LỊCH sử HÌNH THÀNH và PHÁT TRIỂN của VƯƠNG TRIỀU PANDURANGA

LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA VƯƠNG TRIỀU
PANDURANGA TRÊN VÙNG ĐẤT NINH THUẬN - BÌNH THUẬN, KHÁNH
HÒA (1471- 1693).
Vương quốc Chăm Pa hình thành và phát triển trên dải ven biển miền Trung Việt
Nam và một phần cao nguyên Trường Sơn; lúc lớn mạnh nhất trải dài từ Hoành Sơn,
sông Gianh ở phía bắc đến sông Dinh - Hàm Tân, ở phía nam đến lưu vực Krong Pô
Cô và sông Đà Rằng trên Tây Nguyên. Về phía đông họ thực sự làm chủ cả vùng ven
biển Đông cùng với dãy đảo gần bờ. Cư dân - chủ nhân của vương quốc này là người
Chăm. Trước đây còn gọi là Chàm, Chiêm, nói tiếng Malayo - Polynesian. Lịch sử
Chăm Pa trải qua nhiều thời kỳ Lâm Ấp (192 - 757), Hoàn Vương (758 - 875), Chiêm
Thành (875 - 1471), Panduranga- Chăm Pa (1471- 1832) với nhiều biến động, hưng
thịnh nhất vào thế kỷ thứ IX và X và sau đó dần dần suy yếu dưới sức ép của các
vương triều Đại Việt từ phía Bắc và các cuộc chiến tranh với đế quốc Khmer. Đến năm
1471, Chăm Pa chịu thất bại nặng nề trước Đại Việt và bị mất phần lớn lãnh thổ phía
bắc vào Đại Việt, phần lãnh thổ còn lại hình thành nên triều đại Panduranga, triều đại
cuối cùng trong lịch sử Chăm Pa với nhiều biến động trước khi sáp nhập hoàn toàn vào
lãnh thổ Việt Nam năm 1832 dưới thời vua Minh Mạng.
1. Lịch sử hình thành vương triều Panduranga.
Sau sự sụp đổ của các vương triều phía Bắc trong thời kỳ Lâm Ấp, vào năm 757
một vương triều mới là Hoàn Vương ở phía Nam trong vùng Panduranga lên nắm
quyền kiểm soát toàn Chăm Pa với kinh đô là Virapura (có nghĩa kinh thành hùng
tráng) cách thị xã Phan Rang về phía Tây khoảng 15km. Nhờ có bia ký mà chúng ta
biết được xứ Panduranga chính là địa bàn tương ứng với vùng đất Ninh Thuận - Bình
Thuận ngày nay, là quê hương cũng là nơi phát tích nghiệp vương của các vị vua, cùng
hoàng tộc thuộc vương triều mà các sử gia ngày nay gọi là vương triều Panduranga
(758 - 875). Vương triều này có 5 đời vua trị vì suốt hơn một thế kỷ. Virapura nói riêng


và Panduranga nói chung thực sự là trung tâm quyền lực của vương quốc, đến năm 875
thì kết thúc vai trò trung tâm của mình nhường lại vai trò trung tâm cho các thế lực
phương Bắc, bước vào thời kỳ mới là Chiêm Thành (875- 1471).

Từ những năm 40 của thế kỷ XV, vua Chăm Pa nhiều lần cướp phá Hóa Châu
của Đại Việt, gây mối bất hòa. Trước tình hình đó, cuối năm 1470, Lê Thánh Tông
quyết định cầm quân đánh vào. Tháng 4- 1471, thành Trà Bàn bị chiếm, vua Chăm là
Trà Toàn bị bắt1. Sau khi lấy được kinh đô Vijaya, Lê Thánh Tông có ý dừng lại, chia
làm cương vực ở đó với ý định mong được sự yên ổn lâu dài ở phía Nam lãnh thổ Đại
Việt, lấy kinh đô Vijaya thành một tỉnh của Đại Việt gọi là Quảng Nam. Với ý định tạo
nên sự yên ổn lâu dài ở phía nam, vua Lê cắt phần đất ven biển từ đèo Cù Mông đến
đèo Cả ( hay Đại Lãnh) lập nên một nước riêng gọi là nước Hoa Anh. Lại lấy phần
thượng nguyên ở phía Tây Hoa Anh - vùng Cheo Reo để lập nước Nam Bàn. Như vậy
Chiêm Thành ngăn cách hẳn với Đại Việt bằng hai nước, tuy nhỏ nhưng cũng là tấm
đệm từ miền núi ra đến biển 2. Sau ngày thất thủ của Vijaya, một vị quan đại thần quân
sự của liên bang Chăm Pa tên Bồ Trì Tri chạy vào Phan Lung (Phan Rang) lánh nạn rồi
chiếm lấy một phần năm đất đai Chăm Pa còn lại để trị vì. Sau khi chiếm lấy phần đất
còn lại của Chăm Pa, Bồ Trì Tri đã yêu cầu vua Lê Thành Tông tấn phong cho mình,
Lê Thánh Tông đã chấp nhận lời yêu cầu của Bồ Trì Tri sau khi đã phân chia lãnh thổ
Chăm Pa còn lại thành hai vương quốc chư hầu Nam Bàn và Hoa Anh.
Như vậy từ sau năm 1471, sau khi kinh đồ Vijaya ( Trà Bàn) thất thủ trước Đại
Việt, Chăm Pa mất các lãnh thổ miền Bắc từ đèo Cù Mông trở ra. Người Chăm tập
trung quay về khu vực phía Nam với vương quốc mới là Panduranga - Chăm Pa, từ lúc
đó địa khu Panduranga lại trở thành trung tâm hành chính chính trị của Chăm Pa cho
đến năm 1693 khi Chăm Pa không còn tồn tại với tư cách môt quốc gia riêng biệt mà

