, :i~j
.
.
£)~i HQc Qu6c Gia Thanh Ph6 Et6 Chi Minh
.
T~V()NG BAI HQC KHOAHQC TV NHIEN
D~ Hlinghien cuukhoa hQcca'p trliong
'Phan Tich Ham
Lu'Q'ng'MQtS6'Kim"Lo~i
Trong Kh6i
.I'
'BQi Xe , Gan May Bang Phu'dng Phap Pban.Tich
Huynh Quang Tia X
, "
.
.
'
"
,~
...
Chu. nhi~m d~ t~li:ThS. Tr~n Phong'Dung
BQ Mon V~t Ly H~t Nhan, Khoa V~t Ly
,
.~
Ma 56 d~ tai: 2000
~.
Nh6m Thlfc hi~n:
.
Tnlo'ng Thi Huynh Hoa
Le PhuQngThao
'-'
N.guy~n Cong Tninh
"
;.
Nam 2004
.' .
Ml/CLl/C
Trang
1
,
I M1)CTIEU BE TAI
II TONG QUAN
""""""""""""""""""""""""""""""""""
'
2
ILl HI; THONG PHAN TICH HUYNH QUANG
2
II.1.1. NGUYEN LY HOAT BQNG
2
II.1.2 NGUON PHONG XA KICH THICH
3
11.1.3.B AU DO
3
"
11.2CAC LOAI MAU
3
11.2.1.M.A.U CHU AN
11.2.2.MA U SO SANH
11.2.3.MA U PHAN TICH
4
4
5
"
"
II.3. PHlJONG PHAP PHAN TICH BJNH U.J<;JNG
7
II.3.1. PHVONG PHAP cHUAN NGOAI TUYEN TINH
7
II.3.2. PHVONG PHAP cHUAN NOI
9
II.4. PHVONG PHAP TUYI;T BOI HIJ;U CHINH BANG THVC NGHII;M (PHVONG
PHAP H.~M KICH .THICH)
9
11.5. PHAN
MEM
AXIL
III. THVC NGHII;M
00
00
"
13
IlL 1. HO A CHAT vA DVNG CV
IIL2 BlEU KII;N THVC NGHIJ;M
00 """" 13
00
111.3.BQ LAY MAU KHI
Phl;l Ll;lC Kit Qua Phan Tich Mtiu
Tili li~u kham khao
00
13
13
IV. KET QUA
V. KET L U AN
11
14
00
00 15
p~' ~
£)2 tai nghien ctiu cap truang"
I MT)CTIED DE TAl
Tren co sd nhung tai li~u tham khao, b~ng phuong phap phan tich ph6 huynh
quang tia X, chung t6i phan tich ham lUQngmQt sO'nguyen to' h6a hQc c6 trong b1;1ikh6i xe
g~n may (vung nQi thanh Thanh Ph6 H6 Chi Minh) voi ngu6n ph6ng x(,\kich thich 55Fe
(vanh khuyen) va H3Zr (mQt phia). Ke't qua dUQCxli' 19 tren phftn m~m AXIL theo phuong
phap Regression of Count rate vs. Concentration (sli' d1;1ngcac tinh toall h6i quy d~ suy ra
ham luQng). Voi mong mu6n nhung ke't qua nghien cUu nay g6p phftn b6 sung them
phuong phap phan tich nhanh, hi~u qua d6i yoi nhung m~u m6i trudng, d6ng thdi ap d1;1ng
ma hlnh phan tich nay d~ xac dinh ham lUQng mQt s6 nguyen to' gay 6 nhi€m khac c6
trong khi thai cua xe.
Trang1
D€ tdi nghien cliu dip trrJiJng
,,?
II. TONG QUAN:
11.1.HE THONG PHAN TICH HUYNH QUANG:[1,3,6,8]
II.1.1.Nguyen 19 hoat dong:
Buc X(;lkich thich phat ra ttr mQt ngu6n d6ng vi ph6ng XC;l
khong b~n se
tv dQng
phan ra. Qua trinh phan ra c6 th~ xay ra doi vai mQt nhan hay mQt chu6i.
Cac photon mai tuong tac vai cac nguyen tti' trong m~u b~ng hi~u ung quang
di~n ho~c b~ng tan XC;l(Compton, Rayleigh), tuy thuQc VaGnang lU<;1ng
tia X va b?c so
nguyen tti' cua cac nguyen to' trong m~u. Nhfi'ng nguyen to' nay tan XC;lvoi tia X d~ tC;lo
thanh n~n phong khong mong muan va d~t ra mQt giai hC;lncho phep do huynh quang.
Khi nang lUQngkich thich tia X chi vtra IOn hon nang lUQnglien kSt cua di~n tti'
tren lOp vo nguyen tti' tuong ung thl xac swlt phat huynh quang la IOn nha't. Xac sua't nay
suy giam nhanh nSu tiSp t1,lcgia tang nang lUQngkich thich, di~u d6 cho tha'y buc XC;l
d~c
tning c6 nang lU<;1ngtha'p. VI V?y vai mQt nang lUQngdon nang chi c6 th~ nhC;ly(c6 xac
sua't huynh quang dang k~) vai mQt so' nguyen to' . Tuy nhien trong vai truong h<;1pkhi
phan tich nhfi'ng nguyen to ra't nh~ thl vi~c sti' d1,lngbuc XC;l
lien t1,lCcho dQ nhC;lytot hon
buc XC;ldon nang.
Do hi~u sua't cua ang phat XC;ltia X cao nen d~ sti' d1,lng dUQc ph6 tia X da nang
nay nguoi ta dung cac 10C;libia trung gian. Chieu buc X<;1
nay len bia d~ t<;10huynh quang
thu ca'p la nhfi'ng tia X d~c trung cua bia. Tia X nay gftn nhu don nang dUQcdung d€ kich
thich cac m~u cftn phan tich. Phuong phap nay c6 thu?n l<;1ila ta c6 th~ Iva chQn cae bia
thu ea'p b~ng thao tac co hQc.
