Đánh giá ảnh hưởng của độ cao tới mức độ bị bệnh do nấm Ceratocystis sp. gây hại trên Keo tai tượng (Acacia mangium) tại tỉnh Thái Nguyên (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

------------------------------------------

L U ÌNH H U
Tên

tài:
ÁNH GIÁ NH H

NG C A

CAO T I M C

B B NH

DO N MCERATOCYSTISSP. GÂY H I TRÊN KEO TAI T

NG

(ACACIA MANGIUM) T I T NH THÁI NGUYÊN

KHÓA LU N T T NGHI P

H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lý Tài Nguyên r ng

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 – 2015

Thái Nguyên, 2015


I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

------------------------------------------

L U ÌNH H U
Tên

tài:
ÁNH GIÁ NH H

NG C A

CAO T I M C

B B NH

DO N M CERATOCYSTIS SP. GÂY H I TRÊN KEO TAI T

NG

(ACACIA MANGIUM) T I T NH THÁI NGUYÊN

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lý Tài nguyên r ng

L p

: 43 – QLTNR-N02

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 – 2015

Gi ng viên h

ng d n : Th.S ào H ng Thu n

Thái Nguyên, 2015


i

L I CAM OAN
Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u khoa h c c a b n thân tôi. Các
s li u và k t qu nghiên c u là quá trình i u tra trên th c

a hoàn toàn

trung th c, ch a công b trên các tài li u, n u có gì sai tôi xin ch u hoàn toàn
trách nhi m !

Thái Nguyên, tháng 05 n m 2014

XÁC NH N C A GVHD

NG

I VI T CAM OAN

ng ý cho b o v k t qu
tr

ch i

ng khoa h c!

Th.S. ào H ng Thu n

L u ình H u

XÁC NH N C A GV CH M PH N BI N
Giáo viên ch m ph n bi n xác nh n sinh viên
ã s a ch a sai sót sau khi H i
(Ký, h và tên)

ng ch m yêu c u !


ii

L I NÓI

U

Th c t p t t nghi p là m t khâu vô cùng quan tr ng trong quá trình h c t p
c a m i sinh viên nh m h th ng l i toàn b l

ng ki n th c ã h c, v n

d ng lý thuy t vào th c ti n.Qua ó giúp sinh viên có i u ki n c ng c , hoàn
thi n h n v ki n th c lý lu n, ph

ng pháp làm vi c, n ng l c công tác

nh m áp ng nhu c u th c ti n c a công vi c sau này.
Sau th i gian th c t p,

n nay lu n v n c a tôi ã hoàn thành. Có

qu nh hôm nay, tôi ã nh n
khoa Lâm Nghi p, các
khu v c tôi th c t p.

c s giúp

ck t

nhi t tình c a các th y,cô giáo

ng nghi p, các chú, các anh và bà con nhân dân t i

c bi t là s ch b o, giúp

tr c ti p và t n tình cô

giáo Th.s ào H ng Thu n
Nhân d p này tôi xin chân thành c m n sâu s c t i cô giáoTh.s
Thu n cùng toàn th th y, cô giáo khoa Lâm nghi p, các b n

ào H ng
ng nghi p,

các chú, các anh và bà con nhân dân t i t nh Thái Nguyên n i tôi ti n hành
th c t p ã giúp
Do th i gian, trình

nhi t tình

tôi hoàn thành khóa lu n này.

b n thân có h n nên khóa lu n c a tôi không tránh kh i

nh ng thi u sót. Tôi r t mong s góp ý c a các th y cô giáo và các b n
khóa lu n c a tôi

c hoàn ch nh./

Tôi xin chân thành c m n !
Thái nguyên, tháng 5 n m 2014
Sinh viên th c t p

L U ÌNH H U


iii

DANH M C CÁC B NG TRONG KHÓA LU N
B ng 4.1: K t qu t l b b nh và m c

t i t nh Thái Nguyên .............................29

B ng 4.2: So sánh t l b b nh gi a các c p
B ng 4.3: K t qu ki m

nh ANOVA t l b b nh theo c p

B ng 4.4: B ng phân tích ph
theo c p

cao ......................32

ng sai 1 nhân t t l b b nh

cao ..........................................................................................................32

B ng 4.5:So sánh m c

b b nh theo c p

B ng 4.6: K t qu ki m

nh ANOVA m c

b nh theo c p

cao ...................................................33
b

cao .................................................................................................34

B ng 4.7: B ng phân tích ph
theo c p

cao .................................................31

ng sai 1 nhân t m c

b b nh

cao ..........................................................................................................34

B ng 4.8: T l b b nh theo khu v c nghiên c u ....................................................35
B ng 4.9: K t qu ki m

nh ANOVA t l b b nh

theo khu v c nghiên c u ...........................................................................................36
B ng 4.10: Phân tích ph

ng sai 1 nhân t t l b b nh

theo khu v c nghiên c u ...........................................................................................36
B ng 4.11: M c

b b nh theo khu v c nghiên c u .............................................37

B ng 4.12: K t qu ki m

nh ANOVAm c

b b nh

theo khu v c nghiên c u ...........................................................................................38
B ng 4.13: Phân tích ph

ng sai 1 nhân t m c

b b nh

theo khu v c i u tra .................................................................................................39


iv

DANH M C CÁC HÌNH TRONG KHÓA LU N
Hình 2.1 M t s hình nh cây Keo tai t

ng ............................................................12

Hình 4.1: K t qu phân l p m u b nh trên cà r t ......................................................27
Hình 4.2. Xác

Hình 4.3:Bi u

nh

c i m hình thái c a n m Ceratocystis sp. .............................28

bi u di n t l b b nh c a Keo tai t

ng

t i t nh Thái Nguyên ..................................................................................................30
Hình 4.4:Bi u

bi u di n m c

b b nh c a Keo tai t

ng

t i t nh Thái Nguyên ..................................................................................................31
Hình 4.5:Bi u
theo c p

ng

cao ..........................................................................................................31

Hình 4.6: Bi u
theo c p

bi u di n t l b b nh gi a c a Keo tai t

bi u di n m c

b b nh c a Keo tai t

ng

cao ..........................................................................................................33

