Nghiên cứu tri thức bản địa về khai thác và sử dụng tài nguyên cây thuốc của cộng đồng dân tộc Dao tại khu rừng du lịch văn hóa xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG
I H C NÔNG LÂM
---------------------

NGUY N TH KIM OANH

NGHIÊN C U TRI TH C B N A V KHAI THÁC VÀ S D NG
TÀI NGUYÊN CÂY THU C C A C NG
NG DÂN T C DAO
T I KHU R NG DU L CH V N HÓA XÃ M U S N,
HUY N L C BÌNH, T NH L NG S N

KHÓA LU N T T NGHI P

H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lý tài nguyên r ng

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 - 2015

Thái Nguyên - 2015


I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG
I H C NÔNG LÂM
---------------------

NGUY N TH KIM OANH

NGHIÊN C U TRI TH C B N A V KHAI THÁC VÀ S D NG
TÀI NGUYÊN CÂY THU C C A C NG
NG DÂN T C DAO
T I KHU R NG DU L CH V N HÓA XÃ M U S N,
HUY N L C BÌNH, T NH L NG S N

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lý tài nguyên r ng

Khoa

: Lâm nghi p

L p

: K43 - QLTNR N01

Khóa h c

: 2011 - 2015

Gi ng viên h

ng d n : 1. TS. Nguy n V n Thái
2. TS.

Thái Nguyên - 2015

Hoàng Chung


i

L I CAM OAN
Tôi xin cam oan khóa lu n này do chính tôi th c hi n d
khoa h c c a TS. Nguy n V n Thái và TS.

is h

ng d n

Hoàng Chung.

Các s li u k t qu nghiên c u trong khóa lu n c a tôi hoàn toàn trung th c
và ch a h công b ho c s d ng

b o v h c v nào.

N i dung khóa lu n có tham kh o và s các tài li u, thông tin
trên các tác ph m, t p chí,… ã

c

ng t i

c ch rõ ngu n g c.

N u sai tôi xin hoàn toàn ch u trách nhi m.

Thái Nguyên,15 tháng 06 n m 2015
Gi ng viên h

TS.

ng dân

Hoàng Chung

Sinh viên

Nguy n Th Kim Oanh

XÁC NH N C A GV CH M PH N BI N
xác nh n ã s a ch a sai sót sau khi H i ng ánh giá ch m.
(Ký, ghi rõ h và tên)


ii
L IC M

N

Th c t p t t nghi p là m t giai o n c n thi t và h t s c quan tr ng c a m i sinh
viên, ó là th i gian

sinh viên ti p c n v i th c t , nh m c ng c và v n d ng ki n

th c mà mình ã h c
tr

c trong nhà tr

ng.

ng, Ban ch nhi m khoa Lâm Nghi p - Tr

em ã ti n hành th c hi n

c s nh t trí c a Ban giám hi u nhà
ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên,

tài:

"Nghiên c u tri th c b n a v khai thác và s d ng tài nguyên cây thu c c a
c ng

ng dân t c Dao t i khu r ng du l ch v n hóa xã M u S n, huy n L c

Bình, t nh L ng S n”. Sau m t th i gian nghiên c u và th c t p t t nghi p, b n báo
cáo th c t p t t nghi p c a tôi ã hoàn thành.
V y tôi xin bày t lòng bi t n chân thành t i các th y cô giáo trong khoa Lâm
Nghi p, Tr

ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên ã gi ng d y và h

ng d n

chúng em.
c bi t tôi xin bày t lòng bi t n sâu s c t i th y giáo TS. Nguy n V n Thái và

th y giáo TS.
th c hi n

Hoàng Chung ã t n tình h

ng d n và giúp

tôi trong quá trình

tài.

Tôi xin c m n các ban ngành lãnh
L ng S n cùng ng

o UBND xã M u S n, huy n L c Bìn, t nh

i dân trong xã M u S n- huy n L c Bình, ã t o i u ki n giúp

tôi trong quá trình th c t p

hoàn thành báo cáo t t nghi p này.

Cu i cùng tôi xin g i l i c m n t i gia ình, b n bè ã luôn
tôi trong su t quá trình th c hi n

ng viên giúp

tài.

Tôi xin chân thành c m n!

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 05 n m 2015
Sinh viên

Nguy n Th Kim Oanh


iii
DANH M C CÁC B NG
Trang
B ng 4.1:

B ng các loài th c v t

c c ng

ng dân t c Dao khai thác s d ng

làm thu c t i xã M u S n, huy n L c Bình, t nh L ng S n ...............20
B ng 4.2

Cây thu c

c ng

i dân nh c

n v i s l n nhi u nh t t cao

xu ng th p ...........................................................................................29
B ng 4.3:

B ng mô t
bi u

B ng 4.4:

c i m hình thái và sinh thái c a m t s loài cây tiêu

c c ng

ng dân t c Dao s d ng làm thu c ........................30

Các bài thu c c a c ng

ng dân t c Dao t i xã M u S n huy n L c

Bình – t nh L ng S n ...........................................................................45
B ng 4.5.

Phân h ng cây thu c theo m c

e d a c a loài t i xã M u S n,

huy n L c Bình, t nh L ng S n...........................................................50


iv
DANH M C CÁC HÌNH
Trang
Hình 3.1.

ng cong xác

nh cây thu c trong m t c ng

ng cho th y có th

d ng ph ng v n khi s loài không t ng...............................................14
Hình 4.1.

Bi u

th hi n b ph n thu hái các loài cây thu c ...........................42

Hình 4.2.

Bi u

th hi n cách dùng các loài cây thu c ....................................43

Hình 4.3.

Bi u

th hi n cách b o qu n các loài cây thu c .............................44


v

CH

DANH M C CÁC T
VI T T T

VI T T T
Ý NGH A

WWF

T ch c Qu thiên nhiên th gi i

WHO

T ch c Y t th gi i

UNESCO

T ch c Di s n v n hóa th gi i

NCCT

Ng

CREDEP

Trung tâm nghiên c u và phát tri n cây thu c Dân t c

i cung c p tin

c truy n

S VN

Sách

N 32/CP

Ngh

IUCN

Liên minh b o t n thiên nhiên th gi i

EN

Nguy c p cao

VU

B

STT

S th t

UBND

Vi t Nam
nh 32 chính ph

e d a, s p nguy c p

y ban nhân dân

THCS

Trung h c c s

VACR

V

n – ao – chu ng – r ng


vi
M CL C
L I CAM OAN ........................................................................................................i
L I C M N ............................................................................................................ ii
DANH M C CÁC B NG........................................................................................ iii
DANH M C CÁC HÌNH ..........................................................................................iv
DANH M C CÁC T

VI T T T ............................................................................v

M C L C ..................................................................................................................vi
PH N 1: M
1.1.