B€ kich thich cac nguyen to' trong m~u phat tia X huynh quang d~c trling phai
ehQn ngu6n kich thich c6 nang luQng IOn hon nang lu<;1ngqnh ha'p ph1,lcua nguyen to' cftn
phan tich. Tia X huynh quang thu ca'p phat ra tll' m:1u se di den dftu do va tuong tac vai
cac nguyen tti' cl'ta V?t li~u dung lam detecror (0 day la cha't ban d:1n), hinh thanh cac
xung di~n. Cac xung di~n nay sau khi qua bQ ph~n ti~n khuech d<;1i,bQ ph?n khuech a<;1i
bien dQ dUQc tang len ma'y b?c truac khi di VaG may phan tich bien aQ sau d6 so' ]j~u aUQc
aua VaGxu ly b~ng phftn m~m chuyen dl;tng(AXIL).
i,
Trang 2
f)~ tai nghien cuu cap Wang
11.1.2 Ngu6n phong xa kich thkh:
Cac ngu6n phong x~ dU<;1c
d~t trung bdi dc thong so sau:
- HQat dQ ngu6n.
- Chu ky ban huy.
- LQaibuc x~ phat ra.
- Nang lU<;1ng
buc x~ phat ra.
Sl! °00 tri hlnh hQCcua ngu6n d6ng vi c6 3 d~ng chinh.
** Ngu6n vanh khuyen: Thich hQp cho dc dgu do c6 di~n tich nho nhu dgu do Si(Li).
Ngu6n du<;1C
t~o bdi mQt so cac ngu6n rieng bi~t, d~c bi~t d~t thanh hlnh vanh khuyen.
N6 c6 u'u di~m la truong chie'u deu theo mQi huong nen hi~u suat kich thich IOn.
** Ngu6n di~m: Thich h<;1pcho cac dgu do c6 di~n tich rQng, nhung c6 h~n che': do c6 s\!,
che ch~n vong tam nen giam hi~u suat dgu do.
** Ngu6n mot phia: Thich h<;1pcho cac dgu do c6 di~n tich trung blnh so voi ngu6n.
Trang ba d~ng ngu6n tren thl ngu6n vanh khuyen du'Qc s11 dl,mg nhieu nhat
II.1.3. D§u do:
Buc x~ so cap chie'u de'n se tuong tac voi m~u t~o ra dc 16 trong trang lOpvo
nguyen t11va sinh ra tia X d~c trung m6i nguyen to. Ngu'oi ta dung dgu do ban d~n d~
phat hi~n va do nang lu<;1ngcua chung.
Ph6 ke' detector ban d~n chuy~n d6i nang luQng cua tia X thanh chum xung ke' co
bien dQ ty 1~voi nang luQng cua tia X, sau d6 nguoi ta dung may phan tich da kenh d~ thu
nh~n ph6 bien dQ nay. BQ phan giai cua dgu do ban d~n cao nen c6 th~ phan bi~t au'<;1c
v~ch ph6 cua nhung nguyen to co b~c so nguyen t11ggn nhau. Voi tinh chat nay chung ta
phan tich du'Qcnhieu nguyen to cung mQtluc trang m~u. Di~n tich cua m6i dinh aon ling
voi tia X d~c trung cua nguyen to ty l~ voi n6ng dQ cua nguyen to do trong m~u phan
tich.
II.2 CAC LOAI MAD: [2,5,8,9]
Trong qua tdnh phan rich, ngu'oi ta chia m~u lam 3 lQai:
Trang 3
D~ tUi nghien cl1u dIp tntiJng
11.2.1. M§u chu§n: Miiu nay thuang dUQcIffy tu cac v~t lit%utv nhien d~c trung
cho lO'.limfiu phan tich va dUQccac phong thinghit%m IOn phan tich ham lUQng b~ng cac
ky thu~t phan tich c6 dQ tin c~y, dQ chinh xac cao.
.Phudng
phap chu§n bi:
- M~u dia chelt:chQnm~u qu~ng tv nhien c6 chua cac nguyen to cftn phan tich,
sau d6 dung mQt lUQngxac d!nh, nghi~n nho saG cho cac nguyen to phan bo d~u trong
mau.
- M~u sinh hoc: chQn mfiu chua cac nguyen to n~n va cac nguyen to vi IUQng
tuang duang cac nguyen to trong m~u phan tich.
- M~u day: selykho, nghi~n nho va phan b6 d~u tren giffylQc.
- M[Unffiang:hoa tan muoi hay kim lO'.licua nguyen to can lam chu~n,sau d6
. nho len giffy lQc. Boi khi cftn pha them chelt n~n tra (khong d6ng g6p VaGhffp th\l buc X'.l
kich thich so cffp) d~ ep thanh vien. Cac cheltn~n tra c6 th~ la acid ho~c muoi cua acid
huu co.
II.2.2--M§u so sanh: Bay la lO'.limiiu nhan t'.lOb~ng cach pha che' tu nhung hoa
cheltc6 chua cac nguyen to trong m~u phan tich voi ham lUQngxac d!nh, chinh xac.
Boi voi lO'.limfiu nay c6 th~ thay the'm~u chu~n trang truang hQpm~u chu~n kh6
t':lOhay m~u chu~n qua ton kern.
. Phu'dng phap chu§n hi:
L1,1'athQn hQp chfft h6a hQc c6 thanh phftn khong d6i trong qua trlnh stYdvng.
Khoi lUQngP cua hQp chfft trong miiu dUQctinh theo cong thuc sau:
WM
P = B 100 AfJ
Trang d6 :
P: Khoi lUQnghQp chtt cua nguyen to phan tich dua VaGmiiu so sanh.
B: Khoi lU'Qngm~u so sanh.
W(%): Ham lUQngnguyen to quan tam.
..
~-,
A: So khoi nguyen to can phan tich.
Trang 4
EJJ tdi nghien cuu dip trItt'",I:
~ :SOnguyen tli'cua nguyen to dn
phan tich co trang hQpcha'ttuong ung .