Hình 4.7: Bi u

bi u di n t l b b nh theo khu v c nghiên c u .........................35

Hình 4.8:M c

b b nh theo khu v c i u tra ........................................................38


v

DANH M C CÁC C M T

VI T T T TRONG KHÓA LU N

ACACIA

Loài Keo

ANOVA

Phân tích ph

ACIAR

Trung tâm Nghiên c u Nông Nghi p Qu c T c a Austraylia

CIFOR

Center for International Forestry Research

ng sai

Trung tâm nghiên c u Lâm nghi p qu c t
LSD

Phép ki m

nh

OTC

Ô tiêu chu n

P

T l b b nh

R

M c

TB

Trung bình

TW

Trung

b b nh

ng


vi

M CL C

PH N 1. M
1.

tv n

U ....................................................................................................1
...............................................................................................................1

1.2. M c tiêu nghiên c u và yêu c u c a
1.3. Ý ngh a vi c th c hi n

tài ..........................................................3

tài................................................................................3

1.3.1. Ý ngh a trong khoa h c .....................................................................................3
1.3.2. Ý ngh a trong th c ti n .....................................................................................3
PH N 2.T NG QUAN CÁC V N

NGHIÊN C U ........................................4

2.1. C s khoa h c .....................................................................................................4
2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c ..........................................................5

2.2.1. Tình hình nghiên c u trên th gi i ....................................................................5
2.2.2. Tình hình nghiên c u

Vi t Nam ....................................................................9

2.2.3. Thông tin chung v Keo tai t

ng ..................................................................12

2.3. T ng quan khu v c nghiên c u ..........................................................................14
2.3.1. i u ki n t nhiên ...........................................................................................14
2.3.2. i u ki n kinh t - xã h i ................................................................................19
PH N 3

IT

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP

NGHIÊN C U .........................................................................................................22
3.1.
3.1.1.

it
it

ng nghiên c u và ph m vi nghiên c u ...................................................22
ng nghiên c u......................................................................................22

3.1.2 .Ph m vi nghiên c u .........................................................................................22
3.2.
3.2.1.

a i m và th i gian nghiên c u ......................................................................22
a i m nghiên c u .......................................................................................22

3.3. N i dung nghiên c u ..........................................................................................22
3.3.1. Phân l p và mô t

c

c i m hình thái c a n m b nh ............................22

3.3.2. ánh giá thi t h i c a b nh

i v i Keo tai t

ng theo

3.3.3. ánh giá thi t h i c a b nh

i v i Keo tai t

ng

cao ......................22

các khu v c nghiên c u .............................................................................................22
3.3.4. Xác
và

nh nguyên nhân gây b nh ch t héo do n m Ceratocystis sp

xu t bi n pháp phòng tr .................................................................................22


vii

ng pháp nghiên c u....................................................................................23

3.4. Ph
3.4.1. Ph

ng pháp k th a s li u có ch n l c........................................................23

3.4.2. Ph

ng pháp thu th p s li u ..........................................................................23

D a vào b n

phân b

i u tra ta dùng
ã xác
tai t

nh v GPS

nh trên b n

3.4.3.Ph

cao

ta l a ch n khu v c nghiên c u khi
xác

nh

n i m

cao t i khu v c

. ............................................................................................23

ng pháp xác

nh nguyên nhân gây b nh ch t héo Keo

ng tr ng t i Thái Nguyên ................................................................................25

3.4.4.Ph

ng pháp n i nghi p ..................................................................................26

PH N. 4 K T QU NGHIÊN C U .....................................................................27
4.1. Phân l p và xác

nh

c i m hình thái c a Keo tai t

ng ..............................27

4.1.1. K t qu phân l p..............................................................................................27
4.1.2.Xác

nh

4.2. K t qu

c i m hình thái c a n m b nh .....................................................27

ánh giá thi t h i c a b nh

4.3. ánh giá thi t h i c a b nh

i v i Keo tai t

4.3.1. So sánh t l b b nh gi a các c p
4.3.2.So sánh m c

b b nh gi a các c p

4.4. ánh giá thi t h i c a b nh

i v i Keo tai t

ng ................................28

ng theo

cao ..........................31

cao........................................................31
cao ...................................................33

i v i Keo tai t

ng

các khu v c i u tra ........35

4.4.1. T l b b nh theo khu v c nghiên c u ............................................................35
4.4.2. M c

b b nh theo khu v c nghiên c u.......................................................37

4.5.Nguyên nhân gây b nh ch t héo do n m Ceratocystis sp
và

xu t bi n pháp phòng tr .................................................................................40

4.5.1. Nguyên nhân gây b nh ....................................................................................40
4.5.2.

xu t bi n pháp phòng tr ........................................................................40

PH N 5 K T LU N, T N T I VÀ KI N NGH .............................................42
5.1. K t lu n ..............................................................................................................42
5.2. T n t i ................................................................................................................43
5.3. Ki n ngh ............................................................................................................44
TÀI LI U THAM KH O ......................................................................................45
I. Tài li u ti ng Vi t ..................................................................................................45
II. Tài li u ti ng Anh .................................................................................................46


1

PH N 1
M
1.

U

tv n
Keo tai t

60 - 80 cm lá

ng là d ng cây g l n, chi u cao t 25 - 30 m.

ng kính

n, m c cách, d ng thuôn dài, cong phình r ng

ph n trên,

u thuôn tù thu h p d n

góc, h p theo cu ng, màu xanh l c bóng. Có 4 gân

t góc lá, cong theo phi n, gân nh m ng l
m t cây tr ng ph bi n

i.

Vi t Nam, Keo tai t

ích ch y u là c i t o môi tr

Vi t Nam, Keo tai t
ng

ng là

c tr ng r ng v i m c

ng sinh thái và s n xu t g nh , g nguyên

li u cho ngành công nghi p ch bi n b t gi y, g ván d m… Tuy nhiên g n
ây t i m t s vùng tr ng Keo tr ng i m trên ã xu t hi n nh ng cây
Keo b ch t héo t trên ng n xu ng hay còn g i là hi n t
ng

c, b nh r t khó phát hi n

giai o n

ng cây ch t

u. Các m u b nh ã

c

Trung tâm Nghiên c u B o v r ng - Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t
Nam giám

nh nguyên nhân là do loài n m Ceratocystis sp. gây ra

Ceratocystis sp. là nh ng loài n m gây h i nguy hi m cho nhi u
loài cây, là nguyên nhân gây nên b nh th i r , g c, loét thân cành và
gây th i qu

trên nhi u loài cây tr ng nhi t

i.