U .....................................................................................................1

tv n

............................................................................................................1

1.2 M c ích nghiên c u

tài ...................................................................................3

1.3. M c tiêu nghiên c u c a
1.4. Ý ngh a c a

tài ............................................................................3

tài .................................................................................................3

1.4.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c.................................................3
1.4.2. Ý ngh a trong th c ti n .....................................................................................3
PH N 2: T NG QUAN TÀI LI U ...........................................................................4
2.1. C s th c hi n

tài...........................................................................................4

2.2. T ng quan v tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c ....................................5

2.2.1. Tình hình nghiên c u trên th gi i ....................................................................5
2.2.2. Tình hình nghiên c u trong n

c .....................................................................6

2.3. T ng quan v khu v c nghiên c u .....................................................................10
2.3.1. V trí
2.3.2.

a lý ......................................................................................................10

a hình

a th ...............................................................................................10

2.3.3. Khí h u th y v n .............................................................................................10
2.3.4. i u ki n kinh t - xã h i ...............................................................................11
2.3.5. Trình

v n hóa – phong t c t p quán ...........................................................11

2.3.6. C s h t ng và các công trình
2.3.7.

t ai tài nguyên r ng,

PH N 3:
3.1.

it

IT
ng và

u t ...........................................................11

t lâm nghi p .........................................................11

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U .........12

a i m nghiên c u .....................................................................12


vii
3.2. Th i gian nghiên c u: ........................................................................................12
3.3. N i dung nghiên c u ..........................................................................................12
3.4. Ph

ng pháp nghiên c u....................................................................................13

3.4.1. K th a các tài li u c b n ..............................................................................13
3.4.2. Ph

ng pháp chuyên gia .................................................................................13

3.4.3. Ph

ng pháp thu th p s li u ..........................................................................13

3.4.4. Ph

ng pháp nghiên c u th c v t h c ............................................................17

3.4.5. Ph

ng pháp n i nghi p .................................................................................19

PH N 4: K T QU NGHIÊN C U .......................................................................20
4.1. Các loài cây thu c phát hi n

c

c ng

ng dân t c Dao t i khu v c nghiên

c u........... ......................................................................................................... 20
4.2.

c i m hình thái và sinh thái c a m t s cây tiêu bi u

c c ng

ng dân

t c Dao s d ng làm thu c........................................................................................29
4.3. Tri th c b n

a trong vi c khai thác các loài cây thu c....................................42

4.3.1. Tri th c b n

a trong vi c khai thác các loài cây thu c.................................42

4.3.2. Tri th c b n

a trong vi c s d ng các loài cây thu c ..................................45

4.4. Các loài th c v t dùng

làm thu c và các bài thu c quan tr ng c n

cb o

t n, nhân r ng............................................................................................................49
4.4.1. Các loài th c v t dùng

làm thu c c n

c b o t n và nhân r ng ............49

PH N 5: K T LU N VÀ KI N NGH ..................................................................52
5.1. K t lu n ..............................................................................................................52
5.2. Ki n ngh ............................................................................................................53
TÀI LI U THAM KH O .........................................................................................54


1
PH N 1
M

1.1.

U

tv n
R ng là tài nguyên quý giá, là m t b ph n quan tr ng c a môi tr

luôn g n li n v i

i s ng c a

ng s ng,

ng bào các dân t c mi n núi. R ng không ch có

giá tr v kinh t mà còn có ý ngh a r t l n trong nghiên c u khoa h c, b o t n
ngu n gen, b o t n a d ng sinh h c, i u hoà khí h u, phòng h

u ngu n, h n

ch thiên tai, ng n ch n s hoang m c hoá, ch ng sói mòn, s t l
l t,

m b o an ninh qu c phòng,

du l ch sinh thái, du l ch c ng

t, ng n ng a l

ng th i r ng c ng t o c nh quan ph c v cho

ng.

Cây thu c dân gian t lâu ã

c nhi u ng

i quan tâm

nguyên th c v t có giá tr thi t th c cho các c ng

ng

n ây là ngu n tài

a ph

ng trong vi c

phòng ch a b nh, ngoài ra nó còn có giá tr trong vi c b o t n ngu n gen, cung c p
cho l nh v c d
Cho

c h c.

n nay Vi t Nam v n

c ánh giá là n

c có ngu n tài nguyên sinh

v t a d ng và phong phú, trong ó có tài nguyên cây thu c,
Tr

ng S n. Thêm vào ó v i nh ng kinh nghi m ã

c bi t là khu v c

c tích l y qua 4000 n m

l ch s , ã s d ng ngu n tài nguyên ph c v cho nhu c u cu c s ng t
ch m sóc s c kh e và ch a b nh vv… c a c ng

n, m c, ,

ng 54 dân t c anh em. ó là m t

u th l n trong vi c s d ng ngu n tài nguyên th c v t trong ó có ngu n tài
nguyên cây thu c góp ph n nâng cao
là các

ng bào Dân t c thi u s

i s ng và s c kh e c a m i ng

i

c bi t

các vùng sâu, vùng xa n i cu c s ng c a h g p

nhi u khó kh n ph thu c r t nhi u vào tài nguyên thiên nhiên trong ó có r ng.
Theo các nhà phân lo i th c v t

Vi t Nam giàu tài nguyên th c v t nh t

ông Nam Á, n i có kho ng 12.000 loài th c v t b c cao. Trong ó có 3.948 loài
c dùng làm thu c (vi n d
ch a k

c li u, 2007) chi m kho ng 37% s loài ã bi t.