M: Khoi lUQngphan tli' cua hQp cha't.
Thong thudng ngudi ta chu§n bi mot lo~t cac m~u so sanh chua mot hay nhi€u
nguyen to dn xac dinh, voi dO bi€n thien cua m~u phai bao g6m ta't ca cac gia tri ham
lUQngco the co cua nguyen to dn phan tich trong m~u.
M~u so sanh thudng dUQcchu§n bi duoi d~ng bot. Khi tron l~n cac thanh ph~n khac
nhau dn chu
y d€n
st! giong nhau v€ b€ m~t hoa hQc trang h6n hQP.
NgUdi ta thUdng chuffn bi b~ng 3 phuong phap sau:
- Phl1cJngphdo 1: tu nhung hQp cha't hoa hQc cua cac nguyen to dn xac dinh ~o
cha't n~n cho m~u phan tich, them nguyen to dn xac dinh VaGduoi d~ng muoi nitrat va
dun nong tu tu de chuyen nitrat thanh oxit ho~ckim lo~i.
- Phaang ohdp 2 : tron d~u cha't n€n voi cac cha'tdn xac dinh .
-Phaang ohdo 3: them vao cha't n€n mot lUQngdung dich nitrat cua nguyen to do
xac dinh, sau do trQnd~u va lam kho b~ng cach nung nong.
Trang tht!c h~lllh, ngudi ta thuang sli'.d~lOgphuong phap thu 2 VI no don gian hon cae
phuong phap khac.
II.2.3. M§u phan tIch:
BUQcla'y tu v~t li~u dn phan tich. M~u phan rich phai bieu hi~n d~y au cae tlnh
cha't cua doi tUQngphan rich khi la'y ph6 huynh quang tia X, nghla Ia thanh ph:1n hoa hQc
cua m~u phai phu hQp voi thanh ph~n cua chat ban d~u.
. PhilO-figphap chu§n bi
Ky thu~t chuffnbi m~u phan rich phai thoa man cac yeu du v€ cuang do buc
x~..ham lUQngcac nguyen to dn xac dinh va thanh ph~n hoa hQccua m~u phan dch.
Do tinh da d~ng cua mau nen aoi hoi phai co nhung phuong phap chu§n bi m~u thich h,.',
Q. Chuiin_bLmdu bot:
Boi voi cac lo~i mau d<;lngtho nhu aa't, qu~ng, khoang,... thuang nguoi ta khao
sat chungd d'.lng bQt.
Trang 5
EJ€tiJi nghien cdu clip trilc'lng
Cae bude ehuffn bt nhu sau: sa'y kho lam s<;lehm~u (lo<;litru cae t<;lpeha't nhu r€
diy, soi da,...) nghi~n nho, ray thanh bQt vdi dQ mtn nha't dtnh va la'y mau lheo quy t~e
ehia tu.
Tuy theo ml;ledich va thie't bt phan tich ma m~u bQt ehia thanh cae d<;lngsau:
- M~u e6 b~ day bao hoa: bQt eho vao khuon, dung may nen ep thanh vien, e6 th8
trQn them eha't n~n nhu bQt than, keo lam eha't ke't dinh,...
- M~u bQt'd<;lngvien: di d~u mQt Wp bQt m~u th~t mong len khuon, d6 tie'p len mI.'>!
Wp bQt than ho~e acid oxalic sau d6 ep thanh vien. B~ m~t m~u la mQt Wp ra't mong I:hat
bQt dn phan tich.
- M~u d<;lngfilm mong: m~u mong dudi d<;lngbQt vdi kkh thude ra't nho.. Mftu d<;lng
film ra't ly tUc1ngeho phan tich huynh quang VIham lUQngnguyen t6trong miu ty l~ vdi
euang dQtia X d~e trung. Cac hi~u ung ha'p phl;lva euang dQbt lO<;libo hOclnroan.
b Chutln bi mdurdn:
M~u r~n la cae v~t li~u d<;lngkh6i don Ie thuang dUQcche' t<;lOb~ng may d~ c6 hlnh
d<;lngva kich th\l'de phu hQp. B~ m~t nhan b6ng sao cho dQ ma'p ma b~ m~t nho hon 100 II
m d6i vdi nang hlQng tia X tren 5Kev, ho~c 20-40 Ilm khi nang lUQngtia X co 2Kev. Ccfc
m~u r~n thuang dUQct<;lOdudi d<;lngm~u day vo h<;ln.
c Chutln bi mdu long:
Chu~n bi m~u long la don gian nha't. Ne'u c6 sl.fphan tan trang cha't long thl d~
dang khii' n6 b~ng each khua'y trQn. E>6ivdi dung dich co th€ phan rich ph6 huynh quang
tia X tnlc tie'p , ho~c c6 th€ dung phuong phap co d~c hay t<;lO
mang mongo
Cach don gian nha't la d6 dffy dung dich vao trong ch~u b~ng thep khong gi hay
thau nh1,1'a,
day la mang mong hii'uco c6 dQeang th~t t6t.
d Chutln'12i mdu khi:
Trong m~u khi (khi dUQcla'y tu cac ong kh6i nha may, 6ng kh6i xe...) thuang 1.0
cac h<;ltbi nhi€m bffn cac nguyen to' cffn phan tich .Cac h<;ltdl(QChung tfen gia'y lQc hay
cac ta'm film mongo
Trang 6
D€ tai nghien cU'u cdp truilng
n.3. PHUONG PHA.P PHAN TICR DINR LUONG:
II.3.!. Phlidng phap chuiin ngoai tlly~n tinh:
Tli phuong trlnh ma tel eu'dng dQ phat huynh quang thli' ea'p trong tru'dng hQp
ngu6n kieh don nang:
1- exp
Ii (Ei) = Qi f Go 10 wi
[ {
-
pT
= r](Ei)
4n
!" ki
SlI1lf11
sin 1J12
,u(Eo) +' U(Eo)
1
0
\;i
==
!" i
4nr
lJ
sin 'f/2
r](Ej)rk-l
(E ) cv f
(0)
,Ll
sin If/l
Q if
(Ei)
J.~(Eo)+
(E ) cvt i f
0
k
Trong d6
Go la h~ so' chi phlf thuQc VaGb6 tri hlnh hQc
Tru'dng hQp m~u phan tich day:
\Y. l
I;(E,) = K .,,(E,) + piE,)
SIn1Jf 2
sin !fit
K= QitGolo
D6i voi m~u so sanh:
.