Ceratocystis fimbriata gây ch t hàng lo t b ch àn
và Brasil; cây Cà phê (Coffea sp.)

c bi t là loài

c ng hòa Công Gô

Colombia và Venezuela. ây c ng

chính là loài gây b nh trên cây Xoài

Brasil và là m t trong nh ng

b nh nguy hi m nh t trong ngành nông nghi p và cây tr ng
Indonesia Ceratocystis sp. l n

u tiên

c ghi nh n khi

Ceratocystis fimbriata (còn có tên là Rostrella cofeae)
n m 1900 trên cây Cà phê (Coffea arabica)

Nam M .
c công b

o Java. Sau ó nhi u

loài Ceratocystis sp. ã ý c tìm th y trên nhi u cây ch khác nhau trên
nhi u hòn

o

Indonesia. G n

ây nh t là phát hi n 5 loài n m


2

Ceratocystis sp. m i gây h i trên Keo tai t

ng

Indonexia ó là các

loàiC. inquinans, C. sumatrana, C. microbasis, C. manginecans và C.
acaciivora. (Phan Thanh Hòa và cs, 2010) [3].
N

c ta v i i u ki n khí h u nóng m t o i u ki n cho nhi u

loài n m phát tri n

c bi t là Ceratocystis sp. ã b t

cây Keo t i m t s n i nh
Thiên Hu , Lâm

ng Nai, Bình D

u xu t hi n trên

ng, Bình Ph

c, Th a

ng, Tuyên Quang và Qu ng Ninh, Thái Nguyên.(Phan

Thanh Hòa và cs, 2010) [3].
B nh ch t héo

Keo tai t

nh ng tác nhân nh
là do nh h

d c,

ng c a

tri n c a n m

cho k t qu , kho ng nhi t

ng m a thì m t ph n nguyên nhân
ng và phát

: 10oC, 15oC, 20oC, 25oC, 30oC, 32oC và 35oC
n m có th sinh tr

ng và phát tri n là 15 -

thích h p nh t cho n m sinh tr

25oC. C ng các m c
tùy theo t ng m c

a hình l

cao gây ra, theo kh o sát s sinh tr

7 m c nhi t

32oC. Nh ng nhi t

ng do n m Ceratocystis sp. gây ra ngoài

ng và phát tri n là

cao theo kh o sát các y u t nh không khí,
cao khác nhau c ng tác

m

ng tr c ti p t i i u ki n cho

n m Ceratocystis sp. vì v y vi c tìm hi u nh h

ng c a

cao t i m c

b b nh c a n m Ceratocystis sp. gây ra cho keo tai t

ng là h t s c

c n thi t cho vi c phòng tr b nh Ceratocystis sp.

Keo.

Hi n nay t i Thái Nguyên b nh Keo ch t héo don m Ceratocystis
sp. gây ra là t

ng

i nghiêm tr ngvà ph bi n, m t s huy n t i Thái

Nguyên b b nh n m Ceratocystis sp. gây ra nh huy n
Phú L
nh a m

ng,

iT ,

nh Hoá và Võ Nhai. Nh ng cây b b nh, g b bi n màu, xì
v , toàn b nh ng cây b nhi m b nh ch sau m t th i gian

ng n là ch t nh h

ng

n n ng su t và ch t l

nghiên c u và phát hi n s m b nh
n

ng H

ng r ng tr ng Keo. Vi c

m t s vùng tr ng Keo tr ng i m

c ta là r t quan tr ng nh m l p k t ho ch phòng tr b nh d ch phát

tri n và lan r ng gi m nguy c thi t h i v kinh t và môi tr

ng.


3

Nh m góp ph n gi i quy t nh ng t n t i trên tôi ti n hành th c hi n
tài:“ ánh giá nh h

ng c a

cao t i m c

Ceratocystis sp. gây h i trên Keo tai t

b b nh do n m

ng (Acacia mangium) t i t nh

Thái Nguyên”
1.2. M c tiêu nghiên c u và yêu c u c a
+ Phân l p và mô t
sp.

tài

c i m hình thái c a n m Ceratocystis sp.

c

+ ánh giá

ct l b b nh và m c

i v i Keo tai t

ng theo

+ Xác
pháp

nh

cao và

b nh h i do n m Ceratocystis

a i m i u tra.

c nguyên nhân gây b nh h i và

i v i Keo t i t

xu t m t s bi n

ng t i khu v c gây tr ng.

1.3. Ý ngh a vi c th c hi n

tài

1.3.1. Ý ngh a trong khoa h c
+ Giúp cho sinh viên c ng c l i nh ng ki n th c lý thuy t ã
h c,

c

ng th i làm quen v i th c t , tích l y h c h i kinh nghi m. Bi t cách

thu th p s li u và s lý s li u trên ph n m m, nâng cao ki n th c v b nh
h i cây tr ng
+ Vi c nghiên c u

tài là c s

xu t bi n pháp phòng tr b nh

n m Ceratocystis sp. gây h i cho Keo tai t

ng nói riêng và r ng tr ng

nói chung.
1.3.2. Ý ngh a trong th c ti n
+

tài th c hi n nh m xác

nh

c nh h

ng c a

b b nh do n m Ceratocystis sp. gây h i trên Keo tai t
i m

i u tra, t

ó xác

Ceratocystis sp. gây ra, t

nh
ó có th

cao t i m c
ngt i các

a

c nguyên nhân gây b nh do n m
a ra

c nh ng

xu t bi n pháp

phòng tr b nh.
+ Qua quá trình trình th c hi n nghiên c u
làm quen và hi u bi t h n môi tr

tài giúp cho sinh viên

ng th c t . Qua nh ng ánh giá c th

v b nh h i chúng ta có th tìm ra các gi i pháp c th nh m h n ch
h

ng tiêu c c

n ngành Lâm nghi p và phát tri n kinh t r ng.

nh


4

PH N 2
T NG QUAN CÁC V N

NGHIÊN C U

2.1. C s khoa h c
r ng tr ng

i v i b nh h i thân cành không ph bi n nh b nh h i lá

do c cây dày và t bào g c ng nh ng b nh này r t nguy hi m vì nó làm cho
các cây còn non, cây tr

ng thành sau khi b b nh s có th ch t khô b nh

không bi u hi n rõ nh b nh h i lá và m t m t chúng có th i gian
(t 1 - 2 tháng
d n

b nh lâu

n 1 - 2 n m) m t khác do tính ch t ph c t p c a v t gây b nh

n. B nh h i thân cành do nhi u v t gây b nh t o nên và ph

ng th c lây

lan c a b nh h i thân cành c ng khác nhau: b nh do n m, vi khu n th

ng lây

lan nh gió, m a, côn trùng; b nh do virus, mycoplasma l i nh côn trùng
chích hút, cây kí sinh nh chim n v t…(Tr n v n Mão, 1997) [7]. B nh h i
thân cành th

ng ít phát thành d ch và th

gây b nh qua ông qua h trên v t b nh (

ng gây nên b nh mãn tính do v t
ng Kim Tuy n, 2005) [10].

