CO2 do các ho t ng lâm
nghi p t ng không áng k . Trong khu v c nông nghi p, l ng phát th i
CH4 trong ch n nuôi ã có nh ng sai khác nhi u so v i n m 1990. CO2 và
CH4 là hai lo i khí nhà kính ch y u n c ta hi n nay. Tính n n m
1993, l ng phát th i CO2 Vi t Nam vào kho ng 27 — 28 tri u t n do tiêu
th nhiên li u hoá th ch t các ho t ng n ng l ng và phát th i CH4
kho ng 3,2 tri u t n do s n xu t lúa n c. Các ho t ng trong ngành
Lâm nghi p phát th i kho ng 34,5 tri u t n CO2...
V i nh ng nguyên nhân trên, thiên tai không nh ng ch xu t hi n v i t n
su t ngày càng gia t ng mà quy mô tác ng gây thi t h i cho con ng i
c ng ngày càng l n.
4.4.2. Sự suy giảm tầng ozon (O3)

V n gìn gi t ng ozon có vai trò s ng còn i v i nhân lo i. T ng ozon
có vai trò b o v , ch n ng các tia c c tím có nh h ng tr c ti p t i i
s ng c a con ng i và các loài sinh v t trên Trái t. B c x tia c c tím
có nhi u tác ng, h u h t mang tính ch t phá hu i v i con ng i,
ng v t, th c v t c ng nh các lo i v t li u khác. Khi t ng ozon ti p t c
b suy thoái, các tác ng này càng tr nên t i t . Ví d , m c c n ki t
t ng ozon là 10% thì m c b c x tia c c tím các b c sóng gây phá hu
t ng 20%. B c x tia c c tím có th gây hu ho i m t, làm c thu tinh
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

17


th và phá ho i võng m c, gây ung th da, làm t ng các b nh v
ng
hô h p. ng th i, b c x tia c c tím t ng lên c coi là nguyên nhân
làm suy y u các h mi n d ch c a con ng i và ng v t, e do t i i
s ng c a ng và th c v t n i trong môi tr ng n c s ng nh quá trình
chuy n hoá n ng l ng qua quang h p t o ra th c n trong môi
tr ng thu sinh.
Ozon là lo i khí hi m trong không khí n m trong t ng bình l u khí quy n
g n b m t Trái t và t p trung thành m t l p dày
cao t 16 —
50km so v i m t t, tu thu c vào v . Ngành Giao thông ng b do
các ph ng ti n có ng c th i ra kho ng 30 — 50% l ng NO các
n c phát tri n và nhi u ch t h u c bay h i (VOC) t o ra ozon m t t.
N u không khí có n ng ozon l n h n n ng t nhiên thì môi tr ng
b ô nhi m và gây tác h i i v i s c kho con ng i.
Ví d : N ng O = 0,2ppm ch a có tác ng gây b nh rõ r t.
N ng O = 0,3ppm: m i, h ng b kích thích và b t y, rát.
N ng O = 1 — 3ppm: gây m t m i, b i ho i sau 2 gi ti p xúc.
N ng O = 8ppm: nguy hi m i v i ph i.
N ng O cao c ng gây tác ng có h i i v i th c v t.
Tác ng c a ozon i v i th c v t c th hi n qua b ng sau:
x

3

3

3
3
3

Tác
Lo i cây

—C c i
— Thu c lá
— u t ng
— Y n m ch

ng c a O3

N ng
Th i gian tác
O3 (ppm)

0,050
0,100
0,050
0,075

i v i th c v t
ng

Bi u hi n gây h i

20 ngày (8 gi /ngày) 50% lá chuy n sang màu vàng.
5,5 gi — 19 gi

Gi m 50% phát tri n ph n hoa.
Gi m sinh tr ng t 14,4 — 17%.
Gi m c ng quang h p.

Các ch t làm c n ki t t ng ozon (ODS — Ozone Depleting Substances)
bao g m: clorofluorocacbon (CFC); metan (CH ); các khí nh oxit nit
(NO , NO, NO ) có kh n ng hoá h p v i O và bi n i nó thành oxi. Các
ch t làm suy gi m t ng ozon trong t ng bình l u t m c cao nh t vào
n m 1994 và hi n ang gi m d n. Theo Ngh nh th Montreal và các
v n b n s a i c a Ngh nh th d oán r ng, t ng ozon s
c ph c
h i so v i tr c nh ng n m 1980 vào n m 2050.
4