n nh ng cây thu c gia truy n c a 53 dân t c thi u s

n nay chúng ta ch m i bi t

ó

Vi t Nam, cho

c có m t ph n. Ngoài ra các nhà khoa h c Nông


2
Nghi p ã th ng kê

c 1.066 loài cây tr ng trong ó c ng có 179 loài cây s d ng

làm thu c. Theo k t qu
2005 s loài cây thu c
Tr

ng S n nh sau:

loài), Lâm

i u tra c a vi n d

c li u trong th i gian 2002 –

m t s vùng tr ng i m thu c các t nh g n v i dãy
c L c (751 loài), Gia Lai (783 loài), Kon Tum (814

ng (756 loài). V i h th c v t nh v y, thành ph n các loài cây

thu c h t s c phong phú và a d ng.
S c kh e l i là m t ph n quan tr ng c a con ng

i, trong m i chúng ta không

ph i lúc nào c ng kh e và ai c ng kh e c , mà nhi u lúc m au, b nh t t c n thu c
ch a b nh nh m n

nh và nâng cao cu c s ng h ng ngày. V i các

ng bào dân

t c thi u s , vùng sâu, vùng xa xôi h o lánh khi mà ngu n thu c Tây Y không ph c
v

n k p th i. Các bài thu c Nam l i là ngu n nguyên li u s n có, ó là các loài

cây xung quanh mình

s d ng làm thu c an toàn và có hi u qu . Chính vì th mà

các loài thu c dân gian c a các
tr ng ôi khi

ng bào dân t c th t s c n thi t và h t s c quan

c xem nh là “s c m nh vô hình” c u s ng tính m ng con ng

i.

Hi n nay ngu n tài nguyên r ng c a chúng ta ang b suy gi m nghiêm tr ng ,
kéo theo a d ng sinh h c c ng b gi m trong ó có c cây thu c b n

a có giá tr

ch a k p nghiên c u c ng ã m t d n, vi c nghiên c u phát hi n và b o t n ti n
s d ng b n v ng b n v ng tài nguyên cây thu c b n
trong giai o n hi n nay.

i v i các c ng

a là m t v n

ng dân t c

r t c n thi t

xã M u S n- huy n L c

Bình - t nh L ng S n h có nh ng bài thu c, kinh nghi m r t hay,
hi u qu trong vi c ch a b nh. V n

t ra là làm th nào

n gi n nh ng

ghi nh n và gìn gi

v n ki n th c quý báu trong vi c s d ng cây thu c, bài thu c c a c ng
t c xu t phát t lý do trên tôi ti n hành nghiên c u

ng dân

tài: "Nghiên c u tri th c b n

a v khai thác và s d ng tài nguyên cây thu c c a c ng

ng dân t c Dao t i khu

r ng du l ch v n hóa xã M u S n, huy n L c Bình, t nh L ng S n"
nh m tìm ra gi i pháp

n

c th c hi n

b o t n và phát tri n các loài thu c có giá tr và kinh

nghi m s d ng các bài thu c c a c ng

ng dân t c.


3
1.2 M c ích nghiên c u

tài

ánh giá, t li u hóa h th ng ki n th c b n
nguyên cây thu c c a c ng

ng dân t c ng

a v khai thác và s d ng tài

i Dao t i xã M u S n, huy n L c

Bình, t nh L ng S n liên quan t i qu n lý và b o v r ng. T
gi i pháp nh m b o t n và phát huy h th ng ki n th c b n

ó,
a c a ng

ph n qu n lý tài nguyên r ng m t cách b n v ng, c ng nh
pháp nh m góp ph n nâng cao
1.3. M c tiêu nghiên c u c a

tài th c hi n nh m
Phát hi n
dùng

L a ch n

xu t m t s gi i

i dân.

tài

ng dân t c Dao các bài thu c, cây thu c dân gian

ng g p trong cu c s ng.

c các bài thu c, cây thu c hay quan tr ng

r ng và b o t n trên c s l a ch n có s tham gia c a ng
T li u hóa

i dân góp

t các m c tiêu sau:

c t c ng

tr các lo i b nh th

i s ng c a ng

xu t m t s

phát tri n nhân

i dân.

c tri th c s d ng, m t s bài thu c gia truy n và nh ng kinh

nghi m ch a b nh c a

ng bào dân t c t các loài cây ho c các b ph n c a cây s

d ng an toàn và có hi u qu .
T li u hóa
c a các c ng

ng

1.4. Ý ngh a c a

c tri th c trong vi c tr ng, khai thác và ch bi n cây thu c
khu v c nghiên c u.
tài

1.4.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c
Qua vi c th c hi n

tài s giúp sinh viên làm quen v i vi c nghiên c u

khoa h c, c ng c ki n th c ã h c, v n d ng lý thuy t vào th c t ; bi t các thu
th p, phân tích và x lý thông tin c ng nh k n ng ti p c n và làm vi c v i c ng
ng thôn b n và ng

i dân.

1.4.2. Ý ngh a trong th c ti n
tài góp ph n nghiên c u v vi c s d ng các loài th c v t Lâm s n ngoài
g

làm thu c nh m b o t n ngu n tri th c b n

a.


4
PH N 2
T NG QUAN TÀI LI U
2.1. C s th c hi n

tài

Tri th c bao g m s hi u bi t v s v t, hi n t
xung quanh con ng
trình lao

i. Tri th c

c tích l y t nh ng kinh nghi m c a quá

ng s n xu t th c ti n trong cu c s ng hàng ngày c a con ng

qua th i gian dài l ch s , tri th c
c a nhân dân lao

th c b n

c t n t i và phát tri n qua s tr i nghi m

a là gì? Theo

a là tri th c hoàn thi n

gian dài v i s t

nh ngh a chung cu t ch c UNESCO, tri
c duy trì, t n t i và phát tri n trong m t th i

ng tác qua l i g n g i gi a con ng

c truy n mi ng t

i này sang

i v i môi tr

i khác và r t ít khi

ng t nhiên nó

c ghi chép l i. Tri th c

a là ngu n tài nguyên qu c gia giúp ích r t nhi u cho quá trình phát tri n theo

nh ng ph

ng sách ít t n kém, có s tham gia c a ng

v ng. Các d án phát tri n d a trên c s tri th c b n
ng

i, tr i

ng.