N m Ceratocystis sp. là n m gây b nh nguy hi m cho nhi u loài cây
g , có phân b toàn th gi i nh ng gây h i n ng
n m này

c xác

các n

c nhi t

i. Loài

nh là m t m i e d a m i cho r ng tr ng các loài keo

Châu Á và Úc (Ph m Quang Thu và cs, 2011) [8]. Hi n nay n m Ceratocystis
sp. ã b t

u xu t hi n t i Vi t Nam, cây gây b nh ch y u và a s c a loài

b nh này cây nhãn, cacao… Tuy nhiên theo i u tra vào nh ng n m g n ây.
Lo i n m Ceratocystis sp. ã b t
trong dó có cây Keo tai t

u gây h i cho các loài cây r ng tr ng,

ng ã xu t hi n v i tri u ch ng héo lá, loét thân,

n m làm g b bi n màu và cu i cùng cây ch t.
B nh n m Ceratocystis sp. là b nh m i xu t hi n nên c n tìm ra nh ng
bi n pháp có hi u qu , có l i v m t kinh t nh m h n ch tác h i c a b nh,
b o v cây, làm cho cây sinh tr

ng, phát tri n cho n ng su t và ph m ch t


5

t t. Trên nh ng c s nêu trên c n thúc

y công tác i u tra b nh, phòng

tránh b nh gây h i lây lan và nghiên c u bi n pháp tiêu di t nh m tránh gây
t n th t v s n xu t Lâm nghi p,
n

nh trong m i tr

m b o ngành Lâm nghi p gi

cm c

ng h p.

2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c

2.2.1. Tình hình nghiên c u trên th gi i
2.2.1.1. Nghiên c u v gây tr ng Keo tai t
Keo tai t

ng m c t

nhiên

ng
ông B c Austraylia t i các vùng

Queensland, Jar in – Claudie River, Ayton – Nam Ingham. Ngoài ra còn th y

xu t hi n

phía

ông c a In ônêxia và phía Tây Papua Niu Ghinê. To

a lý t 1o - 19o v Nam và 125o22 -146o17‘ kinh
so v i m c n

ông,

cao d

i 800m

c bi n. (C, 2013) [1].

Chi Keo (Acacia) có kho ng 1.200 loài phân b t nhiên
châu l c.Song t p trung nhi u và phát tri n t t

kh p các

Châu Phi và Châu Úc.

Riêng Austraylia có t i 850 loài, trong ó có hàng tr m loài có ki u lá gi
nh Keotai t

ng. Trong vài ba th p k g n ây

vùng nhi t

i Châu Á,

c

bi t làvùng ông Nam Á, các loài Keo nh p t Austraylia ã óng m t vai trò
r tquan tr ng trong các ch
tràmvà Keo tai t

ng trình tr ng r ng, trong ó n i b t là Keo lá

ng (Acacia mangium).(C, 2013) [2].

Chi Keo là m t chi c a m t s loài cây thân b i và thân g có ngu n
g ct i
h

i l c c Gondwana, thu c v phân h Trinh n (Mimosoideae) thu c

u (Fabaceae), l n
Keo tai t

u tiên

c Linnaeus miêu t n m 1773 t i châu Phi.

ng là loài cây m c nhanh có biên

Keotai t

ng r t kén

t ph i t t và sâu m. Là cây h

u nên

Keo tait

ng không ch là cây kinh t mà còn là cây che ph c i t o

t và c i

thi n i u ki n môi tr
nhi un

c,

t òi h i

sinh thái khá r ng.

ng, ngày nay loài cây này ang

i n hình nh

c m r ng

Indonesia, Malayxia, Philippin, Thái Lan,

n

6

,Nigiêria, Tanzania, B ng-la- ét, Trung qu c, M . Ngay c Papua Niu
Ghine,n i có Keo tai t

ng phân b t nhiên

ã ti nhành d n gi ng lên phía B c
thoáihóa sau n

TháiLan, Keo tai t

ng ã

n m1964 tr l i ây m i
ng

nh Keo tai t
t nh Qu ng

ph xanh

ông và phía Nam c ng

t tr ng

i tr c, c i t o

t

ng r y. (C, 2013) [1].

Indonesia Keo tai t

Keo tai t

phía

ng c ng
c

c tr ng t nh ng n m 1940.

a vào tr ng t n m 1935, nh ng mãi

n

c phát tri n m nh. N m 1961, T i Trung Qu c

c tr ng và phát tri n m nh

4 t nh mi n Nam,

c xác

ng là m t trong 3 loài Keo thích h p v i i u ki n sinh thái
ông, Qu ng Tây, Vân Nam và

o H i Nam. Trung Qu c ã

nh pkho ng 50 loài t Austrayliavào tr ng th nghi m, song ch có m t s
loài cótri n v ng và

c gây tr ng trên di n r ng, trong ó có Keo tai t

ng.

