LUẬN văn LUẬT THƯƠNG mại một số vấn đề PHÁP lý về NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG mại dưới góc độ PHÁP LUẬT CẠNH TRANH ở VIỆT NAM
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.15 MB, 72 trang )
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT KINH DOANH VÀ THƯƠNG MẠI
LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
Niên khóa ( 2006 – 2010 )
Đề tài:
MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ NHƯỢNG QUYỀN
THƯƠNG MẠI DƯỚI GÓC ĐỘ PHÁP LUẬT
CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM
Giáo viên hướng dẫn:
Ths. Nguyễn Mai Hân
Sinh viên thực hiện:
Đặng Xuân Mai
MSSV : 5062336
Lớp Luật Thương Mại 1- 32
Cần Thơ, Tháng 4/ 2010
1
NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
..............................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
2
NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN PHẢN BIỆN
.............................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
3
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
BNQ
: Bên nhượng quyền
BNHQ
: Bên nhận quyền
LCT
: Luật cạnh tranh
NQTM
: Nhượng quyền thương mại
PLCT
: Pháp luật cạnh tranh
ECJ
: Tòa án tư pháp Châu Âu
TEC
: Hiệp định thành lập cộng đồng châu Âu
TATC
: Tòa án tối cao
4
MỤC LỤC
LỜI NÓI ĐẦU ...............................................................................................................7
1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................7
2. Mục đích nghiên cứu ..............................................................................................8
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài ......................................................................................8
4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................8
5. Cơ cấu của luận văn................................................................................................8
CHƯƠNG 1..................................................................................................................10
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI VÀ VẤN ĐỀ
PHÁP LÝ LIÊN QUAN ĐẾN PHÁP LUẬT CẠNH TRANH.............................10
1.1. Khái quát chung về hoạt động nhượng quyền thương mại ........................10
1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của hoạt động nhượng quyền thương mại
trên thế giới........................................................................................................10
1.1.2. Khái niệm và đặc điểm của hoạt động của nhượng quyền thương mại11
1.1.2.1. Khái niệm về nhượng quyền thương mại ......................................11
1.1.2.2. Đặc điểm nhượng quyền thương mại ............................................13
1.1.2.3. Vai trò của pháp luật về nhượng quyền thương mại.....................15
1.2. Khái quát chung về pháp luật cạnh tranh ở Việt Nam...............................16
1.2.1. Khái niệm cạnh tranh............................................................................16
1.2.2. Đặc điểm của cạnh tranh ......................................................................17
1.2.3. Vai trò của cạnh tranh...........................................................................18
1.2.4. Phân loại hành vi cạnh tranh ................................................................19
1.3. Mối quan hệ pháp luật nhượng quyền thương mại và pháp luật cạnh tranh
................................................................................................................................21
CHƯƠNG 2..................................................................................................................29
NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI DƯỚI GÓC ĐỘ PHÁP LUẬT CẠNH
TRANH Ở VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI.......................29
2.1. Nhượng quyền thương mại dưới góc độ pháp luật cạnh tranh của một số nước
trên thế giới............................................................................................................29
2.1.1. Nhượng quyền thương mại dưới góc độ pháp luật cạnh tranh của liên
minh Châu Âu EU .............................................................................................29
2.1.2. Nhượng quyền thương mại dưới góc độ của pháp luật cạnh tranh ở Mỹ
............................................................................................................................35
2.2.1. Sự cần thiết điều chỉnh pháp luật đối với các thỏa thuận hạn chế cạnh
tranh trong hợp đồng nhượng quyền thương mại............................................40
2.2.2. Pháp luật điều chỉnh thỏa thuận hạn chế cạnh tranh trong hợp đồng
nhượng quyền thương mại tại Việt Nam .........................................................42
2.2.2.1. Khả năng áp dụng pháp luật cạnh tranh vào hợp đồng nhượng quyền
thương mại .....................................................................................................42
CHƯƠNG 3..................................................................................................................53
5
MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NHẰM LÀM HOÀN THIỆN NHỮNG QUY ĐỊNH VỀ
NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI DƯỚI GÓC ĐỘ PHÁP LUẬT CẠNH
TRANH Ở VIỆT NAM ..............................................................................................53
3.1 Thực trạng về nhượng quyền thương mại dưới góc độ của pháp luật cạnh tranh
ở Việt Nam ............................................................................................................53
3.2. Một số đề xuất nhằm hoàn thiện nhượng quyền thương mại dưới góc độ pháp
luật cạnh tranh ở Việt Nam...................................................................................61
3.2.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật cạnh tranh trong hoạt động nhượng
quyền thương mại..............................................................................................61
3.2.2. Một số đề xuất cụ thể..............................................................................63
KẾT LUẬN ..................................................................................................................67
TÀI LIỆU THAM KHẢO
6
LỜI NÓI ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Với vai trò tích cực của mình, nhượng quyền thương mại đã và đang được xem là
cách thức hiệu quả để các chủ thể kinh doanh mở rộng quy mô sản xuất, kinh doanh
bằng cách khai thác các thương hiệu thành công qua việc chuyển giao quyền sử dụng
các quyền thương mại của bên nhượng quyền đối với bên nhận quyền.