Wi
1;(EJ = K ,u(Eo) ,.., ,u*(EJ
sinV/1
sinV/2
~
t.U ,-I (E
, )+
(1
\
0 day:
.LL* (E ) =
\V
,u(E) = W t
Pi
-
~) LL.11 (E )
IN I'
(E) + (1- Wi),ull (E)
Voi J.l;(E) va PI(EI) la h~ so' suy,giam kh6i Cl'tanguyen to' i dn xac dinh tl((ing ling voi
bue X? so cap va bCCcX? thCCca'p.
TI,llIg 7
LA ,," ""..";'/1
Jii(Eo)
Jin(Ej)
u"',
~"'Jl """"6
la h~ s6 suy giam kh6i cua cha't n€n tuong ung voi buc x~ SOca'p va buc
x~ thu ca'p.
L~p tll~ ta dUQc:
,u.(E,J + ,u.(EJ
Ii(EJ
Wi sin VII
l~(EJ
w; .u(Eo) + ,Lt(EJ
sin 1fI2
(I)
sin1fl1 sinll2
N€u cha'tn€n cua m~u phan tich va rn~u so sanh c6 thanh phfin h6a hQcnhu nhau, va ham
lUQngnguyen t6 thay d6i nhc>,c6 th6 xern h~ s6 suy giarn kh6i ~ khong d6i, nghia la
Ji
;:::
Ji * khi d6 phuong trlnh (I) se tra thanh (II):
W
I
= -w*
(II)
r
Bay la truang hQp don giiin nha't, chi dung rnQtm~u so sanh. Tuy nhien neu ham lUQng
nguyen to' trang cac rn~u thuang khac nhau rnQtlUQngxac dinh thl khong ap dt:IngdUQc
(II). Luc nay phiii dung nhi€u hon m~u so sanh va l~p d6 thi 1= few). Thong thuang rn6i
lien h~ la tuy€n tinh:
w= aI+ b (III)
B6 xac dinh cac h~ so' a, b ta dung phuong phap blnh phuong cttc ti8u. 86 dQ chinh
xac cao duang chugn doi khi la rnQtda thuc b~c hai hay IOnhon. Tuy nhien cac di~u ki~n
ngoai thuang thay d6i theo thai gian, do d6 d~n den hi~n tUQngtroi ph6 va duang chuffn
phiii lam thuang xuyen. 86 kh~c pht,lctlnh tr~ng nay nguai ta dung ti s6 cuang dQtU'ong
d6i IIIe. Trang d6
Ie la cuang dQ cua rnQt v~ch quy chi€u nhu v~ch coherent hay
incoherent cua ngu6n kich. Phuong trlnh (III) tra thanh:
.v
.
d phuong phap nay vi~c pha ch€
a-
T
I"
+
b
(IV)
rn~u so sanh gfin gi6ng voi m~u phan tich. Cac
rn~u c6 ham lUQngnguyen t6 dn xac dinh da bitt. 80 cuang dQbuc x~ d~c trung phat
va xay dtfng du~c;'duong cong bi6u di€n rn6i lien h~ giii'a cuang dQ va ham luQng. N~i
duang chuffn nay khi bitt dUQccuang dQ ta tinh dUQcham lUQngnguyen to' dn phan tich,
TranK <'1
D~ tdi nghien criu cOp tnldng
II.3.2. Phu'dng {>hap chuftn noi:
f)u'a vao mQt lu'Qngnguyen to' B nao d6 b~c so' nguyen tti' khac voi b~c s6 cua
nguyen to' A dn
phan tich mQt don vi. Nguyen to' c6 ham lu'Qng da biet tru'oc gQi Iii
nguyen to' chu~n nQi hay nguyen to' so sanh. Ta se so sanh cu'ong dQ d~c tru'ng cua hai
nguyen to' nay. Ta c6 bi€u thti'c lien h~ sau:
(V)
W A= ~w B.IAIIB
WB la ham lu'Qngnguyen to' c6 trong m.1u.
~ la h~ so' cu'ong dQ du'Qcxac dinh b~ng tht,tcnghi~m sau:
cp -
I
--
A
w
A
[)
\v
;0;
I
(VI)
Dung m~u so sanh c6 ham lu'Qngnguyen to' A va nguyen to' B xac dinh ta e6:
I
I '1
~
=
"
f(W
)
A
Phu'ong trlnh (V) va (VI) s11dl;mg d€ tinh WAkhi ham lu'Qng nguyen to' A cua m~u cftn
phan tich thay d5i trang khoang gioi h~n kh6ng Ion. Tru'ong hQp ngu'Qe l~i thl phai t~o bQ
m~u so sanh e6 ham lu'Qngcae nguyen
to A, B xac
dinh, trong d6 ham lu'Qngcac nguyen
to B nhu'nhau trang cac mftu so sanh. L~p d6 thi phan tich thl h~ so g6c cua duang th~ng
la h~ so' cu'ong dQ
II.4. PHUONG PHAP TUYET DOl HIEU CHINH BANG THUC NGHIEM:
(PHUONG PHAP HAM KICH THICH):
Tli phu'ong trlnh tinh cu'ang dQbti'c x~ huynh quang thti' cap:
Ii(Ei)
= Qif
Golo Wi
(1- exp[ -pT{!l(Eo).(sin\}Jlrl + !l(Ei).(sin'P2rl}])/{!l(Eo).(sin\}Jlrl +
!l(Ei).(sin\}J2r1} (VII)
Trang d6:
Qif
=ll(Ei)(
4rc)'"CkiCDkJ
'"Cki
la h~ so' hap ph1,1kh6i quang di~n cua bti'c x~ d~c tnfng nguyen to I, nen n6 Iii
mOt ham Zi' Do c16ta co th€ c1~t:
TranI{ 9
DB tiLinghien crill cap trilling
Qif GoIo = F(Zi)
- F(Zj)
gQi la ham kich thich.