(C, 2013) [1].
2.2.1.2. Nghiên c u v b nh h i keo
+ Tình hình nghiên c u chung
B nh cây r ng ã

c nghiên c u trên 150 n m nay, là m t môn khoa

h c có nhi u c ng hi n cho công tác nghiên c u, ph c v cho

i s ng s n

xu t th c ti n.
Nh ng n m 50 c a th p k XX, nhi u nhà b nh cây ã t p chung vào
xác
b nh.

nh loài mô t nguyên nhân gây b nh và i u ki n phát sinh, phát tri n
c bi t

các n

b nh h i cây r ng d

c nhi t

i, Roger (1953) ã nguyên c u các loài

i mô t trong cu n sách b nh cây r ng các n

c nhi t

i (phytopathologie des pays chauds) trong ó có m t s lo i b nh h i lá c a
Thông,Keo, B ch àn..
John Boyce (1961) xu t b n sách B n cây r ng (forest pathologhy) ã
mô t m t s b nh h i cây r ng.Cu n sách này

c xu t b n nhi u n

Anh, M , Canada. (Phan Thanh Hòa và cs, 2010) [3].

c nh


7

+ Nghiên c u v b nh h i Keo
Theo Roger L (1954) ã nghiên c u m t s b nh h i trên cây Keo. Cây
Keo khô héo làm lá r ng và tàn l i t trên xu ng d
n m h i lá Glomerella Cingulata (Giai

i (ch t ng

c) do loài

o n vô tính là Collectotrichum

gloeosporioides) ó là nguyên nhân ch y u c a s thi t h i v i loài Keo tai
t

ng (Acacia mangium) trong v

n gi ng

Papua New Guinea (Roger L,

1954) [12]. T i Malaysia theo nghiên c u c a Lee (1993) loài n m này còn
gây h i v i các loài Keo khác.
Nhi u nhà nghiên c u c a n

, Malaysia, Philipin, Trung Qu c c ng

công b nhi u lo i b nh h i Keo. T i h i ngh l n th III nhóm t v n phát
tri n và nghiên c u các loài Acacia, h p t i ài Loan cu i tháng 6 n m 1964,
nhi u
v n

i bi u k c các t ch c qu c t nh CIFOR c ng ã

c p

n các

sâu b nh h i các loài Keo (Acacia) (Roger L,1953) [12].
N m 1988 - 1990 Benergee R. ( n

tr ng Keo lá tràm

) ã xem xét nghiên c u vùng

Kalyani Nadia và ã phát hi n n m b hóng Oidium sp.

gây h i trên cây non t 1- 15 tu i.Florece E.J và
c u Lâm nghi p Kerela

n

ng nghi p

Vi n Nghiên

ã phát hi n ra b nh ph n h ng do n m

Corticium salmonicolor gây h i trên vùng tr ng A. auricuformis bang Kerela,
t cây ch t kho ng 10%. Ganapathy N. và các
nghiên c u qu c gia cây h

u

Vamban

n

nghiêm tr ng c a cây non Acacia spp. tr ng t i vùng

ng nghi p

trung tâm

, phát hi n s r ng lá
t khô h n và vùng

t

á ong (pH = 5,5 - 6,0) t i Tamilladu do b vòi voi Mylloceros sp. gây ra
4 lo i A. auriculiformis, A. mangium, A. crassicarpa và A. holosericea.
Meshram P. và

ng nghi p

vi n cây r ng Madhya Pradesh

c u v sâu và b nh gây thi t h i cho cây A. auriculiformis v
J.N. thu c phòng môi tr

n
n

nghiên
m. Lucgo

ng và tài nguyên thành ph Cebu, Philippin ã phát

hi n th y m t s b nh trên A. mangium. Trong th c t có m t s n m b nh ã


8

c phân l p t m t s loài Keo.

ó là n m Glomerella cingulata gây b nh

A. Simsii; n m Uromycladium robinsonii gây b nh r s t

m lá

lá gi loài

A. melanoxylon; n m Oidium sp. có trên các loài A. mangium và A.
auriculiformis

Trung Qu c nh ng loài A. confusa ( ài Loan)

a ph

ng

l i không b b nh ( ào H ng Thu n, 2008) [9].
Các nghiên c u v các lo i b nh

keo Acacia c ng

trong cu n sách “C m nang b nh Keo nhi t

y

Nam Á và n

c t p h p khá

i Austraylia

,

ông

”b n ti ng anh có tên là “AManual of Diseases of Tropical

Acacias in Australia, South-east Asia and india”. Cu n sách ã
các b nh khá quen thu c ã t ng g p

n

c p

n

c ta nh b nh ph n tr ng, b nh

m lá, b nh phán h ng và r ng ru t. (Phan Thanh Hòa và cs, 2010) [3].
2.2.1.3. Nghiên c u v n m Ceratocystis sp.
Nh ng nghiên c u v các loài n m thu c chi Ceratocystis sp. gây b nh

cho cây tr ng

c nhi u n

hàng lo t B ch

àn

sp.)

c quan tâm.Ceratocystis fimbriata gây ch t

C ng hòa Công gô và Braxin; cây Cà Phê (Coffea

Colombia và Venezuela.

Xoài

ây c ng chính là loài gây b nh trên cây

Braxin và là m t trong nh ng b nh nguy hi m nh t cho cây tr ng

Nam M .

IndonesiaCeratocystis sp. l n

u tiên

c ghi nh n v i

tên là Ceratocystis fimbriata (còn có tên là Rostrella cofeae Zimm)
công b

n m 1900 trên cây Cà phê (Coffea arabica L.)

(Zimmerman, 1900). N m Ceratocystissp.
d a m i cho r ng tr ng keo

c xác

c

o Java

nh là m t m i e

Châu Á và Úc (Kile, G.A., 1993) [13]. G n

ây nh t, Tarigan và c ng s (2011) ã phát hi n ba loài n m Ceratocystis
sp. m i gây h i trên Keo tai t

ng

Indonexia ó là các loài Ceratocystis

inquinans, C. sumatrana và C. microbasis. (Phan Thanh Hòa và cs, 2010)
[3]. Trong m t nghiên c u khác các tác gi
m i gây b nh cho Keo tai t
manginecans và C. acaciivora.