1
2

Trương Hữu Quýnh, Đại cương lịch sử Việt Nam tập III (2013), Nxb Giáo dục Việt Nam, tr. 324.
Lương Ninh, Vương Quốc Cham Pa (2006), Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, tr. 210.


trở thành một phần lãnh thổ của chính quyền Đàng Trong, sau đó trở thành một tỉnh

của quốc gia Việt Nam.
2. Quá trình phát triển của vương triều Panduranga.
Sau khi Bồ Trì Tri lên làm vua, tương ứng với Po Kabrah trong niên giám, ông
đã tiến hành xây dựng một thành lũy chưa từng có. Thành này nằm ở phía tây thị xã
Tuy Hòa, cách khoảng 15km, nằm trên bờ bắc sông Đà Rằng, ở địa phận phía Nam
Hoa Anh và được gọi là thành An Nghiệp. không chỉ tiến hành xây thành, mà ngay sau
khi củng cố lại chính quyền, các vua Chăm Pa đã tiến hành xâm lấn phần đất đai thuộc
nước Hoa Anh nhân lúc Đại Việt đang bị khủng hoảng chính trị vào đầu thế kỷ thứ
XVI, mặc dù lực lượng Chăm Pa lúc này cũng đang suy yếu.
Về phía Đại Việt, đến đầu thế kỷ XVI, nhà Lê suy yếu, tiếp đến là việc Mạc
Đăng Dung cướp ngôi (1527), rồi đến việc họ Trịnh làm chúa nắm quyền và việc
Nguyễn Hoàng xin vào trấn thủ phương nam để lánh nạn có ảnh hưởng rất nhiều đến
Chăm Pa. Năm 1558, Nguyễn Hoàng xin vào trấn thủ phủ Thuận Hóa, tiếp đến lại xin
được giao thêm quyền trấn thủ Quảng Nam (từ Quảng Nam đến Bình Định ngày nay)
năm 1570. Ngay khi vừa nhận thêm quyền trấn thủ Quảng Nam, Nguyễn Hoàng đã cử
Lương Văn Chính làm tri huyện Tuy Viễn và giao nhiệm vụ giữ yên phía Nam. Nguyễn
Hoàng và những con cháu của ông đã ra sức xây dựng lực lượng của mình, biến sông
Gianh thành biên giới cát cứ, biến Đàng Trong thành một giang sơn riêng, lập thế đối
trọng với chúa Trịnh ở miền Bắc, ở Đàng Ngoài 3. Năm 1778, Lương Văn Chính cầm
quân tiến vào Hoa Anh, vây và hạ thành An Nghiệp – thành kiên cố và đồ sộ nhất trong
lịch sử Chăm Pa, đẩy họ về cương giới cũ phía Nam đèo Cả. Vua Chăm Pa là Po At
(1553 – 1579) có lẽ đã bị chết trong thời điểm này.

3

Lương Ninh, Vương Quốc Cham Pa (2006), Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, tr. 212.


Trong khoảng 10 năm cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỷ XVII, Chăm Pa lại tiến
hành lấn đất Hoa Anh, vì vậy mà năm 1611 Nguyễn Hoàng đã sai tướng Nguyễn Phong