Theo đánh giá của các chuyên gia, phương thức kinh doanh thông qua mô hình
nhượng quyền thương mại, là một cơ hội kinh doanh mới cho các doanh nghiệp Việt
Nam, nhất là những doanh nghiệp muốn vươn xa nhưng chưa đủ sức tấn công vào thị
trường lớn như Mỹ, Nhật, Châu Âu. Mô hình nhượng quyền thương mại đã giúp họ
xâm nhập một cách gián tiếp vào các thị trường với chi phí thấp nhất. Tuy nhiên đối
với các chủ doanh nghiệp vì muốn bảo vệ các quyền liên quan tới sở hữu trí tuệ như bí
mật kinh doanh, nhãn hiệu, tên thương mại và để bảo uy tín thương hiệu của mình mà
có những thỏa thuận đặt ra những điều khoản trong hợp đồng nhượng quyền thương
mại, nhưng những điều khoản đó có thể rơi vào trường hợp là những thỏa thuận bị sự
điều chỉnh của Pháp luật cạnh tranh. Chính vì thế mà ngoài việc quan tâm đến phẩm
chất đạo đức của các đối tượng mà mình trao quyền, các doanh nghiệp cần thận trọng
hơn trong khâu làm hợp đồng để tránh những sai phạm không đáng có, tránh “tầm”
điều chỉnh của pháp luật cạnh tranh của các quốc gia này.
Việc kinh doanh theo phương thức nhượng quyền thương mại, mặc dù có nhiều
thuận lợi như đối với bên nhận quyền thì sẽ rút ngắn được thời xây dựng thương hiệu,
ít tốn kém… còn bên nhận quyền thì mở rộng được mạng lưới quy mô sản xuất của
mình một cách nhanh nhất. Nhưng cũng chứa nhiều nguy cơ, trong đó có nguy cơ bên
nhận quyền có khả năng bị mất uy tín thương hiệu còn bên nhận quyền sẽ bị ràng
buộc nhiều điều khoản không hợp lý, và một số hạn chế nhất định trong hợp đồng.
Với mong muốn tìm hiểu hành lang pháp lý cho hoạt động nhượng quyền thương mại,
mà đặt biệt là các quy định pháp luật về nhượng quyền thương mại nhưng có liên quan
đến các lĩnh vực khác, trong đó có bao gồm Luật cạnh tranh. Chính vì thế mà người
viết đã chọn đề tài “Một số vấn đề pháp lý về nhượng quyền thương mại dưới góc độ
pháp luật cạnh tranh ở Việt Nam” để nghiên cứu làm luận văn tốt nghiệp của mình.