Khi d6 ,phuong trlnh (VII) co th€ trlnh bay nhu' sau:
Ij(Ej)
=
F(Z)
!l(Ej).(sin'¥2rl}
Wj
(1- exp[ -pT{!l(Eo).(sin'¥lrl
+ !l(Ej).(sin'¥2rl}])/{!l(Eo).(sin'¥lr'
+
(VIII)
Thi nghi~m bo tri sao eho cae goc '¥ I, '¥2 g~n b~ng 90°.
Ta e6:
Ij(Ej)
=F(Z) Wi
(1- exp[ -pT {!l(Eo) + !l(Ej) }])/ {!l(Eo) + !l(Ej)} (IX)
Doi voi m~u mong ta eo:
Ij(Ej)
=F(ZDwj pT
(X)
sa dl,lng mQt m~u chu§'n chI eo mQt.nguyen to dllY nha't tu'ong ung voi cac gia tIi Zj
khac nhau bao quanh gia tri Zj cila nguyen to dn phan tich, b~ng thlfC nghi~m ta do
cu'CfngdQ I cila buc x~ d~e tru'ng nguyen to duy nha't trong m~u. Voi cac gia tri p, T da
bie't cila m~u mong, ta tinh du'Qccac gia tri F(Z) tu'ong ung tti' phu'ong trlnh:
F(Z)
=I/pT
Do do, voi gia tri Zj cila nguyen to dn phan tich ta dUQcgia tri F(Zj) tu'ong ung.
Doi voi m~ll phan tich (m~u m6ng), ta do cu'CfngdQIj, con gia tri p,T tinh tti'bi€u thuc :
pT =P/S
Trong d6 P la khoi lUQngm~u, S la di~n tich b~ rn~tmau.
Thay cac gia tri da do du'Qcvao phu'ongtrlnh (X) ta co:
I(Ei)
\\i
= -p
F(ZJs
Tru'CfnghQp kh6ng t~o du'Qc rn~ll mong, ta phai xac dinh cac h~ so ha'p thl,l khoi
!l(Eo), !l(Ej) b~ng cach tra bang ho~c xac dinh b~ng thlfc nghi~m. Thay cac gia tri co c1u'Qc
vao phu'ong trlnh (IX) ta tinh dUQc Wi.
D€ tJi nghien cuu c(ip trwYng
II.5. PHAN MEM AXIL:
Axilla phin m~m xtr ly ph6 huynh quang tia X va phan tich dinh lUQngcac nguyen
to' trong m~u. G6m cac chuc nang sau:
@ Trao d6i thong tin tu may phan tich da kenh.
@ Chuy~n d6i tu d;;tngdu li~u ph6, luu tru duoi d;;tngformat Axil.
@ Str dl:lllgphuong phap fit binh phuong cvc ti~u d~ phan rich ph6.
@ Tinh toan cac ke't qua phan tich dinh lUQng.
@ Ve ph6 va in du li~u.
Phin m~m Axil xtr ly so' li~u nhanh chong va co th~ phan tich dinh lU<;5ng
nguyen
theo tung dip dQkhac nhau.
. UNG DUNG PHAN MEM AXIL:
Xac dinh ham lu<;5ngcac nguyen to' trang m~u phan tich, diu tien ta din bitt thanh
phin nguyen to' co trang m~u . Sau do t<;tObQ m~u so sanh phu hQp. DiYli~u cua bQ m~u
so sanh sau khi chie'u huynh quang tia X duc;fcphan tich xtr ly b~ng phan m~m Axil. so'
li~u nh~n dUQcla di~n tich dinh cua cae nguyen to' (co ham IUQngtu'ong ling bie't truoe).
Chuong trlnh phan tich ph6 str sl,J.ngfile "*.INP" d~ luu triYdiYli~u.
Xay dvng phuong trlnh duong chuin ham lUQngva cuong dQ cua be>m§u &0sanh ta
co th~ str dl,J.ng:
- Regression
of Count rate vs. Concentration
(sa dl,J.ngcac tinh toan h6i quy di suy ra ham
IUQng).Phuong phap nay dUQcl~p thanh 4 phuong phap sau:
. phuong phap dung nguyen to'nQichu~n (Element as internal standard).
. phuong phap str dl,J.ngbue X;;tkhong ke't hc;fpnhu la ehuin nQi.
(Incoherent radiation as int.stand. )
. phuong phap sa dl,J.ngbue x<;tke't hc;p nhu Iii ehuii'n nQi.
"-'--~.
(Coherent
radiation as int.stand. )
. Phuong phap ehuii'nngQai(No internal standard).
.-.
Of.4.I
THtf \!I~N
-
000460
--
j
D€ tiii nghien ctiu dip trlldng
- Direct
comparision of count rates (so sanh tn!c tie'p cac tinh to<:inv~ cu'ong dQ dinh huynh
quang cua chutin va m~u phan tich).
- Element sensitivitives (xily dvng du'ong chutin ham lu'Qng theo cu'ong dQ dinh huynh
quang).
Tmn" I?
DB tiii nghien CzlUca'p trliifng
III. THtj C NGHltM
DIED KIEN THUC NGHIElVl:
111.1. Hoa cha't va dt}.ngCt}.:
Na2CO3, CaCO3, K2SO4, BQt selt, ZnSO4, NaF (CiCa)
Axeton, etanol (Trung Qu6c) chung ca't l(,ii.
Gia'y lQc Whatman.
Ray:
$=0,098 va 0,074 mm.