ng

ã phát hi n thêm hai loài n m

Indonesia và

t tên là Ceratocystis


9

2.2.1.4. Nghiên c u v bi n pháp phòng tr b nh
Trên Th Gi i ch a có m t lo i thu c

c tr c th nào

b nh n m Ceratocystis sp. trên cây Keo tai t
m t s lo i thu c gây

c ch cho s

ng mà ng

i ta ch s d ng

phát tri n phát sinh c u b nh nh

Benomyl 50 WP, Bavistin 50 FL, có hi u qu

c ch s phát tri n c a n m

Ceratocystis sp. cao nh t. Các lo i thu c khác ch có hi u qu
tri n c a n m

nh ng n ng

tiêu di t

c ch s phát

cao nh : Tung Super 300 EC (n ng

1,0

ppm; 2,5 ppm và 5,0 ppm), Bonanza 100 SL, Anvil 5 SC và Score 250 EC
n ng

2,5 ppm; 5,0 ppm. Thu c Anvil 5 SC

n ng

0,1 ppm có tác d ng

c ch th p nh t (Ph m Quang Thu và cs, 2011) [8].
2.2.2. Tình hình nghiên c u

Vi t Nam

2.2.2.1. Nghiên c u v gây tr ng Keo tai t
Nghiên c u loài Keo tai t

ng

cb t

[1]. M t s xu t s c a 4 loài Keo ã
ta, cho th y ti m n ng sinh tr
N i) và Hóa Th

u t n m 1980. (C, 2013)

a vào tr ng th nghi m

ng áng khích l

hai

ng ã tr

c ta, vì bên c nh sinh tr

c

i i m Ba Vì (Hà

ng sinh tr

ng khá nh t c

thành loài Keo

c

a

ng nó còn có kh n ng duy trì

t, ch ng xói mòn.

N m 1990 m t b xu t x Keo tai t

ng

c Trung tâm Nghiên c u

ông Nam B th c hi n t i Song Mây, song xu t x có nhi u thay
chí ng

n

ng kính.

Cu i n m 1980 loài Keo tai t

phì c a

c

ng (Thái Nguyên). Keo tai t

v chi u cao và

chu ng nh t n

ng

c nhau

hai

i, th m

a i m. N m 1991 qua kh o nghi m xu t x bao g m

Innis Reghion, Cardwell, Derideri, Bloom field - Ayton, Pascoe rive, Pongaki
ng b t i á Chông và La Ngà cho th y. Sau 54 tháng tu i
52 tháng tu i
Sau 16 tháng tu i

á Chuông và

ông Hà xu t x Pongaki là xu t x t t nh t trrong 7 xu t x .
La Ngà xu t x Pongaki x p th u 4 trong 7 xu t x .


10

2.2.2.2. Nghiên c u v b nh h i keo
án “Gi m thi u tác

D

ng c a b nh Keo

ACIAR 9441 do ACIAR tài tr b t
Austraylia. D án

vùng

ông Nam Á”

u tri n khai t i Vi t Nam, Thái Lan,

c Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam tri n khai t i

Viêt Nam. Cho t i khi k t thúc d án vào cu i n m 2000, d án ã
móng cho

nh h

ng nghiên c u v b nh và m

gi ng Keo kháng b nh n
i u tra ánh giá m c

c ta. B

c

u các nghiên c u v ch n

u ã tìm hi u

nhi m b nh và nh h

c các loài n m h i

ng c a loài c ng nh xu t x

c ng nh h gia ình có n m b h i. Các k t qu
cáo t i h i th o d án b nh Keo

u t c a d án

ta nh Keo tai t

c báo

c t ch c vào tháng 11 n m 2000 t i

Thành Ph H Chí Minh (Nguy n Hoàng Ngh a, 2006) [6]. T
n m 1980 tr l i ây nhi u loài ã

tn n

c nh p v

u nh ng

ây tr ng th nghi m n

c

ng (A. magium), Keo lá li m (A. crassicarpa), Keo a thân

(A. aulacocarpa), Keo b i (A. cincinnata), Keo lá sim(A. holosericea) và sau
này là Keo lai t nhiên

c phát hi n và ch

ng lai t o (Nguy n Hoàng

Ngh a, 1997) [5].
Mùa xuân n m 1990 các xu t x Keo tai t
v

n

ng và Keo lá tràm gieo t i

m Chèm, T Liêm, Hà N i dã b b nh ph n tr ng v i các m c

khác nhau. Nhìn b ngoài lá Keo nh b r c m t l p ph n tr ng hay vôi b t.
M c

b nh ã

c ánh giá qua quan sát b ng m t th

ng và

theo th t n ng hay nh . Nhìn chung b nh ch a gây ra nh h
sinh tr

ng c a cây con t i v

n

cx p
ng l n t i

m và khi ó c ng không có i u ki n

tìm hi u sâu h n v ngu n g c b nh và các v n

có liên quan (Nguy n

Hoàng Ngh a 1997) [5].
M t vài n m tr l i ây di n tích gây tr ng Keo ã t ng lên áng k (g n
230.000 ha vào cu i n m 1999) thì c ng ã xu t hi n r ng tr ng. T i
(Lâm

ng) Keo tai t

T h

ng thu n loài tr ng trên di n tích 400 ha trong ó ã có

118,5 ha v i t l b b nh t 7 - 59%, trong ó có m t s di n tích b khá n ng
(Ph m Quang Thu, 2002) [8]. T i B u Bàng Bình D

ng m t s dòng Keo lai


11

ã m c b nh ph n h ng (Pink Disease) v i t l b b nh và m c

b b nh khá

cao gây thi t h i cho s n xu t. t i Kom Tum n m 2001 có kho ng 1000 ha r ng
Keo lai 2 tu i b m c b nh loét thân, th i v và d n
nh t là Ng c Tú, Ng c h i (Kom Tum) lên

n khô ng n.T l n ng

n 90% s cây b ch t ng n.

2.2.2.3. Nghiên c u v n m Ceratocystissp.
n

c ta v i i u ki n khí h u nóng m t o i u ki n cho nhi u

loài n m phát tri n

c bi t là Ceratocystis sp. ã b t

cây Keo t i m t s n i nh
Thiên Hu , Lâm

ng Nai, Bình D

u xu t hi n trên

ng, Bình Ph

c, Th a

ng, Tuyên Quang và Qu ng Ninh. Nh ng cây b b nh,

g b bi n màu, xì nh a m

v , toàn b nh ng cây b nhi m b nh ch

sau m t th i gian ng n là ch t nh h
r ng tr ng Keo. Theo k t qu

ng

n n ng su t và ch t l

i u tra b nh h i r ng tr ng m i

ng

c th c

hi n n m 2010 và n m 2011 t i Th a Thiên Hu cho th y trên các di n tích
r ng tr ng Keo tai t

ng, Keo lá tràm và Keo lai

T nh ã xu t hi n hi n t

m ts

a ph

ng c a

ng cây keo ch t héo v i t l 5 - 7%. (Phan Thanh

Hòa và cs, 2010) [3]. B nh h i keo

Th a Thiên Hu

c xác

nh là m t

loài n m thu c chi Ceratocystis sp. Các loài n m thu c chi này không ph i
m i xu t hi n