7
2. Mục đích nghiên cứu
Trước xu thế chung của nền kinh tế thế giới và trong bối cảnh Việt Nam đang
trong giai đoạn chuyển mình với những thời cơ và thách thức đặt ra thì việc các doanh
nghiệp lựa chọn mô hình kinh doanh nhượng quyền thương mại được coi là một trong
những sự lựa chọn phù hợp. Điều này đã mở ra hướng đi cho các doanh nghiệp đặc biệt
là các doanh nghiệp vừa và nhỏ khi mới bắt đầu kinh doanh. Bởi vì đây là phương thức
kinh mang đến nhiều lợi nhuận cho các bên tham gia nhưng bên cạnh đó cũng gặp
không ít khó khăn khi tham gia hoạt động nhượng quyền như nguy cơ mất uy tín thương
hiệu, bị một số thỏa thuận hạn chế cạnh tranh trong hợp đồng nhượng quyền. Do đó
luận văn sẽ nghiên cứu lý luận chung về hoạt động nhượng quyền thương mại và liên
quan đến pháp luật cạnh tranh, làm sáng tỏ hơn vấn đề nhượng quyền thương mại dưới
góc độ pháp luật cạnh tranh ở một số nước trên thế giới và Việt Nam. Trên cơ sở đó
luận văn sẽ đề xuất một số ý kiến để hoàn thiện những quy định về nhượng quyền
thương mại dưới góc độ pháp luật cạnh tranh. Từ đó luật cạnh tranh có thể áp dụng một
cách hiệu quả hơn trong nhượng quyền thương mại đối với nền kinh tế của Việt Nam
đang trên đường phát triển.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Trong khuôn khổ luận văn tốt nghiệp của mình, do giới hạn về thời gian nghiên
cứu nên người viết chỉ nghiên cứu các quy đinh liên quan đến pháp luật cạnh tranh
trong hoạt động nhượng quyền thương mại ở Việt Nam. Trên cơ sở liên hệ với pháp luật
một số nước trên thế giới. Từ đó đưa ra những đề xuất nhằm hoàn thiện những quy định
của pháp luật cạnh tranh về nhượng quyền thương mại.
4. Phương pháp nghiên cứu
Các phương pháp được dùng để nghiên cứu đề tài là phương pháp nghiên cứu
phân tích, tổng hợp tài liệu. Bên cạnh đó phương pháp sưu tầm và tổng hợp các bài
nghiên cứu, ý kiến của các luật gia, nhà luật học.v.v… Kết hợp với phân tích, đối chiếu
với các quy định của pháp luật, nhằm tìm ra những điểm mới, điểm hạn chế để từ đó để
có một bài nghiên cứu hoàn chỉnh.
5. Cơ cấu của luận văn
Ngoài mục lục, lời nói đầu, kết luận và tài liệu tham khảo luận văn gồm có ba
chương:
Chương 1: Khái quát chung về nhượng quyền thương mại và vấn đề pháp lý liên
quan đến pháp luật cạnh tranh
8
Chương 2: Nhượng quyền thương mại dưới góc độ của pháp luật cạnh tranh ở
Việt Nam và một số nước trên thế giới
Chương 3: Một số đề xuất nhằm hoàn thiện những quy định về nhượng quyền
thương mại dưới góc độ pháp luật cạnh tranh ở Việt Nam
Với sự cố gắng của bản thân và sự tận tình giúp đỡ của Cô Nguyễn Mai Hân đã
giúp người viết hoàn thành Luận văn này. Tuy nhiên do kiến thức còn hạn chế và thời
gian nghiên cứu ngắn nên không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự đóng góp ý
kiến của quý thầy cô và các bạn. Cuối lời em xin chân thành cám ơn cô Nguyễn Mai
Hân và các bạn!