Cha y va c6i suo
Can Mettler Toledo AG245 dQ chinh xac O,lmg.
111.2Di~u ki~n thttc nghi~m:
-
Thai gian la'y m~u:30 phut
-
Ta't d cac m~u do trong cung di~u ki~n : 10 phut.
- D(,ingm~u mongo
- Ngu6n ph6ng X(,ikich thich Fe-55(vanh khuyen), H3Zr (mQt phia).
111.3. BQ la'y m~u khi:
khi <1ivan
~
r.
Cot do heu loe
~
/
r---,
~
Gil1
l
\\, (
\1
I,.
I
I
I L.
~
/
(
(
Dong
l
~
l
\
l_-
~
. i
\
~
-
--/~
M,\y hl'[
/7~
J
J
Trang J3
D€ (,Ii lIKhien cliu cifp truang
IV KET QUA
'"
A'
~
,,?
A: LAP DUONG CHUAN CHO CAC CHUAN Ca. K. Fe. Zn.
. Khoi h.t<;1ngmftu: 1O00mg.
Sau khi do cae mftu dli<;1cke't qua trlnh bay (j bang 1:
..
Banu: So'de'mva n6ng dQcua chudn Ca, K, Fe, Zn
Ten m u
Ca
56 de'm
K
N6ng
56 de'm
de)ppm
M§ul
1089 :t 54
20,00
Fe
N6na'"
56 de'm
de)ppm
6457 :t 85
208,00
423 :t 9
Zn
N6ng de) 56 de'm
N6ng
ppm
de)ppm
I
696 :t 27
70,00
80,00
I
3469:t
M§u2
84
110,00
8445 :t 100
270,00
586:t 27
120,00
I
M§u3
3851 :t 86
M§u4
5108:t 94
M§uS
M§u6
,
150,00
5228:t 85
200,00
341:t 8
160,00
613:t 27
4007:t 77
100,00
821:t31
240,00
179:t 4
43:t 4
5773 :t1O0 230,00
2563:t 68
50,00
825 :t 22
270,00
I
9882:t 123 400,00
2226:t 67
10,00
180,00
43,00
16,00
8,00
!
i
iI
!
R2
Phuong trinh h6i quy
Chun
Ca
S= 124,95 + 3,7702. C
0,9987
Chun
K
S= 276,30 + 3,8675. C
0,9957
Chun
Fe
S= 46,951 + 0,34532. C
0,9950
Chun
Zn
S= -6,8829 + 1,4438. C
0,9900
S: Di~n tich; C .n6ng dQ (ppm= mg/kg)
B: PHAN TICH MAU:
Chung T6i tie'n hanh lay m~u va phan tich ham lli<;1.ng
mQtso nguyen to Ca, K, Zn, Fe
tren hai lo:;tixe 86, xe Dream 100 (Cllva moi). Ke'tquil nhu'sau:
DJ (ili nghien ctiu cap tnti'lng
Ham luc1ng (mglkg)
Xe Dream 100
Ca
69,1 :i:0,9
Xe86 ell
n--
-----
160,1 :i: 1,7
K
195,6 :i:2,7
Fe
298,0 :i:3,3
Zn
Xe86 mOl
96,9 :i:1,5
34,8 :i:1,1
9,0 :i:0,2
Zn (dung Cl;lla'ym§:u)
N6ngdQ 26,50 mglm3
V. KET LU!N
Phan tich m§:u bl;li khi b~ng phudng phap huynh quan tia X vdi hai ngu6n ph6ng
x~ la Fe-55 va H3Zr cua mQt so nguyen to Ca, K, Fe, Zn.
Ham luc1ng (ppm)
Nguyen to'
Ca
Dream 100:
30- 80
Xe 86
100- 250
160-210
K
Fe
Xe 86 mdi: 60-120
Xe 86 cii : 200- 400
Zn
Dream 100: 10-40
Dream *:
6-11
Qua d6, chung toi nhan tha'y nhung u'u, khuy&t di~m cua phudng phap huynh quang tia X:
T-r
~
uu di em:
- Phan
uch dUQcnhi~u nguyen to.
- Thai gian phan tich nga:n
- K&t qua thu dUQcchinh
- Yon d~u nt it
xac
-Phudng phap nay c6 th~ a,p d\lng philn tich cae nguyen to kim lo~i khac nhu Pb, Cu
TranR 15
E>€ta; nghien ct/u dip tntilng
Khuye't di~m:
~M~u phai dUge ehu~n bi e~n th~n (di;iebit$t la m~u ehu~n)
- Phai
ke't h9P sa d\mg th~t nhi~u ngu6n
- Kha nang phat hit$n cae nguyen to' nh~ rit thip.
- Cae nguyen to' ham h19ng thip phai mit nhi~u thai gian d~ liy m~u.
TrunK 16
DJ fai nghien cliu cUp trt.tClng
,,'
?