V y tri th c b n

b n

ng c a th gi i t nhiên

i dân và

t

cs b n

a s lôi kéo

c nhi u

i dân tham gia, vì nó h p v i suy ngh c a nhân dân, dân bi t ph i làm gì và

làm nh th nào.
th c b n
a ph

ó chính là c s c a s thành công.

a là luôn thích ng v i s thay
ng luôn có ý th c b n

h p v i c ng
Tr

i c a môi tr

c i m quan tr ng c a tri
ng, các c ng

ng c dân

a hóa nh ng du nh p t bên ngoài có l i và thích

ng.

c ây ng

i ta khái ni m lâm s n ch y u là g , ít quan tâm

thành ph n khác g . Ngày nay, trong các chi n l
án lâm nghi p xã h i, nông lâm k t h p ng

n các

c phát tri n b n v ng c a các d

i ta ã chú ý nhi u

n các lâm s n

khác ngoài g . Và có khái ni m c b n v Lâm s n ngoài g là bao g m t t c các
s n ph m có ngu n g c sinh h c và các d ch v thu
vùng

t nào có ki u s d ng

tt

ng t , lo i tr g

c t r ng ho c t b t k
t t c các hình thái c a nó.

Các loài cây thu c a ph n là các s n ph m Lâm s n ngoài g thu c m t ph n c a
tài nguyên th c v t. Tài nguyên th c v t là t ng h p c a sinh quy n trong m t lo t


5
các th m th c v t. Tài nguyên th c v t nh là các nhà s n xu t chính,

k dinh d

ng sinh quy n và c s dòng n ng l

v t gi m t vai trò vô cùng quan tr ng

ng trên trái

duy trì chu

t. Tài nguyên th c

i v i cu c s ng c a con ng

i nói riêng và

sinh v t nói chung. Nh ng trong th i gian v a qua tài nguyên này ã b suy thoái
nghiêm tr ng do s tác
nhà n

ng tiêu c c c a con ng

c ta ã có nh ng ch tr

r ng n m 2004, Lu t

ng,

i, chính vì v y, g n ây

ng l i m i nh : Lu t B o v và phát tri n

t ai 2013, Lu t a d ng sinh h c 2008, Ngh

Chính ph 2010…cùng v i hàng lo t các v n b n khác ã ra
d ng các ngu n tài nguyên thiên nhiên h p lí.
th c hi n thành công
c ng

ng dân t c Dao

ng và

nh 99 c a

i nh m b o v và s

ây là m t c s pháp lí quan tr ng

tài tri th c b n v khai thác và s d ng cây thu c c a
xã M u S n.

2.2. T ng quan v tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c

2.2.1. Tình hình nghiên c u trên th gi i
Trên th gi i, nhi u n
nhi u n

c ã có các

tài nguyên này

c ã s d ng ngu n Lâm s n ngoài g

tài nghiên c u v thu c và h c ng ã s d ng nhi u ngu n

xu t kh u làm d

c li u và thu

c bi t là Trung Qu c, có th kh ng
cây thu c

làm thu c,

c m t ngu n tài chính khá l n.

nh ây là qu c gia i

u trong vi c s d ng

ch a b nh. M t nghiên c u r t thành công c a h

sách "K thu t gây tr ng cây thu c

ã cho ra

i cu n

Trung Qu c" vào n m 1968, do các nhà

nghiên c u Vân Nam - Trung Qu c th c hi n. Cu n sách này ã

c pt i

c

i m sinh thái, công d ng, k thu t gây tr ng, ché bi n và b o qu n cây Th o qu
(Phan V n Th ng, 2002) [7].
Vào th k XVI, Lý Th i Trân
cu n b n th o này

a ra “B n th o c

ng m c” sau ó n m 1955

c in n l i. N i dung cu n sách ã

cách s d ng các lo i cây c

a

n cho con ng

i

ch a b nh. Ngay t nh ng n m 1950 các nhà khoa

h c nghiên c u v cây thu c c a Liên Xô ã có các nghiên c u v cây thu c trên
quy mô r ng l n. N m 1972 tác gi N.G. Kovalena ã công b r ng rãi trên c n

c

Liên Xô (c ) vi c s d ng cây thu c v a mang l i l i ích cao v a không gây h i cho
s c kh e c a con ng

i. Qua cu n sách “Ch a b nh b ng cây thu c” tác gi Kovalena


6
ã giúp ng

i

c tìm

c lo i cây thu c và ch a úng b nh v i li u l

nh s n (Tr n Th Lan, 2005) [4].
s n ngoài g c a t ch c Nông l
và c a Lâm s n ngoài g
i s ng cho ng

i dân

ng ã

c

n n m 1992, J.H.de Beer- m t chuyên gia Lâm
ng th gi i khi nghiên c u v vai trò c a th tr

ã nh n th y giá tr to l n c a Th o qu
mi n núi s ng

ng

i v i vi c c i thi n

trong và g n r ng, thu hút h tham gia vào

vi c qu n lí và b o v tài nguyên r ng b n v ng, giúp h có th yên tâm s ng ch y u
vào ngh r ng.
Theo

c tính c a t ch c Qu thiên nhiên th gi i (WWF) có kho ng 35.000

– 70.000 loài trong s 250.000 loài cây

c s d ng vào m c ích ch a b nh trên

toàn th gi i. Ngu n tài nguyên cây thu c này là kho tàng vô cùng quý giá c a các dân
t c hi n ang khai thác và s d ng

ch m sóc s c kh e, phát tri n kinh t , gi gìn

b n s c c a các n n v n hóa. Theo báo cáo c a T ch c Y t Th gi i (WHO) ngày nay
có kho ng 80% dân s các n

ph thu c vào ngu n d

c ang phát tri n có nhu c u ch m sóc s c kh e ban

c li u ho c qua các ch t chi t su t t d

T p, 2006) [ 6]. Ti n s James A.Dule – nhà d

c lý h c ng

iM

u

c li u (Nguy n V n
ã có nhi u óng

góp cho t ch c Y t Th gi i (WHO) trong vi c xây d ng danh m c các loài cây
thu c, cách thu hái, s d ng, ch bi n và m t s th n tr ng khi s d ng các lo i cây
thu c (Tr n Th Lan, 2005) [4].
2.2.2. Tình hình nghiên c u trong n

c

Vi t Nam n m trong mi n khí h u nhi t

i m gió mùa, thích h p cho s phát

tri n c a th c v t nói chung và cây thu c nói riêng. M t s vùng cao l i có khí h u
á nhi t

i, phù h p v i vi c tr ng cây thu c a khí h u mát m .

có dãy núi Tr

c bi t là n

ng S n r ng l n là n i có r t nhi u cây thu c ph c v cho

nhân dân s ng g n

c ta

ng bào

trong r ng mà h s ng xa các tr m xá, b nh vi n thì vi c c u

ch a t i ch là vô cùng c n thi t và c p bách.
Theo ngu n thông tin Vi n D

c li u (2004) [8] thì Vi t Nam có

n 3.948

loài cây làm thu c, thu c 1.572 chi và 307 h th c v t (k c rêu và n m) có công
d ng làm thu c. Trong s

ó có trên 90% t ng s loài cây thu c m c t nhiên.