9
CHƯƠNG 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI VÀ VẤN
ĐỀ PHÁP LÝ LIÊN QUAN ĐẾN PHÁP LUẬT CẠNH TRANH
1.1. Khái quát chung về hoạt động nhượng quyền thương mại
1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của hoạt động nhượng quyền thương
mại trên thế giới
Hoạt động nhượng quyền thương mại (NQTM) đang được xem là một trong
những chìa khóa mở ra những vùng đất mới của thương trường, đem lại nhiều lợi ích
cho nền kinh tế của nhiều quốc gia. Theo nhiều tài liệu nghiên cứu, hình thức sơ khai
của lối kinh doanh nhượng quyền đã xuất hiện vào khoảng thế kỷ 17- 18 nhưng bùng
nổ tại Mỹ. Sự lớn mạnh của mô hình kinh doanh NQTM thật sự bắt đầu sau chiến tranh
thế giới thứ hai, khi hàng loạt thương hiệu trong các ngành dịch vụ, bán lẻ, chuỗi khách
sạn, nhà hàng, thức ăn nhanh ra đời, mô hình kinh doanh NQTM sau đó ngày càng phát
triển và phổ biến khắp thế giới.
Ngày nay, NQTM đã có mặt hầu như tất cả các lĩnh vực của nền kinh tế từ thực
phẩm, nhà hàng, khách sạn, giải trí, dịch vụ thuê xe,…và phát triển với tốc độ cao trên
phạm vi toàn cầu với các nhãn hiệu nổi tiếng thế giới như: Mc Donald’s, Lotteria, KFC,
Burger King,….Theo số liệu thống kê tại Hoa kỳ hiện có hơn 500.000 hợp đồng NQTM
với doanh thu lên đến 1.350 tỷ USD trong một năm; còn lại khu vực Bắc Mỹ, hiện có
hơn 750.000 ngàn hợp đồng được ký kết. Riêng tại Châu Âu, thì sự tăng trưởng của
hoạt động này cũng rất lớn, năm1988 toàn Châu Âu có tổng cộng 3.338 hệ thống
nhượng quyền với 167.432 cửa hàng kinh doanh khác nhau1.
Hoạt động nhượng quyền thương mại tại khu vực Châu Á cũng đang rất phát
triển và đạt được nhiều thành công, theo báo cáo của Hiệp hội nhượng quyền thương
mại thế giới vào năm 1988, thì hàng năm khu vực này có mức tăng trưởng trên 7% về
NQTM và đóng góp vào nền kinh tế khoảng 150 tỷ USD. Những lợi ích mà hoạt động
này mang lại cho các quốc gia là rất lớn, chính vì thế mà các quốc gia đã có những
chính sách khuyến khích phát triển Franchise, Hoa Kỳ được xem là quốc gia đầu tiên đã
luật hóa hoạt động này và có chính sách ưu đãi cho những cá nhân, doanh nghiệp kinh
doanh theo phương thức này như: Quy định bất kỳ người nước ngoài nào mua
1
28/05/2009
10
Franchise tại Mỹ với số vốn đầu tư từ 500.000 đến 1.000.000 USD và thuê ít nhất 10
nhân công tại địa phương thì sẽ được cấp thị thực thường trú (Green Card) tại Mỹ.2 Tại
một số quốc gia còn đầu tư xây dựng các trung tâm học thuật, nghiên cứu chính sách về
Franchise, và ở các trường đại học cũng có riêng chuyên ngành về franchise để đào tạo,
đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế. Ngày nay nhiều tổ chức phi chính phủ đã được thành
lập nhằm thúc đẩy sự phát triển, quảng bá hoạt động NQTM, điển hình như Hội đồng
franchise thế giới (World Franchise Council) ra đời vào năm 1994. Ngoài ra đánh dấu
sự phát triển của hoạt động này là sự ra đời của một tổ chức uy tín và lâu đời nhất như
hiệp hội franchise quốc tế (International Franchise Associltion) được thành lập vào năm
1960 với 30.000 thành viên, bao gồm các doanh nghiệp mua, bán Franchise. Mục đích
của IFA là cung cấp nguồn thông tin về sự phát triển của hệ thống nhượng quyền toàn
cầu, cung cấp hổ trợ các khóa huấn luyện, chương trình đào tạo, tổ chức hội trợ triển
lãm Franchise quốc tế hàng năm thu hút nhiều doanh nghiệp, nhà đầu tư quốc tế tham
dự.