2

18

|

MODULE TH 43

x

3


4.4.3. Tài nguyên bị suy thoái

R ng, t r ng và ng c hi n v n ang b suy thoái ho c b tri t phá

m nh m , t hoang b bi n thành sa m c. Sa m c Sahara có di n tích
r ng 8 tri u km2, m i n m bành tr ng thêm 5 — 7km2. M t b ng ch ng
m i cho th y, s bi n i khí h u c ng là nguyên nhân gây thêm tình
tr ng xói mòn t nhi u khu v c. G n ây, 250 nhà th nh ng h c
c Trung tâm Thông tin và T v n Qu c t Hà Lan tham kh o l y ý
ki n ã cho r ng, kho ng 305 tri u ha t màu m (g n b ng di n tích
c a Tây Âu) ã b suy thoái do bàn tay c a con ng i, làm m t i tính
n ng s n xu t nông nghi p. Kho ng 910 tri u ha t t t (t ng ng
v i di n tích c a Australia) s b suy thoái m c trung bình, gi m tính
n ng s n xu t và n u không có bi n pháp c i t o thì qu t này s b
suy thoái m c m nh trong t ng lai g n. Theo T ch c L ng th c
Th c ph m th gi i (FAO) thì trong vòng 20 n m t i, h n 140 tri u ha
t (t ng ng v i di n tích c a Alaska) s b m t i giá tr tr ng tr t
và ch n nuôi. t ai h n 100 n c trên th gi i ang chuy n ch m
sang d ng hoang m c, có ngh a là cu c s ng c a 900 tri u ng i ang
b e do . Trên ph m vi toàn c u, kho ng 25 t t n t ang b cu n trôi
h ng n m vào các sông ngòi và bi n c . Theo tài li u th ng kê c a Liên
H p Qu c, di n tích t canh tác bình quân u ng i trên th gi i
n m 1983 là 0,31 ha/ng i nh ng n n m 1993 ch còn 0,26 ha/ng i
và còn ti p t c gi m trong t ng lai.
— S phá hu r ng v n ang di n ra v i m c cao, trên th gi i di n tích
r ng có kho ng 40 tri u km2, song theo th ng kê g n ây di n tích này ã
b m t i m t n a, trong s ó, r ng ôn i chi m kho ng 1/3 và r ng
nhi t i chi m 2/3. S phá hu r ng x y ra m nh, c bi t nh ng
n c ang phát tri n. Ch y u do nhu c u khai thác g c i và nhu c u
l y t làm nông nghi p và cho nhi u m c ích khác, g n 65 tri u ha
r ng b m t vào nh ng n m 1990 — 1995.
các n c phát tri n, di n tích r ng t ng 9 tri u ha, con s này còn quá
nh so v i di n tích r ng ã b m t i. Ch t l ng c a nh ng khu r ng
còn l i ang b e do b i nhi u s c ép do tình tr ng gia t ng dân s ,

m a axit, nhu c u khai thác g c i và cháy r ng. N i c trú c a các loài
sinh v t b thu h p, b tàn phá, e do tính a d ng sinh h c các m c
v gen, các gi ng loài và các h sinh thái.
— V i t ng l ng n c là 1.386×106km3, bao ph g n 3/4 di n tích b m t
Trái t và nh v y Trái t c a chúng ta có th g i là “Trái N c”,
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

19


nh ng loài ng i v n “khát” gi a i d ng mênh mông, b i vì v i
t ng l ng n c ó thì n c ng t ch chi m 2,5% t ng l ng n c, mà
h u h t t n t i d ng óng b ng và t p trung hai c c (chi m
2,24%), còn l ng n c ng t mà con ng i có th ti p c n s d ng
tr c ti p thì l i càng ít i (ch chi m 0,26%). S gia t ng dân s nhanh
cùng v i quá trình công nghi p hoá, ô th hoá, thâm canh nông
nghi p và các thói quen tiêu th n c quá m c ang gây ra s kh ng
ho ng n c trên ph m vi toàn c u. G n 20% dân s th gi i không
c dùng n c s ch và 50% thi u các h th ng v sinh an toàn. S
suy gi m n c ng t ngày càng lan r ng h n và gây ra nhi u v n
nghiêm tr ng, ó là n n thi u n c nhi u n i và i v i các khu v c
ven bi n ó là s xâm nh p m n. Ô nhi m n c u ng là ph bi n
các siêu ô th , ô nhi m nitrat (NO−3 ) và s t ng kh i l ng các kim
lo i n ng gây tác ng n ch t l ng n c x y ra h u nh kh p
m i n i. Ngu n cung c p n c s ch trên th gi i không th t ng lên
c n a; ngày càng có nhi u ng i ph thu c vào ngu n cung c p
c nh này và ngày càng có nhi u ng i ch u nh h ng c a ô nhi m
h n. M t t, m t r ng, c n ki t ngu n n c làm cho hàng ch c tri u

ng i bu c ph i di c , t n n môi tr ng... gây xu ng c p các i u
ki n s c kho , nhà , môi tr ng. Có kho ng 1 t ng i không có
ch
che thân và hàng ch c tri u ng i khác ph i s ng trên các hè
ph . Th t không th tin c r ng, th gi i ngày nay c m i n m có
20 tri u ng i ch t vì nguyên nhân môi tr ng, trong khi ó, s ng i
ch t trong các cu c xung t v trang c a h n n a th k tính t sau
n m 1945 t i nay c ng ch là 20 tri u ng i. Bài toán t ng 75% l ng
l ng th c t nay t i n m 2030 do FAO ra là bài toán khó v n ch a
có l i gi i vì dân s liên t c gia t ng trong khi di n tích t nông
nghi p không t ng mà còn có xu h ng gi m, màu m c a t
ngày càng suy thoái.
4.4.4. Ô nhiễm môi trường đang xảy ra ở quy mô rộng

S phát tri n ô th , khu công nghi p, du l ch và vi c b các lo i ch t
th i vào t, bi n, các thu v c ã gây ô nhi m môi tr ng quy mô
ngày càng r ng, c bi t là các khu ô th . Nhi u v n môi tr ng tác
ng t ng tác v i nhau các khu v c nh , m t dân s cao.
Ô nhi m không khí, rác th i, ch t th i nguy h i, ô nhi m ti ng n và
n c ang bi n nh ng khu v c này thành các i m nóng v môi
tr ng. Kho ng 30 — 60% dân s ô th các n c có thu nh p th p v n