đem quân vào đánh lại, Chăm Pa bị thua trận, vua là Po Nit (1603- 1613) phải bỏ Hoa
Anh rút quân về phía Nam đèo Cả. Lần này họ Nguyễn đã lấy hẳn đất Hoa Anh, lập ra
một phủ mới là phủ Phú Yên, gồm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa, lập dinh Phú
Yên, đóng quân để phòng giữ đề phòng quân Chăm Pa tấn công. Với việc lập dinh Phú
Yên, chúa Nguyễn muốn chấm dứt sự tranh chấp trên một vùng đệm để có thể yên tâm
đối phó với cuộc chiến tranh chinh phạt của chúa Trịnh. Từ năm 1627 đến 1672, chiến
sự giữ Đàng Trong và Đàng Ngoài diễn ra 7 lần. Cuộc chiến tranh giữa chúa Trịnh và
Chúa Nguyễn nổ ra cũng là lúc Po Rome trở thành một hình ảnh đẹp trong cả giai đoạn
hậu kỳ Chăm Pa này.
Kể từ khi lên làm vua (1627) Po Rome đã không thực hiện chủ trương phát động
chiến tranh để xâm lấn đất đai và chống lại chính quyền chúa Nguyễn như các vị vua
trước mà trong suốt thới gian trị vì (1627- 1651) ông đã tập trung vào việc thực hiện
các chính sách nhằm cải thiện đời sống nhân dân, khôi phục nền kinh tế và văn hóa xứ
sở của mình. Nhưng những chính sách này của vua Po Rome chỉ tồn tại trong một thời
gian ngắn vì sau khi Po Rome qua đời, nhường ngôi cho Po Nrop ( Việt sử gọi là Bà
Tấm) vào năm 1652, Po Nrop đã đem quân lấn đất phủ Phú Yên. Chúa Nguyễn đã
nhanh chóng cử một đạo quân phòng giữ ở phía nam do cai cơ là Hùng Lộc hầu chỉ
huy vào đánh. Hùng Lộc đã lấy lại đất Phú Yên và đẩy lùi quân Chăm Pa về phía nam
sông Phan Lang ( tức sông Phan Rang), chúa Nguyễn cũng nhân cơ hội này mà chiếm
hẳn phần đất từ sông Đà Rằng đến sông Phan Lang, lập nên hai phủ là phủ Thái Khang
( sau đổi thành Bình Khang) và Diên Ninh ( sau đổi thành Diên Khánh) và gộp lại
thành dinh Bình Khang ( về sau là tỉnh Khánh Hòa). Sau sự kiện năm 1653, cương vực
Chăm Pa bị thu hẹp lại chỉ còn từ sông Phan Lang đến khoảng sông Dinh (Hàm Tân),
tức đất Ninh Thuận – Bình Thuận ngày nay.


Đến năm 1692, Po Thot (1660-1693) - Việt sử gọi là Bà Tranh ra lệnh đắp lũy trên sông
Phan Lang, thuộc địa phận xã Phú Thịnh, huyện Vĩnh Xương (tình Khánh Hòa cũ) và
đem quân lấn đất Bình Khang vào năm 1693. Đây đúng là thời điểm dẫn đến thái độ
quyết liệt của cả hai phía. Chúa Nguyễn Phúc Chu mới lên cầm quyền bèn cử quân đi

đánh. Chưởng cơ Nguyễn Hữu Cảnh hạ được thành, bắt được vua Bà Tranh. Sau sự
kiện này Chúa Nguyễn đã đổi lãnh thổ Chăm Pa còn lại làm trấn Thuận Thành 4, sáp
nhập vào lãnh thổ chúa Nguyễn và cử một số quan lại trấn giữ. Tuy nhiên việc làm này
đã gây nên sự xáo động không những trong hoàng tộc Chăm Pa mà còn cả tầng lớp dân
chúng. Trước sự phản kháng của người Chăm, chúa Nguyễn đã tìm một quý tộc Chăm
là Kế Bà Tử, phong chức Tả Đô đốc, giao cai quản trấn, rồi đổi phong cho tước vương,
gọi là phiên vương nhằm thu phục lòng dân. Sự kiện này là cột mốc đánh dấu sự suy
vong của vương triều Panduranga tồn tại hơn 200 năm với 16 vị vua trị vì, từ đây
Chăm Pa không còn tồn tại với tư cách môt quốc gia riêng biệt mà trở thành một phần
lãnh thổ của chính quyền Đàng Trong, sau đó trở thành một tỉnh của quốc gia Việt
Nam.
Như vậy có thể thấy rẳng Vương triều Panduranga là vương triều cuối cùng
của nền văn minh Chăm Pa rực rỡ kéo dài trong suốt gần 2000 năm, với những thành
tựu đáng ghi nhận cho quá trình hình thành cũng như kế thừa sau này của các dân tộc
sau khi lãnh thổ Chăm Pa xác nhập vào lãnh thổ Việt Nam thời Minh Mạng. Việc suy
vong của vương triều Panduranga nói riêng và Chăm Pa nói chung là quy luật tất yếu
của lịch sử, qua đây cũng phần nào làm rõ hơn hay chí ít cũng khái quát phần nào lịch
sử của vương triều cuối cùng của người Chăm để qua đó cho ta thấy được một phần
lịch sử trong quá trình dựng nước và mở cỏi của ông cha ta.

4

Lương Ninh, Vương Quốc Cham Pa (2006), Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, tr. 246.