Riêng đối với Việt Nam thì hoạt động này cũng bắt đầu xuất hiện năm 1990, chủ
yếu là hình thức nhượng quyền sản phẩm, như cửa hàng nước giải khác, cây xăng, Xe
máy… Công ty cà phê Trung Nguyên được xem là doanh nghiệp đi đầu tại Việt Nam
trong lĩnh vực NQTM và thu được thành công với hơn 500 cửa hàng nhượng quyền
chính thức trong cả nước và đã có mặt tại Nhật Bản, Campuchia, Thái Lan,… Nhìn một
cách tổng quan, hoạt động nhượng quyền tại Việt Nam hứa hẹn một thị trường đầy hấp
dẫn cho các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Đặc biệt sau khi Việt Nam gia nhập WTO,
hoạt động này càng phát triển mạnh mẽ hơn, nhiều tập đoàn trên thế giới như: Mc
Donald’s, Satubcks, Seven-eleven, Walmart…cũng đang xâm nhập thị trường Việt
Nam. Như vậy có thể khẳn định Việt Nam đang trong giai đoạn khởi động lĩnh vực
NQTM tiềm năng phát triển rất lớn và sẽ tăng trưỡng mạnh trong những năm tới.
1.1.2. Khái niệm và đặc điểm của hoạt động của nhượng quyền thương mại
1.1.2.1. Khái niệm về nhượng quyền thương mại
Franchise (nhượng quyền thương mại) có nguồn gốc từ tiếng pháp có nghĩa
là đặc quyền, ưu đãi là một hình thức nhân rộng thương hiệu, nhân rộng mô hình kinh
doanh có xuất xứ từ Châu Âu cách đây cả trăm năm nhưng lại phát triển mạnh mẽ tại
Mỹ. Với sự phát triển nhanh chóng của nó, đến nay hoạt động này đã
2
Ts. Lý Quý Trung-Franchise- Bí quyết thành công bằng mô hình nhượng quyền kinh doanh-Nxb Trẻ 2006 –
Trang 30
11
xuất hiện gần như khắp thế giới và được các quốc gia đều đã luật hóa các quy định điều
chỉnh hoạt động nhượng quyền. Vì vậy, hiện nay có nhiều khái niệm khác nhau về
NQTM.
Theo Hiệp hội nhượng quyền thương mại quốc tế (The International Franchise
Association) thì “nhượng quyền thương mại (NQTM) là mối quan hệ theo hợp đồng,
giữa bên giao và bên nhận quyền, theo đó bên giao đề xuất hoặc phải duy trì sự quan
tâm liên tục tới doanh nghiệp của bên nhận trên các khía cạnh như: Bí quyết kinh
doanh, đào tạo nhân viên, bên nhận hoạt động dưới nhãn hiệu hàng hóa, phương thức,
phương pháp kinh doanh do bên giao sở hữu hoặc kiểm soát; và bên nhận dạng, hoặc sẽ
tiến hành đầu tư đáng kể vốn vào doanh nghiệp bằng các nguồn lực của mình”3. Theo
định nghĩa này thì vai trò của bên nhận quyền kinh doanh trong việc đầu tư vốn và điều
hành doanh nghiệp được đặc biệt nhấn mạnh hơn so với trách nhiệm của bên giao
quyền.
Bên cạnh đó cũng có quan điểm cho rằng nhượng quyền thương mại là cách thức
tiếp thị và phân phối sản phẩm, dịch vụ dựa trên mối quan hệ giữa hai đối tác; một bên
gọi là bên nhượng quyền (Franchisor) với một bên gọi là bên nhận quyền (Franchisee)
thông qua hợp đồng NQTM.