Nh ng qua i u tra thì con s này có th

c nâng lên vì ki n th c s d ng cây


7
thu c c a m t s

ng bào dân t c thi u s chúng ta nghiên c u ch a

hay còn b ng , trong ó có c ng

ng dân t c Dao

c

y

xã M u S n, Huy n L c

Bình, T nh L ng S n . Nh ng n m qua, ch riêng ngành Y h c dân t c c truy n
n

c ta ã khai thác m t l

n m 1995, ch riêng ngành
d

ng d

c li u khá l n. Theo th ng kê ch a

ông d

y

thì

c c truy n t nhân ã s d ng 20.000 t n

c li u khô ã ch bi n t kho ng 200 loài cây. Ngoài ra còn xu t kh u kho ng

trên 10.000 t n nguyên li u thô (Vi n D

c Li u, 2002) [9].

K t qu nghiên c u c a Ph m Thanh Huy n t i xã

ch Qu - huy n Thanh

S n t nh Phú Th v vi c khai thác, s d ng và b o v ngu n cây thu c c a c ng
ng dân t c cho th y ki n th c v vi c s d ng ngu n cây thu c c a
t c Dao

ng bào dân

ây. V i ki n th c ó h có th ch a kh i r t nhi u lo i b nh nan y b ng

nh ng bài thu c c truy n. Tuy nhiên nh ng ki n th c quý báu này ch a
huy và ch a có cách duy trì hi u qu , ch a có t ch c. Tác gi
th c v t r ng

c ng

a ra m t cách r t chi ti t v m c ích, th i v , và

các i u kiêng k khi thu hái cây thu c. H
i dân

a ph

ã ch rõ nh ng loài

i dân s d ng làm thu c, n i phân b , công d ng, cách thu

hái chúng. Thêm vào ó h còn

ng

c phát

ã ánh giá

cm c

tác

ng c a

ng, nguyên nhân làm suy gi m ngu n tài nguyên cây thu c

(Ph m Thanh Huy n, 2000) [3].
n

c ta s loài cây thu c

ng ng t ng lên, theo báo cáo k t qu
cây thu c (Vi n d

c ghi nh n trong th i gian g n ây không
i u tra nghiên c u v d

c li u và tài nguyên

c li u, 2003) [10].

- N m 1952 toàn ông D

ng có 1.350 loài.

- N m 1986 Vi t Nam ã bi t có 1.863 loài.
- N m 1996 Vi t Nam ã bi t có 3.200 loài.
- N m 2000 Vi t Nam ã bi t có 3.800 loài
Trong công trình cây thu c – ngu n tài nguyên lâm s n ngoài g
c c n ki t, Tr n Kh c B o ã

ang có nguy

a ra m t s nguyên nhân làm c n ki t ngu n tài

nguyên cây thu c nh : di n tích r ng b thu h p, ch t l

ng r ng suy thoái hay

qu n lý r ng còn nhi u b t c p, tr ng chéo kém hi u qu . T

ó tác gi cho r ng


8
chi n l

c b o t n tài nguyên cây thu c là b o t n các h sinh thái, s

a d ng các

loài và di truy n. B o t n cây thu c ph i g n li n v i b o t n và phát huy trí th c Y
h c c truy n và Y h c dân gian g n v i s d ng b n v ng và phát tri n cây thu c
(Tr n Kh c B o, 2003) [1].
Theo Trung tâm Nghiên c u và phát tri n cây thu c Dân t c c truy n
(CREDEP) t tr

c

n nay khá nhi u a ph

ng trong n

c ã có truy n th ng tr ng

cây thu c và có nhi u nghiên c u v cây thu c, bài thu c ch a các b nh th

ng g p

hang ngày. Trong 2 n m g n ây, Ngô Qúy Công ã ti n hành i u tra vi c khai thác,
s d ng cây thu c Nam t i vùng

mc aV

n qu c gia Tam

o, nghiên c u k

thu t nhân gi ng, gây tr ng m t s loài cây thu c quý nh m b o t n và phát tri n cho
m c ích gây tr ng th

ng m i. H ch rõ ph

ng pháp thu hái c ng là v n

c n

quan tâm, vi c thu hái b ng cách ào c cây do b ph n dùng ch y u là r , c làm cho
s l

ng loài suy gi m nhanh chóng và ây c ng là nguy c d n

n s khan hi m,

th m chí là s tuy t ch ng c a m t s l n các cây thu c. Vì v y vi c nhân gi ng nh m
m c ích h tr cây gi ng cho ng

các v

n cây thu c t i

a ph

i dân có th tr ng t i v

ng

nhiên là vi c làm r t c n thi t và

n nhà c ng nh xây d ng

u gi m áp l c thu hái cây thu c trong r ng t
a ra nh ng gi i pháp,

xu t h p lý

b o t n và

phát tri n (Ngô Quý Công, 2005)[2].
Hoàng S n và c ng s

ã ti n hành ánh giá th c tr ng khai thác, s d ng

v ti m n ng gây tr ng cây thu c t i V
i u tra h th ng kê

ct iV

n qu c gia Tam

n qu c gia Tam

o và vùng

thu c thu c 346 chi và 119 h trong 4 ngành th c v t. Ng
ây ch y u là c ng

có kho ng h n 700 t n thu c t
bán. Ngu n tài nguyên cây thu c

it V

m có 459 loài cây
m

ch a 16 nhóm b nh

c s d ng trong r ng t nhiên. M i n m
n qu c gia Tam

o

c thu hái

buôn

ây ang b suy gi m kho ng 40% so v i 5 n m

c ây. Trên c s các nghiên c u các tác gi
c u tiên và b o t n (

m. Qua

i dân thu c vùng

ng dân t c Sán Dìu s d ng cây thu c

khác nhau. Trong ó trên 90% s loài

tr

o và vùng

Hoàng S n, 2008) [5].