20

|

MODULE TH 43


còn thi u nhà và các i u ki n v sinh. S t ng nhanh dân s th gi i

có ph n óng góp do s phát tri n ô th . B c sang th k XX, dân s
th gi i ch y u s ng nông thôn, s ng i s ng t i các ô th chi m
1/7 dân s th gi i. Nh ng n cu i th k XX, dân s s ng ô th ã
t ng lên nhi u và chi m t i 1/2 dân s th gi i. nhi u qu c gia ang
phát tri n, ô th phát tri n nhanh h n m c t ng dân s . Châu Phi là
vùng có m c ô th hoá kém nh t nh ng c ng ã có m c ô th hoá
t ng h n 4%/n m so v i m c t ng dân s là 3%. S ô th l n ngày càng
t ng h n, u th k XX ch có 11 ô th lo i 1 tri u dân, ph n l n t p
trung châu Âu và B c M , nh ng n cu i th k ã có kho ng 24 siêu
ô th v i s dân trên 24 tri u ng i.
L ng n c ng t ang khan hi m trên hành tinh c ng b chính con
ng i làm t n th ng, m t s ngu n n c b nhi m b n n ng n m c
không còn kh n ng hoàn nguyên. Hi n nay, i d ng ang b bi n
thành n i ch a rác kh ng l c a con ng i, n i ch a ng lo i ch t
th i c a n n v n minh k thu t, k c ch t th i h t nhân. Vi c các ch t
th i xu ng bi n ang làm xu ng c p các khu v c ven bi n trên toàn th
gi i, gây hu ho i các h sinh thái nh t ng p n c, r ng ng p m n và
các d i san hô.
Hi n nay, trên th gi i, nhi u vùng t ã c xác nh là b ô nhi m.
Ví d , Anh ã chính th c xác nh n 300 vùng v i di n tích 10.000 ha b ô
nhi m, tuy nhiên trên th c t có t i 50.000 — 100.000 vùng v i di n tích
kho ng 100.000 ha (Bridgcs: 1991). Còn M có kho ng 25.000 vùng,
Hà Lan là 6.000 vùng t b ô nhi m c n ph i x lí.
4.4.5. Sự gia tăng dân số

Con ng i là ch c a Trái t, là ng l c chính làm t ng thêm giá tr
c a các i u ki n kinh t — xã h i và ch t l ng cu c s ng. Tuy nhiên, gia
t ng dân s hi n nay m t s n c i ôi v i ói nghèo, suy thoái môi
tr ng và tình hình kinh t b t l i ã gây ra xu h ng làm m t cân b ng
nghiêm tr ng gi a dân s và môi tr ng.

u th k XIX, dân s th gi i m i có 1 t ng i nh ng n n m 1927
t ng lên 2 t ng i; n m 1960: 3 t ; n m 1974: 4 t ; n m 1987: 5 t và n m
1999 là 6 t ng i, trong ó trên 1 t ng i trong tu i t 15 — 24 tu i.
M i n m dân s th gi i t ng thêm kho ng 78 tri u ng i. Theo d tính
n n m 2015, dân s th gi i s m c 6,9 — 7,4 t ng i và n 2025
dân s s là 8 t ng i và n m 2050 s là 10,3 t ng i. 95% dân s t ng
thêm n m các n c ang phát tri n, do ó các n c này s ph i i
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

21


m t v i nh ng v n nghiêm tr ng c v kinh t và xã h i c bi t là
môi tr ng, sinh thái. Vi c gi i quy t nh ng h u qu do dân s t ng
c a nh ng n c này có l còn khó kh n h n g p nhi u l n nh ng xung
t v chính tr trên th gi i.
Nh n th c c t m quan tr ng c a s gia t ng dân s trên th gi i,
nhi u qu c gia ã phát tri n ch ng trình K ho ch hoá gia ình
(KHHG ), m c t ng tr ng dân s toàn c u ã gi m t 2% m i n m
vào nh ng n m tr c 1980 xu ng còn 1,7% và xu h ng này ngày càng
th p h n.
Theo d tính, sau n m 2050, dân s th gi i s ng ng t ng và n nh
m c 10,3 t . Tuy nhiên, i u ó v n ch a
t o cân b ng gi a dân s
và kh n ng c a môi tr ng. Các n c ch a liên k t c KHHG v i
quy ho ch phát tri n, thì c ng ch a th g n v n dân s v i hành ng
v môi tr ng. M t câu h i c t ra là li u tài nguyên thiên nhiên và
các h sinh thái c a Trái t có th ch u ng c s tác ng thêm b i