"
,
:;;:
'Phl}ll}c: KET OUA PHAN TICH MAD:
A s6lieu
~han tich ham hfdnl! Ca:
** Xe 86:
Stt
Ten ma u
Din
01
F-15B86
7033:t 108
277,76:t
14,74
02
F-17B86
6729 :t 100
264,32:t
14,03
03
F-19B86
4873 :t 55
182,27 :t 9,67
04
F-20B86
4822 :t 89
180,02 :t 9,55
05
F-21B86
4162:t
82
150,84:t 8,01
06
F-22B86
4239:t
83
154,24 :t 8,19
07
F-23B86
4615:t 86
170,87 :t 9,07
08
. F-24B86
4170 :t 83
151,19 :t 8,02
09
F-25B86
6427 :t 98
250, 94 :t 13,32
10
F-26B86
3109 :t 73
104,29 :t 5,54
11
F-27B86
5936
12
F-28B86
3916 :t 82
139,96:t
13
F-29B86
4406 :t 85
161,63 :t 8,58
14
F-30B86
5930 :t 96
229,00
15
F-31B86
3687 :t 81
129,84:t
16
F-33B86
3122 :t 25
1O4,86:t 5,58
17
F-35B86
4265:t
155,39 :t 8,25
18
F-36B86
4148 :t 103
150,22 :t 7,97
19
F-37B86
2715 :t 70
86,87 :t 4,61
20
F-38B86
3631 :t 78
127,36:t 9,76
21
F-39B86
4078 :t 51
147,13 :t 7,81
22
F-40B86
4196 :t 84
152,14 :t 8,08
23
F-41B86
4105 :t 82
148,32 :t 7,87
24
F-43B86
3147:t76
105,97:t 5,62
25
F-45B86
3408 :t 77
117, 51 :t 6,24
26
F-56B86
3868:t 100
137,84 :t 7,36
tich
103
103
Ham hiqng (ppm)
229,27
:t 12,17
7,43
:t 12,15
6,89
Trang 17
EJi tai nghien ctiu dip tn/Clng
** Xe Dream 100
Stt
Ten m§u
01
F-32BlOO
2844
:t
80
92,57:t
4,91
02
F-34B 100
2177
:t
66
63,09:t
3,35
03
F-37BI00
2715
04
F-42BlOO
4144 :t
05
F-44BlOO
2769 :t 72
06
F-46B 100
2903
:t
07
F-47B 100
2387
:t
08
F-48B 100
09
Din
tfch
Ham lti«ing ( ppm)
:t 70
86,87
82
:t
4,61
15,04:t
0,80
90,45 :t
4,80
72
95,18 :t
5,05
85
72,37:t
3,84
1835 :t 79
'47,97:t
2,55
F-49B 100
2547 :t 89
79,44:t
4,22
10
F-50BlOO
1878 :t 79
49,87:t
11
F-51B 100
2402 :t 86
73,03
12
F-52B 100
2603 :t
87
81,92 :t 4,35
13
F-53B 100
2245 :t
83
66,09:t
3,51
1
F-54B 100
1499 :t 75
33,11 :t
1,76
15
F-55B 100
2309 :t
83
68,92:t
3,66
16
F-56B 100
100
137,84 :t 7,36
17
F-57BlOO
1969 :t
80
18
F-58B 100
1162:t
69
19
F-59B 100
B S6lieuphan
:t
3868
I
2,65
:t 3,88
. 53,89:t
2,86
98,21 :t 5,21
916 :t 65
7,34:t
0,39
tfch ham ltidng K:
Stt
Ten m§u
Din
01
F-09B86
5655:t
02
F-I0B86
6138:t95
03
F-15B86
5550 :t 93
167;71:t 9,82
04
F-17B86
6018 :t 98
187,88 :t 11,00
05
F-19B86
668 1 :t 102
216,44 :t 12,68
06
F-20B86
--
tfch
Ham lti«ing (ppm)
91
6043 :t 98
- -- - -
172,23 :t 10,09
193,05 :t 11,31
--.-
188,95 :t 11,07
Tran~ /8
DJ tdi nghien ctiu dfp trl/iJng ..";,,
.
Stt
Ten mu
07
F-21B86
6668 :t 104
08
F-22B86
6021 :t 99
188,00 :t 11,01
09
F-23B86
5997 :t 98
186,97 :t 10,95
10
F-24B86
6171 :t 98
194,47 :t 11,40
11
F-25B86
6491 :t 100
208,26 :t 12,20
12
F-26B86
6103 :t 102
191,54 :t 11,22
13
F-27B86
6046 :t 98
189,08 :t 11,07
14
F-28B86
6437 :t 98
F-29B86
6543 :t 104
16
F-30B86
6553
:t 105
210,93 :t 12,35
17
F-31B86
6241 :t 103
197,83 :t 11,59
15
'
Din
tich
Ham hiqng (ppm)
215,88
205,93
:t 12,64
:t 12,06
210,50:t
12,33
C. S6lieu ph:)n tich ham lu'dng Fe.
** Xe en:
Stt
Ten mu
Din
tich
01
H-18BO
912:t 14
355,39 :t 17,20
02
H-21BO
825:t 14
313,40 :t 15,17
03
H-35BO
617 :t 12
213,00 :t 10,31
04
H-36BO
1601 :t u
687,95:t
05
H-38BO
532 :t 11
06
H-39BO
737 :t 12
270,92:t
13,11
07
H-40BO
723 :t 12
264,17:t
12,78
08
H-41BO
676 :t 12
241,18:t
11,67
09
H-42BO
558 :t 28
184,53:t 8,93
10
H-43BO
463 :t 10
138,67:t 6,71
11
H-44BO
580 :t 11
195,14:t 9,44
12
H-48BO
711 :t21
258,37 :t 12,50
Ham.lu'qng (ppm)
33,29
171,98 :t 8,32
TranK /9
IN till Ilghlell clfu cap TrIlling
Stt
Ten miu
Din
13
H-50BO
543 :t 11
177,28 :t 8,58
1.+
H-5IBO
683 :t 21
244,86 :t 11,85
15
H-52BO
926 :t 37
362,15 :t 17,53
16
H-53BO
1132 :t 39
461,57 :t 22,34
17
H-54BO
1021 :t 37
408,00 :t 19,74
18
H-56BO
539 :t 11
175,36:t
19
H-57BO
1231:t 41
509,36 :t 24,65
20
H-58BO
768 :t 32
285,89 :t 13,84
21
H-59BO
876 :t 14
338;02:t
tich
Ham'lu'(tng (ppm)
8,49
16,36
** Xe moi:
Ten miu
Stt
Din
tich
Ham lu'(tng (ppm)