Ở Việt Nam thì hoạt động NQTM có xu hướng phát triển với tốc độ cao trong
giai đoạn hiện nay. Nhưng xét một cách tổng quan thì chưa xứng với tiềm năng hiện có
trong nước, một phần là do khung pháp lý quy định về vấn đề này còn hạn chế, có thể
thấy hoạt động này chỉ được quy định một cách chi tiết trong luật thương mại 2005, từ
điều 284 đến 291, đây cũng được xem là một bước tiến lớn trong Luật thương mại Việt
Nam góp phần rút ngắn khoảng cách trong hoạt động thương mại so với các quốc gia
khác trên thế giới. Tuy nhiên trong Luật thương mại 2005 đã không đưa ra khái niệm
hoạt động NQTM một cách chi tiết mà chỉ được ghi nhận tại điều 284 của Luật thương
mại 2005 như sau:
Nhượng quyền thương mại là hoạt động thương mại, theo đó bên nhượng quyền
(BNQ) cho phép và yêu cầu bên nhận quyền (BNHQ) tự mình tiến hành việc mua bán
hàng hóa, cung ứng dịch vụ theo các điều kiện sau đây:
1. Việc mua bán hàng hóa cung ứng dịch vụ được tiến hành theo cách thức
tổ chức kinh doanh do bên nhượng quyền quy định và được gắn với nhãn hiệu hàng
hóa, tên thương mại, bí quyết kinh doanh, khẩu hiệu kinh doanh, biểu tượng kinh
doanh, quảng cáo của bên nhượng quyền;
3
03/02/2007
12
2. Bên nhượng quyền có quyền kiểm soát và trợ giúp cho bên nhận quyền
trong việc điều hành công việc kinh doanh.
Theo khái niệm này thì NQTM được xem là một hoạt động thương mại nhằm mở rộng
hệ thống kinh doanh của các thương nhân, thông qua việc chia sẻ quyền kinh doanh
trên một thương hiệu cho một thương nhân khác. Quan hệ này được tạo lập ít nhất là
hai chủ thể bao gồm BNQ (là bên sở hữu đối với “quyền thương mại” và BNHQ là (bên
độc lập, muốn kinh doanh bằng “quyền thương mại” của BNQ). Các bên trong quan hệ
thỏa thuận BNQ thương mại trao cho BNHQ “quyền kinh doanh” bao gồm quyền sử
dụng tên thương mại, bí quyết kinh doanh, khẩu hiệu kinh doanh, biểu tượng kinh
doanh,… của BNQ để kinh doanh và sẽ được nhận một khoản phí hay % doanh thu
trong một khoảng thời gian nhất định, đồng thời BNHQ sử dụng “quyền thương mại”
của bên nhượng quyền để kinh doanh nhưng phải chấp nhận tuân thủ một số điều kiện
của BNQ đưa ra.
Mặc dù có nhiều khái niệm khác nhau về NQTM dựa trên quan điểm cụ thể của
các nhà làm luật ở mỗi quốc gia khác nhau. Nhưng có thể thấy rằng các quan điểm
chung trong tất cả các khái niệm trên là việc một bên độc lập (BNHQ) phân phối, kinh
doanh sản phẩm hoặc dịch vụ dưới nhãn hiệu và các đối tượng quyền sở hữu trí tuệ
khác cũng như hệ thống kinh doanh đồng bộ do một bên khác (BNQ) phát triển và sở
hữu; để được phép làm điều này, BNHQ phải trả một khoản phí và chấp nhận một số
hạn chế do BNQ quy định.
Từ những khái niệm trên cho ta thấy sự cần thiết của một hành lang pháp lý rõ
ràng và đầy đủ để điều chỉnh hoạt động này là rất quan trọng. Thực tiễn hoạt động
NQTM đang diễn ra hết sức sôi nổi, đầy tiềm năng, tuy nhiên đây là một phương thức
kinh doanh thương mại đặc biệt có liên quan đến cả hệ thống kinh doanh bao gồm:
nhiều chủ thể khác nhau và liên quan đến cả nền kinh tế, lại chứa đựng nhiều khả năng
gây ra tranh chấp. Vì thế việc ban hành các qui đinh của pháp luật điều chỉnh hoạt động
nhượng quyền, đảm bảo cho hoạt động này phát triển trong khuôn khổ của pháp luật
góp phần tạo sự thông thoáng trong kinh doanh, đem lại lợi nhuận cho nền kinh tế và
các chủ thể. Ngoài ra, thì các yếu tố hình thành quan hệ pháp luật về NQTM đã tồn tại
và hoàn thiện hơn là rất cần thiết.