nh ng thành viên cu i cùng c a loài ng i chúng ta hay không? H n
n a, i u gì s x y ra vào n m 2025, khi ng i th 8 t c a Trái t s ra
i vào n m 2025? N u ng i th 8 t sinh ra t i m t n c phát tri n, ví
d nh M thì ng i ó ng nhiên thu c vào dân s t ng l p trên, ít
nh t theo ngh a là có nhà t t, có n c s ch, có i u ki n v sinh và c
h ng giáo d c, ch m sóc y t thích áng, có vi c làm, có th i gian gi i
trí. Song ng i th 8 t c ng góp ph n tiêu th nh ng tài nguyên k l c.
H ng n m, 270 tri u ng i M s d ng kho ng 10 t t n nguyên li u,
chi m 30% l ng tiêu dùng c a toàn th gi i; kho ng 1 t ng i giàu trên
th gi i, k c ng i châu Âu và ng i Nh t tiêu th 80% tài nguyên Trái
t. N u ng i th 8 t c sinh ra t i m t n c ang phát tri n, n i t p
trung 3/4 dân s c a th gi i thì ng i ó ch có lâm vào c h i nghèo
ói và thi u th n; 1/3 dân s th gi i (kho ng 2 t ng i) ang s ng v i
kho ng 2 USD/ngày; m t n a s ng i trên Trái t có i u ki n v sinh
kém; 1/4 không c dùng n c s ch, 1/3 s ng trong nh ng khu nhà
không ti n nghi; 1/6 không bi t ch và 30% nh ng ng i lao ng
không có c c h i có vi c làm phù h p; kho ng 5 t ng i còn l i trên
Trái t ch tiêu dùng v n v n 20% tài nguyên Trái t. Vi c t ng nh ng
kì v ng và nhu c u thi t y u c i thi n i u ki n s ng trong nh ng
n c ang phát tri n càng làm tr m tr ng thêm s t n h i v môi tr ng.
M t ng i M trung bình h ng n m tiêu th 37 t n nhiên li u, kim lo i,
khoáng ch t, th c ph m và lâm s n. Ng c l i, m t ng i n trung
bình tiêu th h ng n m ít h n 1 t n. Theo Liên H p Qu c, n u toàn b
22

|

MODULE TH 43

dân s c a Trái t có cùng m c tiêu th trung bình nh ng i M ho c
Tây Âu, thì c n ph i có 3 “ra” áp ng tài nguyên c n thi t. Rõ ràng,
c n ph i quan tâm h n n a t i s ti n b c a con ng i và công b ng xã
h i và ph i coi ây là nh ng nhân t nh h ng t i s phát tri n ngu n
nhân l c và c i thi n môi tr ng. M i qu c gia ph i m b o s hài hoà
gi a dân s , hoàn c nh môi tr ng, tài nguyên và trình phát tri n
kinh t — xã h i.
4.4.6. Sự suy giảm tính đa dạng sinh học trên Trái Đất

Các loài ng, th c v t qua quá trình ti n hoá hàng tr m tri u n m ã và
ang góp ph n quan tr ng trong vi c duy trì s cân b ng môi tr ng
s ng trên Trái t, n nh khí h u, làm s ch các ngu n n c, h n ch
xói mòn t, làm t ng phì nhiêu t. S a d ng c a t nhiên c ng là
ngu n v t li u quý giá cho các ngành công nghi p, d c ph m, du l ch,
là ngu n th c ph m lâu dài c a con ng i và là ngu n ti n phong phú
t o ra các gi ng loài m i. a d ng sinh h c c chia thành 3 d ng:
a d ng di truy n; a d ng loài và a d ng sinh thái.
— a d ng di truy n: v t li u di truy n c a vi sinh v t, th c v t và ng v t
ch a ng nhi u thông tin xác nh các tính ch t c a t t c các loài và
các cá th t o nên s a d ng c a th gi i h u sinh. Theo nh ngh a, thì
nh ng cá th cùng loài có nh ng c i m gi ng nhau, nh ng bi n i
di truy n l i xác nh nh ng c i m riêng bi t c a nh ng cá th trong
cùng loài.
— a d ng loài: c th hi n i v i t ng khu v c, a d ng loài c tính
b ng s l ng loài và nh ng n v d i loài trong m t vùng.
— a d ng h sinh thái: s phong phú v sinh c nh trên c n và môi
tr ng d i n c c a Trái t ã t o nên m t s l ng l n h sinh thái.
Nh ng sinh c nh r ng l n bao g m r ng m a nhi t i, ng c , t
ng p n c, san hô và r ng ng p m n ch a ng nhi u h sinh thái
khác nhau và c ng r t giàu có v a d ng sinh h c. Nh ng h sinh thái

riêng bi t ch a ng các loài c h u c ng góp ph n quan tr ng cho a
d ng sinh h c toàn c u. Các sinh c nh giàu có nh t c a th gi i là r ng
m nhi t i, m c dù chúng ch chi m 70% t ng di n tích c a b m t
Trái t, nh ng chúng chi m ít nh t 50%, th m chí n 90% s loài
ng, th c v t c a Sinh quy n.
S a d ng v các gi ng loài ng, th c v t trên hành tinh có v trí vô
cùng quan tr ng. Vi c b o v a d ng sinh h c còn có ý ngh a o c,
th m m và loài ng i ph i có trách nhi m tuy t i v m t luân lí trong
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