ã

xu t 26 loài cây thu c c n


9
Theo Nguy n V n T p trong ngu n Lâm s n ngoài g

Vi t Nam, cây thu c

chi m m t v trí quan tr ng v thành ph n loài c ng nh v giá tr s d ng và kinh t .
Theo i u tra c b n c a Vi n D

n

c li u (B Y t )

n n m 2004 ã phát hi n

c

c ta có 3.948 loài thu c 1.572 chi và 307 h th c v t (k c Rêu và N m) có công

d ng làm thu c. Trong s

ó trên 90% t ng s loài là cây thu c m c t nhiên ch y u

trong các qu n th r ng. R ng c ng là n i t p h p h u h t cây thu c quý có giá tr s
d ng và kinh t cao. Tuy nhiên, do khai thác không chú ý

n tái sinh trong nhi u n m

qua cùng v i nhi u nguyên nhân khác, ngu n cây thu c m c t nhiên Vi t Nam ã b
gi m sút nghiêm tr ng, bi u hi n qua các th c t sau:
- Vùng phân b t nhiên c a cây thu c b thu h p: Do n n phá r ng làm
n

ng r y, nh t là vi c m r ng di n tích tr ng Cà phê, Cao su

các t nh phía Nam

ã làm m t i nh ng vùng r ng r ng l n v n có nhi u cây thu c m c t nhiên ch a
k p khai thác.

- H u h t các cây thu c có giá tr s d ng và kinh t cao, m c dù có vùng phân
b r ng l n, tr l

ng t nhiên t i hàng ngàn t n, nh V ng

ho c hàng tr m t n nh Ho ng
v tái sinh, d n
nh Ba kích,

ng, các loài Bình vôi

ng nh ng do khai thác quá m c, không chú ý b o

n tình tr ng m t kh n ng khai thác. M t s loài thu c nhóm này
ng sâm… ã ph i

a vào Sách

Vi t Nam (1996) và Danh l c

cây thu c Vi t Nam (1996, 2001, 2004) nh m khuy n cáo b o v .
-

c bi t

i v i m t s loài cây thu c nh Ba kích, Tam th t và Sâm m c t

nhiên, Hoàng liên, Lan m t lá,… ang

ng tr

c nguy c

b tuy t ch ng cao

(Nguy n V n T p, 2006) [6].
Vi t Nam là m t n

c có tài nguyên r ng r t a d ng và phong phú nh ng vì

trong nh ng khu r ng hay g n r ng l i th
s ng, có nhi u n n v n hóa

ng t p trung nhi u thành ph n dân t c sinh

c s c khác nhau, ki n th c b n

a trong vi c s d ng

cây làm thu c c ng r t a d ng và phong phú, m i dân t c có các cây thu c và bài
thu c riêng bi t, cách pha ch và s d ng khác nhau. Nên hi n nay ngu n tài nguyên
r ng c a chúng ta ang b gi m sút nghiêm tr ng, kéo theo s
suy gi m trong ó có c m t s cây thu c b n

a d ng sinh h c c ng b

a có giá tr ch a k p nghiên c u c ng


10

ã m t d n, v y vi c nghiên c u phát hi n và b o t n s d ng tài nguyên cây thu c b n
a là m t vi c r t c n thi t.

i v i các c ng

thu c kinh nghi m r t hay,

ng dân t c thi u s , h có nh ng bài

n gi n nh ng ch a b nh l i hi u qu r t cao. L ng S n

c ng là m t t nh t p trung nhi u dân t c thi u s sinh s ng
n i có khá nhi u c ng

c bi t là huy n L c Bình

ng dân t c thi u s sinh s ng trong r ng và g n r ng, trong ó

có dân t c Dao. Chính vì v y, ây là m t n i lý t

ng cho nghiên c u ki n th c b n a

v khai thác và s d ng tài nguyên cây thu c, các bài thu c dân gian t thiên nhiên cu
c ng

ng dân t c a ph

ng n i ây.

2.3.T ng quan v khu v c nghiên c u

2.3.1. V trí

a lý

Xã M u S n là xã vùng cao biên gi i n m
trung tâm huy n 10km và n m trên vùng

phía B c huy n L c Bình cách

i núi cao thu c d i M u S n.

- Phía B c giáp v i các xã Xuân l , B ng Khánh,

ng B c, Xuân Mãn, H u

Khánh, Yên Khoái.
- Phía ông giáp v i Trung Qu c.
2.3.2.

a hình

a th

M u S n là xã mi n núi c a huy n L c bình có d ng
cao trung bình so v i m t n
cao nh t là

c bi n 800m có nhi u

nh Phia Pò cao 1541m ph n l n

hình chia c t m nh có nhi u vách núi d ng

a hình

nh núi cao > 1000m.

t ai c a xã có
ng,

i núi cao,

d c > 20

nh
.

a

t nông nghi p chi m di n tích

r t nh , ch y u là phù h p v i s n xu t lâm nghi p.
1.2.3. Khí h u th y v n
M u S n n m trong vùng khí h u nhi t

i gió mùa vùng núi mùa ông l nh

và khô, mùa hè nóng m và m a nhi u.
- Nhi t

: Nhi t

trung bình n m là 18,5

mùa rõ r t, mùa hè nóng m th tháng 5

C nên nhi t

phân hóa theo 2

n tháng 9, mùa khô l nh t tháng 10

n

tháng 4 n m sau.
-L

ng m a: L

và phân b không
m a c n m.

ng m a trung bình là 2.200mm cao nh t trong toàn huy n

u, l

ng m a t tháng 6

n tháng 9 chi m 76% t ng l

ng


11
2.3.4. i u ki n kinh t - xã h i
Xã M u S n có 271 h v i 1217 nhân kh u, t ng s lao
kho ng 667 ng

i, phân b

ng lao

ng lâm nghi p a s ch a qua ào t o, trình

2.3.5. Trình

ng c b n có vi c làm
dân trí th p.

v n hóa – phong t c t p quán

Toàn xã có 8 thôn b n a s là dân t c Dao, ch y u là lao
ch a qua ào t o, trình

ng lâm nghi p,

dân trí th p. Các t p quán, h t c l c h u, mê tín, d

ma chay, c

i xin nag t ng b

quy

ng

c, h

tu i

8 thôn b n a s là dân t c Dao ch y u là s n xu t

nông, lâm nghi p k t h p v i ch n nuôi. L c l
ch y u là lao

ng trong

c

oan,

c c i thi n và xóa b . Nhân dân ã xây d ng

c thôn b n cùng nhau th c hi n khu dân c v n hóa, phù h p v i

t p t c và úng v i Lu t pháp c a nhà n

c.