01
H-28BN
435:t
11
125,16 :t 6,06
02
H-32BN
457 :t 19
135,78 :t 6,57
03
H-33BN
439 :t 10
127,09:t
I
6,15
I
04
H-34BN
307:t 9
63,36 :t 3,07
05
H-37BN
365 :t 10
91,37 :t 4,42
06
H-45BN
316 :t9
67,72:t
07
H-46BN
344 :t 25
81,23 :t 3,93
08
H-47BN
296 :t 16
65,24 :t 3,16
09
H-49BN
399 :t 10
107,78 :t 5,22
10
H-55BN
392 :t 17
104,40:t
3,28
5,05
D. S6lieu phan tich ham Iu'ong Zn.
Stt
Ten miu
01
H-32B 100
02
03
Din
I
tich
Ham Iu'(tng (ppm)
103 :t 6
16,66 :t 2,80
H-33B 100
197 :t 6
27,50:t 4,62
H-34BI00
116 :t 5
18,16:t
3,50
Trang 20
f)J tili nghien cl1u cc'{ptrtliJng
Stt
Ten mau
Din tich
Ham hiitg (ppm)
04
H-35BlOO
235 :t 7
31,89:t
05
H-36BlOO
333 :t 9
43,20 :t 7,26
06
H-37BlOO
117 :t 6
21,73:t
07
H-38B 100
170 :t 6
24,39 :t 4,10
08
H-39B100
280 :t 8
37,08 :t 6,24
09
H-40BI00
299 :t 8
39,28 :t 6,60
10
H-41BlOO
219 :t 12
11
H-42BI00
194 :t 6
27,16 :t 4,57
12
H-43BlOO
242 :t 7
32,70":t
13
H-44B 100
340 :t 8
44,01 :t 7,40
14
H-45BlOO
150 :t 6
22,08 :t 3,71
15
H-46BlOO
142 :t 6
21,16 :t 3,56
16
H-47B100
402 :t 9
51,17 :t 8,60
17
H-48BlOO
303 :t 8
39,74:t
18
H-49B 100
176 :t 6
25,08:t 4,22
19
H-50BI00
250 :t 7
33,62:t 5,65
20
H-51BI00
270 :t 7
35,93:t 6,04
21
H-52BlOO
385:t
9
41,20 :t 6,93
22
H-53B 100
441 :t 10
55,67 :t 9,36
23
H-54BlOO
355 :t 10
45,74:t 7,69
24
H-55B 100
115 :t 5
17,81 :t 2,99
25
H-56BI00
225 :t 7
30,74 :t 5,17
26
H-57B1O0
548 :t 11
68,02:t
27
H-58B1O0
429 :t 10
54,28 :t 9,13
28
H-59BI00
290 :t 8
38,24 :t 6,43
30,04:t
5,36
3,65
5,05
5,50
6,68
11,44
Trang 21
De tui I/glliim cliu cup trcfilng
Dung dung eu Iffv m~u:
Stt
Ten mftu
Din
tfch
Th
Ham hiqng
tich (m3)
N6ng dQ
(mg/m3)
01
H-09B100
45:t
8
8,19 :t 0,91
0,28
29,26
.
02
.H-10B1O0
03
40
t7
7,55 :t 0,83
0,25
30,20
H -11 B 100
50 :t 9
8,84 :t 0,97
0,32
27,62
04
H-12B 100
41 :t 7
7,67 :t 0,84
0,25
30,71
05
H-13B100
41 :t7
7,67 :t 0,84
0,25
30,71
06
H-14B 100
39 :t 7
7,42 :t 0,82
0,24
30,92
07
H-15B 100
30 :t 5
6,26:t 0,69
0,20
31,30
08
H-16B1O0
29:t
5
6,13 :t 0,67
0,20
30,65
09
H-17B100
38 t 7
7,29 :t 0,80
0,24
30,38
10
H-18B 100
49 t 9
8,71 t 0,96
0,32
27,22
11
H-19B1O0
55 t 10
9,48 :t 1,04
0,36
26,34
12
H-20B100
60 :t 11
10,13 :t 1,11
0,40
25,33
13
H-21B100
65:t
12
10,77:t 1,18
0,44
24,48
14
H-22BI00
54:t
10
9,35 :t 1,03
0,36
25,98
15
H-23B1O0
57:t
10
9,74:t
1,07
0,38
25,64
16
H-24BI00
61:t
11
10,26:t 1,13
0,40
25,65
17
H-25B 100
66
:t 12
10,91 :t 1,20
0,44
24,78
18
H-26B1O0
65 t 12
10,77 :t 1,18
0,44
24,49
19
H-27B1O0
56:t
10
9,61:t
1,06
0,36
26,71
20
H-28B 100
54 :t 10
9,36:t
1,03
0,36
25,99
21
H-29B 100
60:t
11
10,13 t 1,11
0,40
25,33
22
H-30BlOO
59 :t 11
10,00 :t 1,10
0,40
25,00
23
H-31B 100
60 t 11
10,13 :t 1,11
0,40
25,33
_.
--
Tranf{ 22
D€ tei; nghien Clludip trlldng
'A
9
TAl LIf;U TIIAM KIIAO
-[I] Donaid E. Leyden, Fundamental
of X-ray spectromet~y
as applied to Em':rgyc
dispersive techniques, Tractor X-ray, USA, 1984.
[2] Dinh hii'u Hung, Kh6a lu~n t6t nghi~p, Tru'dng DHKHTN, 2000.
[3] Eugene P. Bertin, Introduction
to X-ray Spectrometry
Analysis, Plenum Press, New
York,1978
[4] Ron Jenkins,.R.W. Gould, Quantitative
X-ray Spectrometry,
New York, 1985.
[5] Le Thanh Hung, Kh6a lu~n t6t nghi~p, Tru'dng DHKHTN, 1999.
[6] Nguy~n Tac Anh, Ph6 Huynh Qyang Tia X, DHKHTN,1998.
J7] Ph<;lffi
NgQcDang, Moi Tru'ong khong khi, NxB Khoa HQcKy Thu~t, 1988.
[8] Trftn Phong Dung, Ph6 Huynh Quang Tia X, DHKHTN, 1995.
[9] T<;lMinh Tuye'n, Kh6a lu~n t6t nghi~p, Tru'dng DHKHTN, 1999.
, .
tJH.MH.Tl1' NNtfH~
THlf \11~N
Tranf.t23