23


—
—
—
—
+

24

|

c ng ng sinh v t s ng. a d ng sinh h c l i là ngu n tài nguyên nuôi
s ng con ng i. Chúng ta ã s d ng sinh v t làm th c n, thu c ch a
b nh, hoá ch t, v t li u xây d ng, n ng l ng... và cho nhi u m c ích
khác, kho ng 100 loài cây cung c p ph n l n l ng th c n cho toàn c u,
chúng vô cùng quý giá, c n ph i c b o t n và phát tri n. H n 10.000

loài cây khác, nh t là các vùng nhi t i có th dùng làm th c ph m
n u chúng ta bi t s d ng chúng t t h n. Cây c i và các sinh v t khác
còn là m t “xí nghi p” hoá — sinh t nhiên. S c kho c a h n 60% dân s
th gi i ph thu c vào các loài cây làm thu c. Ví d , Trung Qu c ã s
d ng 5.000 trong s 30.000 loài cây làm thu c. M t a d ng sinh h c
chúng ta c ng m t i các d ch v t nhiên c a các h sinh thái t nhiên,
ó là: b o v các l u v c sông ngòi, i u hoà khí h u, duy trì ch t l ng
không khí, h p th ô nhi m, s n sinh và duy trì t ai. Hi n nay, nhân
lo i ang ph i i m t v i s tuy t ch ng l n nh t c a các loài ng và
th c v t. Th m ho này ti n tri n r t nhanh và có h u qu r t nghiêm
tr ng. Theo tính toán, trên th gi i có 492 ch ng qu n th c v t có tính
ch t di truy n c áo ang b e do tuy t ch ng. S e do không ch
riêng i v i ng, th c v t hoang d i mà trong nhi u th p k g n ây,
v i cu c cách m ng xanh trong nông nghi p, công nghi p hoá ã làm
bi n m t nhi u gi ng loài a ph ng quý hi m, 1.500 gi ng lúa a
ph ng ã b tuy t ch ng trong 20 n m qua Indonesia. Vi t Nam,
vi c áp d ng r ng rãi các gi ng cây tr ng và v t nuôi m i trong nông
nghi p... ã d n t i s thu h p ho c m t i các h sinh thái, d n t i nguy
c tuy t di t 28% các loài thú, 10% các loài chim, 21% loài bò sát và l ng
c (Lê Quý An, 2000). Hi n t ng này c ng x y ra t ng t i v i v t
nuôi trên toàn c u, ã có 474 gi ng v t nuôi c coi là quý hi m và t ng
c ng ã có 617 gi ng v t nuôi ã tuy t ch ng.
Nguyên nhân chính c a s m t a d ng sinh h c là:
M t n i sinh s ng do ch t phá r ng và phát tri n kinh t .
S n b t quá m c các loài ng v t buôn bán.
Ô nhi m t, n c và không khí.
Vi c du nh p nhi u loài ngo i lai c ng là nguyên nhân gây m t a d ng
sinh h c.
Th nào là sinh v t ngo i lai?
ó là nh ng sinh v t l l t vào m t h sinh thái mà tr c ó không có do

ho t ng vô tình hay h u ý c a con ng i, t ó n y sinh m i e do
cho các loài b n a. i u này x y ra ch y u do 2 nguyên nhân:
MODULE TH 43


Nh p n i các sinh v t l ho c các s n ph m sinh h c m i mang tính
th ng m i nh ng ch a c các c quan chuyên môn ki m tra và
ánh giá.
• Phóng thích các sinh v t l ho c các s n ph m sinh h c m i vào môi
tr ng t nhiên nh ng ch a ánh giá c y nh h ng c a chúng
n các h sinh thái.
Liên quan n v n này, xu t hi n ph m trù v “An toàn sinh h c trong
qu n lí môi tr ng”. ó là các quy nh pháp lí th ng nh t trên lãnh th
m t qu c gia v các ho t ng nghiên c u và ng d ng công ngh sinh
h c cao (công ngh gen), nh m m b o an toàn cho ng i, các h sinh
thái và môi tr ng.
+ c i m chung c a nh ng sinh v t ngo i lai là:
• Sinh v t sinh s n nhanh (b ng c sinh s n vô tính và h u tính).
• Biên
sinh thái r ng, thích ng nhanh v i nh ng thay i c a môi tr ng.
• Kh n ng c nh tranh v ngu n th c n, n i c trú l n.
• Kh n ng phát tán l n.
+ Nh ng tác h i do sinh v t ngo i lai gây nên:
Các sinh v t l khi xâm nh p vào môi tr ng thích h p, chúng có th tiêu
di t d n các loài b n a b ng:
• C nh tranh ngu n th c n ( ng v t).
• Ng n c n kh n ng gieo gi ng, tái sinh t nhiên c a các loài b n a
(th c v t) do kh n ng phát tri n nhanh v i m t dày c.
• C nh tranh tiêu di t d n các loài b n a, làm suy thoái ho c thay
i

ti n t i tiêu di t luôn c h sinh thái b n a.
H u qu c a quá trình này không d kh c ph c, không ch gây t n th t
v giá tr a d ng sinh h c, mà còn gây t n th t không nh v kinh t .
+ Nh ng n i sinh v t ngo i lai d xâm nh p:
S xâm nh p c a các loài sinh v t ngo i lai th ng b t u t nh ng
vùng nh y c m, nh ng h sinh thái kém b n v ng nh : vùng c a sông,
bãi b i, các v c n c n i a, các vùng o nh , các h sinh thái nông
nghi p c canh, vùng núi cao v i các h sinh thái b n a thu n loài
(th c v t). Ví d , c b u vàng (Pila sinensis) c nh p kh u vào n c
ta v i kh n ng sinh s n r t nhanh và th c n ch y u là lúa ã gây nên
i d ch phá ho i lúa nhi u t nh ng b ng sông C u Long và m t s
•

GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

25


t nh thu c mi n Trung và mi n B c n c ta. N n d ch này không ch làm
gi m s n l ng lúa c a các a ph ng mà h ng n m, Nhà n c ã ph i
chi ra hàng tr m t ng tiêu di t loài c này.
H u h t các loài b e do u là các loài trên m t t và trên m t n a
s ng trong r ng. Các n i c trú n c ng t và n c bi n, c bi t là các
d i san hô là nh ng môi tr ng s ng r t d b th ng t n. Nh ng tác
ng e do s tuy t ch ng c a các loài c th hi n b ng sau:

M t s tác ng nhân sinh e do và tuy t di t các loài

Nguyên nhân

— Phá hu n i sinh s ng.
— S n b n th ng m i hoá.
— S n b n v i m c ích th thao.