2.3.6. C s h t ng và các công trình

ut

- H th ng i n h th

ã

c kéo

n t ng h gia ình 7/8 thôn b n

t

87,5%.
- H th ng

ng liên thôn, liên xã còn nh h p, x u và d c i l i khó kh n v

mùa m a ch a áp ng
- Xã có 1 tr

c nhu c u i l i c a ng

ng ti u h c, 7 phân tr

i dân và v n chuy n hàng hóa.

ng ti u h c, 1 tr

ng THCS.

- V khám ch a b nh có 1 tr m y t xã (nhà c p IV).
2.3.7.

t ai tài nguyên r ng,

t lâm nghi p

T ng di n tích t nhiên: 6.829,75ha
Trong ó:
-

t lâm nghi p: 6.508,47ha

-

t khác: 321,18ha.

M u S n là xã vùng cao, Di n tích

t r ng chi m ph n l n di n tích

nhiên c a xã. Vì v y xã có nh ng th m nh nh t
g r ng tr ng (thông), các cây d

tt

nh v lâm nghi p nh : khai thác

c li u (h i), các lo i cây có giá tr kinh t cao

thu n l i cho phát ti n mô hình VACR (v

n – ao – chu ng – r ng).


12
PH N 3
NG, N I DUNG VÀ PH
NG PHÁP NGHIÊN C U

IT
3.1.

it
-

ng và
it

a i m nghiên c u

ng nghiên c u c a

tài nguyên cây thu c c a c ng
-

tài: Tri th c b n

a v khai thác và s d ng

ng dân t c Dao

a i m nghiên c u: T i xã M u S n, huy n L c Bình, t nh L ng S n.

3.2. Th i gian nghiên c u:
T tháng 8/2014

n tháng 12/2014

3.3. N i dung nghiên c u
T m c tiêu nghiên c u

t ra c a

N i dung 1: Thành ph n loài cây
- Xác

nh các loài cây

- Xác

nh tên

- Mô t m t s
N i dung 2:
- Xác

a ph

tài có nh ng n i dung sau:

c s d ng làm thu c

c ng

i dân khai thác và s d ng làm thu c.

ng, tên dân t c, tên khoa h c c a các loài cây thu c.

c i m hình thái, sinh thái và n i s ng c a các loài cây thu c.

c i m hình thái và sinh thái c a m t s cây tiêu bi u
nh các loài cây thu c

- Mô t m t s

c ng

i dân nh c

n v i s l n nhi u nh t

c i m hình thái, sinh thái và n i s ng c a các loài cây thu c.

N i dung 3: Tri th c b n

a trong vi c khai thác và s d ng các loài cây thu c

- T li u hóa ki n th c b n

a v khai thác nh : B ph n thu hái; Mùa v và

k thu t thu hái;
- T li u hóa ki n th c b n

a v v b o qu n s n ph m: Bi n pháp x lý,

b o qu n s n ph m sau thu ho ch.
- T li u hóa ki n th c b n
thu c: Các ph

ng th c ch bi n

h nh b ng cách

a v cách ch bi n và s d ng các loài cây
i v i t ng cây

n gi n (ph i, gác b p, dùng t

c ng

ng dân t c Dao, t ng

i..) hay c u k (ph i qua nhi u

công o n khác nhau...);
Thành ph n và t l các loài cây ph i h p trong các bài thu c dân gian.

13
ng pháp nghiên c u

3.4. Ph

3.4.1. K th a các tài li u c b n
K th a có ch n l c các tài li u v
các tài li u có liên quan t í các chuyên

i u ki n t nhiên, kinh t xã h i, cùng
c a các tác gi trong và ngoài n

ct i

khu v c nghiên c u.
3.4.2. Ph

ng pháp chuyên gia

Phân lo i th c v t

c giám

nh c a các chuyên gia v th c v t t i các c

s có uy tín (Vi n Sinh thái và TNSV, Tr
3.4.3. Ph

ng H Nông lâm Thái Nguyên...)

ng pháp thu th p s li u

3.4.3.1. Li t kê t do
Li t kê t do là k thu t th

ng

c áp d ng trong nghiên c u xã h i. Áp

d ng trong i u tra cây thu c, li t kê t do c n
li t kê t do và (ii) xác

i cung c p tin

ngh h cho tên t t c các tên c a cây làm thu c.

Ch n m u: NCCT
NCCT

nh cây thu c

do: Là vi c h i/ ph ng v n m t t p h p ng

Li t kê t
(NCCT),

c th c hi n qua hai giai o n: (i)

c l a ch n theo ph

c phân thành m t s nhóm nh t

ng pháp ng u nhiên – phân t ng:

nh (theo kinh nghi m; dân t c;

tu i;

gi i...), sau ó l y ng u nhiên NCCT t các lo i ó.
Ph ng v n: S d ng m t câu h i duy nh t cho t t c NCCT, ví d : “Xin bác
(anh/ch /ông/bà) k tên t t c các cây trong khu v c có th
mà bác (anh/ch /ông/bà) bi t?”.
NCCT li t kê

y

c s d ng làm thu c

i u quan tr ng nh t khi ph ng v n là

ngh

tên cây làm thu c b ng ti ng dân t c c a mình. i u này tránh

c s nh m l n tên cây thu c gi a các ngôn ng , v n hóa khác nhau.