Vi t Nam, các k t qu nghiên c u tr

c ây ã ghi nh n loài

n m Ceratocystis fimbriata gây b nh th i m c m t c o cây Cao su (H, 2011)
[2]. N m Ceratocystis fimbriata c ng
gây nên b nh héo r và

thân ho c cành, lúc

c ghi nh n gây h i trên cây Cacao

c mô t b nh th

ng i kèm v i cây b m t

c

u có m t s cành b héo lá ng sang màu nâu sau ó

toàn b cây b héo và ch t(H, 2011) [2]. M t s nghiên c u khác c ng phát
hi n n m gây b nh th i

en qu

D a,th i qu

Thanh long do n m

Ceratocystis paradoxa. (Ph m Quang Thu và cs, 2011) [8].
2.2.2.4. Nghiên c u v bi n pháp phòng tr b nh
+ Bi n pháp sinh h c: bón phân h u c , phân chu ng ã
v in m

i kháng Trichoderma

t ng s c

kháng cho cây.

hoai k t h p


12

+ Bi n pháphoá h c: Hi n nay trên th tr

ng ch a có thu c

c tr cho

b nh n m Ceratocystissp. mà ch có th s d ng thu c Benomyl 50 WP và
Bavistin 50 FL c ch s phát tri n c a n m Ceratocystis sp.
Chú ý: C n h n ch gây v t h

ng trên cây

c bi t là vào mùa m a,

khi khai thác ch t h n ch gây t n h i cho cây ch a khai thác, khi c t t a cành
nên dùng keo hay m bò bôi kín v t c t. Có th s d ng Norshield 86.2 WG,
50 g/30 lít n

c phun k trong tán cây, cành, thân chính

2.2.3. Thông tin chung v Keo tai t
2.2.3.1.

phòng b nh.

ng

c i m hình thái

Cây g trung bình, chi u cao bi n

ng t 7 - 30 m,

ng kính t 25 -

35cm, ôi khi trên 50 cm. Thân th ng, v có màu nâu xám

n nâu, xù xì, có

v t n t d c. Tán lá xanh quanh n m, hình tr ng ho c hình tháp, th

ng phân

cành cao. Cây m m giai o n vài tháng tu i có lá kép lông chim 2 l n, cu ng lá
th

ng d t g i là lá th t, các lá ra sau là lá

hình tr ng ho c trái xoan dài,
n i rõ và c ng là lo i lá tr

n, m c cách, g i là lá gi , phi n lá

u có m i l i tù. Lá gi có 4 gân d c song song

ng thành t n t i

nh t

i c a cây. Hoa t hình

bông dài g n b ng lá, m c l ho c t p trung 2 - 4 hoa t

Hình 2.1: M t s hình nh cây Keo tai t

nách lá.

ng


13

ul

Hoa

ng tính có màu tr ng nh t ho c màu kem, cây 18 - 24 tháng

tu i ã có th ra hoa nh ng ra hoa nhi u nh t vào tu i 4 - 5, mùa hoa chính
th

ng vào tháng 6 - 7.Qu

u, d t, m ng, khi già khô v qu cong xo n l i.

H t hình trái xoan h i d t, màu en và bóng, v dày, c ng, có dính gi i màu
vàng, khi chín và khô v n t h t r i ra mang theo gi i ó h p d n ki n và
chim giúp phát tán h t i xa h n. M t kilôgam h t có t 52.000 – 95.000 h t.
R phát tri n m nh c r c c và r bàng,
ch a vi khu n c ng sinh có kh n ng c
2.2.3.2.

nh

u r cám có nhi u n t s n

m.

c tính sinh thái

Keo tai t

ng th

ng m c thành các qu n th l n không liên t c d c

theo b bi n, g n nh ng khu r ng ng p m n, c ng g p m c xen l n

ng c

ven sông thu c vùng nhi t

ng m a

i m có 4

trung bình 1446 - 2970 mm, nhi t

n 6 tháng mùa khô. L

trung bình tháng th p nh t là 13 - 21oC,

tháng cao nh t t 25 – 32oC. Là loài cây a sáng m nh và c ng ã
tr ng thành công

nhi u n

Lan, Lào,… sinh tr
n

c nh p

c nh Trung Qu c, Malaysia, Philippin, Thái

ng m nh nh t

n i có

cao d

i 300m so v i m c

c bi n.

Vào

u nh ng n m 80 c a th k tr

c

c s tài tr c a m t s t

ch c qu c t , cùng v i m t s loài Keo vùng th p khác, Keo tai t
c

a vào gây tr ng kh o nghi m

m t s vùng sinh thái chính c a n

ta. Ngày nay, bên c nh vi c ngu n gi ng ngày càng
l

ng m t ph n thì di n tích tr ng Keo tai t

h t các t nh trong c n

l p

sinh thái r ng, thích nghi

a khác nhau, có th tr ng trên

chua, b i t ,

t phù sa, v i

vùng ng p úng, thoátn

ng c ng

c v i kho ng 200.000 ha tính

ây là loài có biên

ng ã

c c i thi n v ch t
c m r ng

h u

n n m 2006.
c v i nhi u vùng

t b xói mòn, nghèo dinh d

pH t 4 - 4,5. C ng có th s ng

c kém. Tuy nhiên

c

c

ng,

t

nh ng

nh ng n i này chúng sinh tr

ng


14

ng phân cành s m, chi u cao không quá 10m. Sinh tr

kém và th
nh t là trên
cùng v i

t sâu, m và gi u dinh d

ng, thoáng khí và thoát n

ng t t
c t t,

pH trung tính ho c h i chua.

2.3. T ng quan khu v c nghiên c u
2.3.1. i u ki n t nhiên

2.3.1.1. V trí

a lý

Thái Nguyên là m t t nh mi n núi n m

vùng trung du mi n núi B c

B , có di n tích t nhiên 3.541km2, chi m 1,08 % di n tích c n

c. V m t

hành chính Thái Nguyên có 7 huy n, 1 thành ph và 1 th xã v i t ng s 180
xã, ph

ng và th tr n, trong ó có 14 xã vùng cao, 106 xã vùng núi, còn l i là

các xã trung du và

ng b ng.