Ví d

— Chim di c , các ng, th c v t thu sinh.
— Báo tuy t, h , voi.
— B câu, chim gáy, cú.
Nhi u loài s ng trên c n và d i n c.
Chim i bàng, h i s n quý.
— Ki m soát sâu h i và thiên ch. — c b u vàng, mai d ng, bèo Nh t B n,
— Ô nhi m, ví d : hoá ch t b o v côn trùng a vào làm th c n cho chim.
th c v t, các ch t h u c .
— Xâm nh p c a các loài l .
4.5. Trách nhiệm bảo vệ môi trường

B o v môi tr ng là nh ng ho t ng gi cho môi tr ng trong lành,
s ch p, c i thi n môi tr ng, m b o cân b ng sinh thái, ng n ch n,
kh c ph c các h u qu x u do con ng i và thiên nhiên gây ra cho môi
tr ng, khai thác, s d ng h p lí và ti t ki m tài nguyên thiên nhiên.
Nhà n c b o v l i ích qu c gia v tài nguyên và môi tr ng, th ng nh t
qu n lí b o v môi tr ng trong c n c, có chính sách u t , b o v
môi tr ng, có trách nhi m t ch c th c hi n vi c giáo d c, ào t o,
nghiên c u khoa h c và công ngh , ph bi n ki n th c khoa h c và pháp
lu t v b o v môi tr ng. Lu t B o v Môi tr ng c a Vi t Nam ghi rõ
trong Ði u 6: “B o v môi tr ng là s nghi p c a toàn dân. T ch c, cá
nhân ph i có trách nhi m b o v môi tr ng, thi hành pháp lu t v b o

v môi tr ng, có quy n và có trách nhi m phát hi n, t cáo hành vi vi
ph m pháp lu t v b o v môi tr ng”.

26

|

MODULE TH 43


4.6. Khái niệm giáo dục môi trường
“Giáo d

c môi tr ng là m t quá trình thông qua các ho t ng giáo d c
chính quy và không chính quy nh m giúp con ng i có c s hi u
bi t, k n ng và giá tr t o i u ki n cho h tham gia vào phát tri n m t
xã h i b n v ng v sinh thái”.
M c ích c a giáo d c môi tr ng nh m v n d ng nh ng ki n th c và k
n ng vào gìn gi , b o t n, s d ng môi tr ng theo cách th c b n v ng
cho c th h hi n t i và t ng lai. Nó c ng bao hàm c vi c h c t p cách
s d ng nh ng công ngh m i nh m t ng s n l ng và tránh nh ng
th m ho môi tr ng, xoá nghèo ói, t n d ng các c h i và a ra
nh ng quy t nh khôn khéo trong s d ng tài nguyên. H n n a, nó bao
hàm c vi c t c nh ng k n ng, có nh ng ng l c và cam k t hành
ng, dù v i t cách cá nhân hay t p th , gi i quy t nh ng v n môi
tr ng hi n t i và phòng ng a nh ng v n m i n y sinh.

4.7. Mục đích giáo dục bảo vệ môi trường

— Cung c p n ng l c bi t suy xét, bi t x lí thông tin.

— Nh m t h th ng k n ng: th y c v n , bi t gi i quy t v n ó.
— Thúc y nh ng thay i trong hành vi: bi t quy t nh, bi t tham gia.
Giáo d c môi tr ng trong nhà tr ng ph thông nh m t n m c
ích cu i cùng là m i tr
c trang b m t ý th c trách nhi m i v i s
phát tri n b n v ng c a Trái t, m t kh n ng bi t ánh giá v p c a
thiên nhiên và m t giá tr nhân cách kh c sâu b i m t n n t ng o lí v
môi tr ng.

4.8. Những vấn đề môi trường bức bách của Việt Nam cần được ưu
tiên giải quyết

Chính ph Vi t Nam c s giúp c a các t ch c qu c t ã xác nh
8 v n môi tr ng b c bách nh t c n c u tiên gi i quy t là:
— Nguy c m t r ng và tài nguyên r ng ang e do c n c. Tai ho m t
r ng và c n ki t tài nguyên r ng ã x y ra nhi u vùng, m t r ng là m t
th m ho qu c gia.
— S suy thoái nhanh c a ch t l ng t và di n tích t canh tác theo u
ng i, vi c s d ng lãng phí tài nguyên t ang ti p di n.
— Tài nguyên bi n, c bi t là tài nguyên sinh v t bi n ven b ã b suy
gi m áng k , môi tr ng bi n b t u b ô nhi m, tr c h t do d u m .
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