14

S tên cây thu c

S ng

Hình 3.1.

ng cong xác

ic nh i

S ng

i cung c p tin

nh cây thu c trong m t c ng

ng cho th y có th

d ng ph ng v n khi s loài không t ng
X lý d li u: D li u i u tra

c x lý b ng tay hay b ng các ph n m m

máy tính, bao g m: (i) li t kê t t c các tên cây thu c
m s l n tên cây thu c n

c nh c

n (t n s nh c

c NCCT nh c

n, (ii)

n), và (iii) x p danh m c

các tên theo th t nào ó, ví d nh x p theo t n s gi m d n. Có th xác
danh m c các loài

c dùng làm thu c tiêu bi u (hay các loài c t lõi), là các loài

c nhi u NCCT nh c
NCCT hay ch m t ng

nh

n, c ng v i m t s l
i nh c

ng l n các loài

c m t s ít

n. Các loài tiêu bi u ph n ánh s t n t i c a m t

tiêu chu n v n hóa, tri th c chung c a c ng

ng liên quan

n l nh v c cây thu c

trong khu v c i u tra. Các loài còn l i th hi n cái nhìn, tri th c, kinh nghi m riêng
c a các thành viên trong c ng
3.4.3.2. Xác

ng.

nh cây thu c

Sau khi x lý d li u và lo i b tên
danh m c tên các cây
m c b ng tên

a ph

c c ng

ng ngh a, chúng ta có trong tay m t

ng s d ng là thu c. Tuy nhiên ây ch là danh

ng, ch a rõ tên nào thu c loài nào. Do ó, c n thi t ph i xác


15
nh tên ph thông và tên khoa h c c a các cây mang tên ó.
c n thu th p m u tiêu b n c a t t c các tên cây thu c ã
nh tên (ti n hành theo ph

x lý và

c nêu ra trong danh m c,

c li t kê nói trên s góp ph n lo i b

c trong giai o n li t kê t do. C n chú ý là m t

tên

a ph

có

c i m hình thái gi ng nhau hay các loài có cùng công d ng.

ng có th ch nhi u loài khác nhau, th

S li u i u tra c a các m c trên

ng là các loài trong cùng m t chi,

c ghi vào các m u bi u có s n (Ph l c

n ph l c 4).

3.4.3.3.

i u tra theo tuy n v i ng
ây là ph

ng pháp th

D a trên c s k t qu c a b
tr ng và ti n hành xác
trên th c

i cung c p tin quan tr ng

ng

c áp d ng trong i u tra tài nguyên th c v t.

c Li t kê t do, l a ch n ng

a.

ng là nh ng ng

là xác

i cung c p tin quan

nh tên khoa h c và v trí phân lo i c a các loài cây thu c

NCCT quan tr ng là nh ng ng
th

nh tên

ng ngh a trong ph n li t kê t do l n n a. Nh v y s loài cây thu c th c t

có th s nh h n s tên th ng kê

1

c vi c này,

ng pháp i u tra theo tuy n). Vi c xác

khoa h c c a các m u cây thu c d a trên tên
các tên

làm

i am hi u v cây thu c trong khu v c,

i già, ph n , t nguy n cung c p thông tin. M c tiêu i u tra

nh chính xác các loài cây ã

c li t kê t i b

c li t kê t do. Các b

c

th c hi n bao g m:
+ Xác

nh tuy n i u tra: Tuy n i u tra có th

tr ng th m th c v t,

c xác

nh d a trên th c

a hình và phân b cây thu c trong khu v c.

m b o tính

khách quan trong quá trình i u tra, tuy n i u tra nên i qua các

a hình và th m

th c v t khác nhau. Trong i u tra t i c ng
và i theo b n h

ng khác nhau. S l

ng, l y trung tâm công

ng làm tâm

ng tuy n ph thu c vào th i gian và nhân

l c s n có.
+ Thu th p thông tin t i th c

a: Cách

viên cùng i theo tuy n và ph ng v n

n gi n nh t là NCCT và i u tra

i v i b t k cây nào g p trên

ng i.

Cách thu th p thông tin khác, có h th ng h n, là NCCT và i u tra viên d ng l i


16
t i m i i m có s thay

i v th m th c v t và ph ng v n

i v i t t c các loài

cây thu c xu t hi n trong khu v c ó.
Thông tin c n ph ng v n bao g m: tên cây (tên
cách dùng....
n i dung

ti t ki m th i gian ng

i u tra ã

nh tr

nh là cây thu c

u

c thu th p

nh tên khoa h c (Ph l c 5) .
c theo ph

nh tính, bao g m: Danh m c loài (tên

dùng, công d ng,...),
3.4.3.5. Xác

cl

a ph

ng pháp này th

ng có

ng, tên khoa h c, b ph n

ng t n s xu t hi n trong tuy n i u tra.

nh các loài cây thu c c n u tiên b o t n

Phân h ng cây thu c theo m c
+

ng in s n m t s m u bi u có các

c NCCT xác

+ X lý thông tin: Thông tin thu th p
tính ch t

ng), b ph n dùng,

c và ánh d u t i các n i dung phù h p trong quá

trình i u tra. B t k cây nào
xác

i ta th

a ph

h u ích c a loài

i v i ng

- Loài không có ti m n ng
- Loài s d ng ít

i v i ng

- Loài có t m quan tr ng
+M c

e d a c a loài:
i dân a ph
c dùng

i dân

a ph

a ph

i v i ng

ng: s d ng thang 3 m c i m
ng: 0 i m

ng: 1 i m

i dân

xâm nh p (v trí m c c a loài

a ph

ng: 2 i m

b tìm th y

khai thác): s

d ng thang 2 m c i m
- Loài m c

n i r t khó xâm nh p: 0 i m

- Loài m c

n i r t d xâm nh p: 1 i m

+ Tính chuyên bi t v n i s ng (s xu t hi n c a loài th hi n kh n ng s ng
thích nghi c a loài h n h p hay ph bi n): s d ng thang 3 m c i m
- Loài xu t hi n

nhi u n i s ng khác nhau: 0 i m

- Loài xu t hi n

m t s ít n i s ng: 1 i m

- Loài có n i s ng h p: 2 i m
+ M c
h

ng

tác

ng

n s s ng c a loài (s tác

ng c a ng

n s s ng c a loài): s d ng thang m c 3 i m

- Loài có ít nh t vài n i s ng c a loài n
- Loài có n i s ng ph n nào không n

nh: 0 i m
nh hay b

- Loài có n i s ng không ch c còn t n t i: 2 i m

e d a: 1 i m

i dân nh