Thái Nguyên có to
106016’ kinh

a lý:20o20’

n 22o25’ v

B c; 105o25’

n

ông.

Khu v c ti p giáp:
+ Phía B c ti p giáp v i t nh B c K n, L ng S n
+ Phía Tây giáp v i các t nh V nh Phúc, Tuyên Quang
+ Phía ông giáp v i các t nh L ng S n, B c Giang
+ Phía Nam ti p giáp v i th

ô Hà N i, t nh B c Ninh.

Thái Nguyên có v trí r t thu n l i v giao thông, cách sân bay qu c t
n i bài 50 km, cách biên gi i Trung Qu c 200 km, cách trung tâm Hà N i 75
km và c ng H i Phòng 200 km. Thái Nguyên còn là i m nút giao l u thông
qua h th ng
t nh thành,

ng b ,

ng s t,

ng sông hình r qu t k t n i v i các

ng qu c l 3 n i Hà N i i B c K n; Cao B ng và c a kh u

Vi t Nam - Trung Qu c; qu c l 1B L ng S n; qu c l 37 B c Ninh, B c
Giang. H th ng

ng sông

a Phúc - H i Phòng;

Hà N i - L ng S n.
2.3.1.2.

a hình,

t ai, th nh

ng

ng s t Thái Nguyên -


15

*

a hình
- Là m t t nh mi n núi, Thái Nguyên có

cao trung bình so v i m t

bi n kho ng 200 - 300m, th p d n t B c xu ng Nam và t Tây sang
T nh Thái Nguyên
Tam

+ Vùng
theo h

h

c bao b c b i các dãy núi cao B c S n, Ngân S n và

o. nh cao nh t thu c dãy Tam
- V ki u

a hình,

im o

o có

cao 1592m.

c chia thành 3 vùng rõ r t:

a hình vùng núi: Bao g m nhi u d y núi cao

ng B c - Nam và Tây B c -

ng Tây B c -

các huy n

ng. ây là vùng có

ph c t p do quá trình cast phát tri n m nh, có

iT ,

nh

a hình cao chia c t

cao t 500 - 1000m,

d c

ng t 25 – 35o.
+ Vùng

a hình

cao phía B c và vùng

i cao, núi th p: là vùng chuy n ti p gi a vùng núi
i gò

ng b ng phía Nam, ch y d c theo sông C u và

ng qu c l 3 thu c huy n

ng H , Nam

i T và Nam Phú L

hình g m các dãy núi th p an chéo v i các d i
th m l n và nhi u thung l ng.
th

phía B c ch y

ông Nam. Các dãy núi kéo dài theo

ông Nam. Vùng này t p trung

Hóa và m t ph n c a huy n Phú L
th

ông.

ng.

a

i cao t o thành các b c

cao trung bình t

100 - 300m,

d c

ng t 15 - 25o.
+ Vùng

a hình nhi u ru ng ít

b ng phía Nam t nh.

là các khu

a hình t

ng

i: Bao g m vùng

i b ng,xen gi a các

t b ng. Vùng này t p trung

i th p và

i bát úp d c tho i

các huy n Phú Bình,Ph Yên, th xã

Sông Công và thành ph Thái Nguyên và m t ph n phía Nam huy n
Phú L

ng.
V i

cao trung bình t 30 - 50m,
c i m

a hình,

ng

d c th

ng H ,

ng <10o.

a m o nh trên làm cho vi c canh tác, giao

thông i l i có nh ng khó kh n, ph c t p. Song chính s ph c t p ó l i t o ra
a d ng, phong phú v ch ng lo i

t và i u ki n khí h u khác nhau, cho

phép phát tri n m t t p oàn cây tr ng - v t nuôi a d ng và phong phú.
*

t ai
T ng di n tích

t t nhiên toàn t nh là 354.264 ha trong ó:


16

+

t nông nghi p 95.871 ha chi m 27%.

+

t lâm nghi p có r ng 152.275 ha chi m 43%,

+

t chuyên dùng 21.237 ha chi m 6%.

+

t

+

t ch a s d ng 76.381 ha chi m 21,6%.

che ph

t 43%.

8.500 ha chi m 2,4%.

* Th nh

ng

K t qu t ng h p trên b n

t t l 1/50.000 c a t nh cho th y

ai c a Thái Nguyên ch y u là

i núi (chi m

t

n 85,8% t ng di n tích t

nhiên). Do s chi ph i c a

a hình và khí h u

hóa nhanh, m nh, tri t

ng th i c ng ã b thoái hóa, r a trôi, xói mòn

,

t

i núi c a t nh b phong

m nh m t khi m t cân b ng sinh thái. Do tính a d ng c a n n
hình ã t o ra nhi u lo i
là m t s lo i
+
Lo i

t có các

c i m

a ch t và

c tr ng khác nhau. D

a

i ây

t chính c a t nh:

t phù sa: Di n tích 19.448 ha, chi m 5,49% di n tích t nhiên.
t này phân b t p trung ch y u d c Sông C u, Sông Công và các

sông su i trên

a bàn t nh, trong ó có 3.961 ha

n m ven sông thu c huy n Ph Yên,
ph Thái Nguyên.
bình,

ng dinh d

lo i cây tr ng nông nghi p,

c b i h ng

ng H , th xã Sông Công và thành

t phù sa c a t nh th

t ít chua, hàm l

t phù sa

ng có thành ph n c gi i trung

ng khá, r t thích h p cho phát tri n các

c bi t là cây tr ng ng n ngày (lúa, ngô,

u

,

rau m u).
+

t b c màu: Di n tích ch có 4.331 ha, chi m 1,22% di n tích t

nhiên. Lo i

t này phân b

các huy n phía nam t nh.

t b ng hi n ã

c

s d ng vào s n xu t nông nghi p.
+
t này

t d c t : di n tích 18.411 ha, chi m 5,20% di n tích t nhiên. Lo i
c hình thành và phát tri n trên s n ph m r a trôi và l ng

t t c các lo i

t

các chân s

n tho i mái ho c khe d c, nên th

ng c a
ng có