27


— Tài nguyên khoáng s n, tài nguyên n c, tài nguyên sinh v t, các h sinh
thái... ang c s d ng không h p lí, d n n s c n ki t và làm nghèo

tài nguyên thiên nhiên.
— Ô nhi m môi tr ng, tr c h t là môi tr ng n c, không khí và t ã
xu t hi n nhi u n i, nhi u lúc n m c tr m tr ng, nhi u v n v v
sinh môi tr ng ph c t p ã phát sinh các khu v c thành th , nông thôn.
— Tác h i c a chi n tranh, c bi t là các hoá ch t c h i ã và ang gây
ra nh ng h u qu c c kì nghiêm tr ng i v i môi tr ng thiên nhiên và
con ng i Vi t Nam.
— Vi c gia t ng quá nhanh dân s c n c, s phân b không ng u và
không h p lí l c l ng lao ng gi a các vùng và các ngành khai thác tài
nguyên là nh ng v n ph c t p nh t trong quan h dân s và môi tr ng.
— Thi u nhi u c s v t ch t — k thu t, cán b , lu t pháp gi i quy t các
v n môi tr ng, trong khi nhu c u s d ng h p lí tài nguyên không
ng ng t ng lên, yêu c u v c i thi n môi tr ng và ch ng ô nhi m môi
tr ng ngày m t l n và ph c t p.
4.9. Vai trò của giáo dục phổ thông trong công tác bảo vệ môi trường

Giáo d c ph thông là n n t ng c a n n giáo d c qu c dân. V i g n 18
tri u HS ph thông, chi m h n 20% dân s , chi m g n 80% trong t ng s
HS, sinh viên toàn qu c, vi c trang b các ki n th c v môi tr ng, các k
n ng b o v môi tr ng cho s i t ng này là m t cách nhanh nh t
làm cho h n 1/5 dân s hi u bi t v môi tr ng và h c ng chính là l c
l ng xung kích, hùng h u nh t tuyên truy n cho cha m và c ng
ng dân c c a kh p các a ph ng trong c n c. H n n a, v i h n
26 nghìn tr ng h c là nh ng trung tâm v n hoá c a a ph ng, là n i
có i u ki n th c thi các ch tr ng chính sách c a ng và Nhà
n c v b o v môi tr ng, phát tri n b n v ng.
ích quan tr ng c a giáo d c b o v môi tr ng không ch làm cho m i
ng i hi u rõ s c n thi t ph i b o v môi tr ng mà quan tr ng là ph i
có thói quen, hành vi ng x v n minh, l ch s v i môi tr ng. i u này
ph i c hình thành trong m t quá trình lâu dài và ph i b t u ngay t

tu i u th .
Trong nh ng n m h c ph thông, các em c ti p xúc v i th y cô giáo,
b n bè, tr ng l p, bãi c , v n cây. Li u trong các em có hình thành
tình yêu thiên nhiên, s ng hoà ng v i thiên nhiên, quan tâm n th
gi i xung quanh, có thói quen s ng ng n n p, v sinh không?... i u ó

28

|

MODULE TH 43


—

—
+
+
—

+

m t m t ph thu c vào t ch t c a t ng em nh ng m t khác — và là i u
h t s c quan tr ng là n i dung và cách th c giáo d c c a chúng ta. Giáo
d c b o v môi tr ng ph i c a vào ch ng trình giáo d c ph
thông nh m b i d ng tình yêu thiên nhiên, b i d ng nh ng xúc c m,
xây d ng cái thi n trong m i con ng i, hình thành thói quen k n ng
s ng b o v môi tr ng.
ng và Nhà n c ta ã r t coi tr ng vi c a giáo d c b o v môi
tr ng vào nhà tr ng ph thông:

Ngày 15 tháng 11 n m 2004, B Chính tr Ban Ch p hành ng C ng s n
Vi t Nam ã ra Ngh quy t 41/NQ/T v b o v môi tr ng trong th i kì
y m nh công nghi p hoá, hi n i t n c. V i ph ng châm “l y
phòng ng a và h n ch tác ng x u i v i môi tr ng là chính”, Ngh
quy t coi tuyên truy n, giáo d c nâng cao nh n th c và trách nhi m b o
v môi tr ng là gi i pháp s 1 trong 7 gi i pháp b o v môi tr ng c a
n c ta và xác nh: “ a n i dung giáo d c b o v môi tr ng vào
ch ng trình, SGK c a h th ng giáo d c qu c dân, t ng d n th i l ng và
ti n t i hình thành môn h c chính khoá i v i các c p h c ph thông”.
Lu t B o v môi tr ng ban hành ngày 12 tháng 12 n m 2005, i u 107
quy nh v giáo d c b o v môi tr ng và ào t o ngu n nhân l c b o
v môi tr ng:
Công dân Vi t Nam c giáo d c toàn di n v môi tr ng nh m nâng
cao hi u bi t và ý th c b o v môi tr ng.
Giáo d c v môi tr ng là m t n i dung c a ch ng trình chính khoá
c a các c p h c ph thông.
Th c hi n ch tr ng c a ng, ngày 17 tháng 10 n m 2001, Th t ng
Chính ph kí Quy t nh 1363/Q —TTg v vi c phê duy t án “ a các
n i dung b o v môi tr ng vào h th ng giáo d c qu c dân” v i m c
tiêu: “Giáo d c HS, sinh viên các c p h c, b c h c, trình ào t o trong
h th ng giáo d c qu c dân có hi u bi t v pháp lu t và ch tr ng
chính sách c a ng, Nhà n c v b o v môi tr ng; có ki n th c v
môi tr ng t giác th c hi n b o v môi tr ng”.
Quy t nh c a Chính ph xác nh n i dung, ph ng th c giáo d c b o
v môi tr ng các b c h c ph thông:
B c Ti u h c: “ i v i b c Ti u h c: Trang b nh ng ki n th c c b n
phù h p v i tu i và tâm sinh lí c a HS v các y u t môi tr ng, vai
trò c a môi tr ng i v i con ng i và tác ng c a con ng i i v i
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

29


môi tr ng; giáo d c HS có ý th c trong vi c b o v môi tr ng, phát
tri n k n ng b o v và gìn gi môi tr ng”.
+ “ i v i giáo d c THCS và THPT: trang b nh ng ki n th c v sinh thái h c,
m i quan h gi a con ng i v i thiên nhiên, trang b và phát tri n k n ng
b o v và gìn gi môi tr ng, bi t ng x tích c c v i môi tr ng s ng xung
quanh”. “Vi c giáo d c b o v môi tr ng ch y u c th c hi n theo
ph ng th c khai thác tri t tri th c v môi tr ng hi n có các môn h c
trong nhà tr ng, n i dung giáo d c b o v môi tr ng còn c th c hi n
ngoài nhà tr ng d i nhi u hình th c khác nhau nh m nâng cao nh n
th c và trách nhi m b o v môi tr ng cho toàn c ng ng” (Trích Quy t
nh 1363/Q —TTg c a Th t ng Chính ph ngày 17/10/2001).
Ti p theo, ngày 2 tháng 12 n m 2003, Th t ng Chính ph ra Quy t
nh s 256/2003/Q —TTg phê duy t Chi n l c b o v môi tr ng qu c
gia n n m 2010 và nh h ng n n m 2020. Giáo d c b o v môi
tr ng là gi i pháp s 1 trong 8 gi i pháp b o v môi tr ng phát tri n
b n v ng t n c.
— Nh m c th hoá và tri n khai các ch tr ng c a ng và Nhà n c, B
Giáo d c và ào t o ra Ch th “V vi c t ng c ng công tác giáo d c b o
v môi tr ng”.
Vi c giáo d c b o v môi tr ng c B Giáo d c quy nh là m t
nhi m v trong h th ng các nhi m v giáo d c n m h c mà các tr ng
ph thông c n th c hi n.

Hoạt động 2. Xác định mục tiêu và phương thức giáo dục bảo vệ
môi trường qua các môn ở tiểu học

1. Mục tiêu
Sau khi k t thúc ho t ng này, ng i h c xác nh c m c tiêu giáo
d c b o v môi tr ng các môn h c và các ph ng th c giáo d c b o
v môi tr ng ti u h c.
2. Câu hỏi và bài tập
— Giáo d c b o v môi tr ng trong tr ng ti u h c c ti n hành thông
qua ph ng th c nào?
— Giáo d c b o v môi tr ng mong t t i nh ng m c tiêu gì? M c tiêu
giáo d c b o v môi tr ng các môn h c khác nhau nh th nào? Vì sao?
30

|

MODULE TH 43


— Xác nh m c tiêu giáo d c b o v môi tr ng t ng môn h c.
TT

Môn h c

M c tiêu giáo d c b o v môi tr

1

Ti ng Vi t

2

T nhiên Xã h i

...

.....

Ki n th c
K n ng
Thái
Ki n th c
K n ng
Thái

ng

3. Đánh giá

Hoàn thành b ng h th ng m c tiêu giáo d c b o v môi tr ng t ng
môn h c.

4. Thông tin phản hồi
4.1. Phương thức tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường ở tiểu học

Giáo d c b o v môi tr ng là m t n i dung giáo d c quan tr ng trong
nhà tr ng ti u h c. Th c hi n Ch th 36 CT/TW c a B Chính tr v
t ng c ng công tác b o v môi tr ng trong th i kì công nghi p hoá,
hi n i hoá t n c và Quy t nh 1363/Q —TTg “ a các n i dung
b o v môi tr ng vào h th ng giáo d c qu c dân”, trong th i gian qua
ngành Giáo d c nói chung, Giáo d c ti u h c nói riêng ã có nhi u c
g ng nh m th c hi n hi u qu nhi m v này.

4.1.1. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua tích hợp nội dung vào các môn học

T n m 2003, vi c nghiên c u tích h p n i dung giáo d c b o v môi
tr ng vào các môn h c b c Ti u h c ã c ti n hành trong khuôn
kh D án VIE/98/018. D án này ã xây d ng c m t s thi t k m u
module giáo d c môi tr ng khai thác t SGK ti u h c. i u quan tr ng là
ch ng trình ti u h c m i ã c thi t k , xây d ng trên tinh th n g n
v i các n i dung giáo d c môi tr ng. N i dung giáo d c môi tr ng c
th hi n t t c các môn h c: Toán, Ti ng Vi t, o c, T nhiên và Xã
h i, Ngh thu t, Th d c... và g n vào t ng bài c th . Ch ng h n, ch ng
trình môn o c ti u h c t l p 1 n l p 5 u ph n ánh các chu n
m c hành vi o c phù h p v i l a tu i trong các m i quan h c a HS
GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC

|

31