1.1.2.2. Đặc điểm nhượng quyền thương mại
Từ khái niệm trên cho ta thấy NQTM ở Việt Nam có những đặc điểm cơ bản
sau:
13
Thứ nhất đây là một hoạt động thương mại nhằm mục đích sinh lời4. Hoạt động
này được thực hiện dựa trên thỏa thuận giữa các bên tham gia nhằm mục đích là, thu
được lợi nhuận trong kinh doanh. Theo đó một bên sẽ trao quyền sử dụng các đối tượng
sở hữu trí tuệ và dấu hiệu thương mại của mình gọi chung là các quyền thương mại
như: tên thương mại, bí quyêt kinh doanh, biểu tượng kinh doanh… Và một bên phải
bỏ vốn ra đầu tư cơ sở kinh doanh cùng với việc trả phí cho việc sử dụng các quyền
thương mại đó, đồng thời cũng phải tuân thủ theo các quy định do BNQ đặc ra trong
quá trình kinh doanh.
Thứ hai trong mối quan hệ NQTM gồm có hai chủ thể tham gia đó là BNQ và
BNHQ. Theo đó BNQ là bên có quyền sở hữu đối với các quyền thương mại được
chuyển giao cho BNHQ để tiến hành kinh doanh, và là thương nhân được cấp quyền
thương mại theo quy định của pháp luật Việt Nam, trong đó bao gồm bên nhượng
quyền thứ cấp trong mối quan hệ với bên nhận quyền (bên nhượng quyền thứ cấp là
thương nhân có quyền cấp lại quyền thương mại mà mình đã nhận từ bên nhượng
quyền ban đầu cho bên nhận quyền thứ cấp)5.
Còn phía BNHQ là các thương nhận được nhận quyền thương mại để tiến hành
việc mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ theo các quy đinh của BNQ đặc ra. Trong
mối quan hệ sẽ bao gồm cả bên nhận quyền sơ cấp (bên nhận quyền sơ cấp là thương
nhân nhận quyền thương mại từ bên nhượng quyền ban đầu), và bên nhận quyền thứ
cấp (bên nhận quyền thứ cấp là thương nhân nhận lại quyền thương mại từ bên nhượng
quyền thứ cấp)6.
Thứ ba về phí nhượng quyền đây là vấn đề luôn được các chủ thể trong quan hệ
nhượng quyền quan tâm. Mặc dù phí nhượng quyền không được nêu ra một cách cụ thể
trong Luật thương mại 2005, nhưng trên thực tế thì phí nhượng quyền được hiểu là một
khoảng tiền do bên nhận quyền sẽ trả cho bên nhượng quyền khi sử dụng các quyền
thương mại để tiến hành sản xuất, kinh doanh. Và được các bên tự thỏa thuận khi thanh
toán với nhau mà không chịu giới hạn từ phía cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Có
nghĩa là BNHQ sẽ trả cho BNQ một khoản tiền khi hai bên ký kết hợp đồng nhượng
quyền thương mại. Và khoản tiền đó sẽ do hai bên tự thỏa thuận với nhau đến một mức
giá phù hợp và một cách tự nguyện không bên nào ép buộc bên nào. Và mức phí
4
Theo khỏan 1, điều 3, Luật thương mai 2005
Theo khỏan 1 , khỏan 2, điều 3, nghị định số 35 hướng dẫn chi tiet một số họat đông nhượng quyền thương mai
6
Theo khỏan 3, khỏan 4, khoản 5, điều 3, nghị định số 35 hướng dẫn chi tiet một số họat đông nhượng quyền
thương mai
5
14
nhượng quyền đó không có qui định trong luật và không có một cơ quan nhà nước nào
ra mức giá chung cho phí nhượng quyền thương mại.
1.1.2.3. Vai trò của pháp luật về nhượng quyền thương mại
Cũng như các quan hệ pháp luật khác thì quan hệ pháp luật về hoạt động nhượng
quyền luôn tồn tại các mối quan hệ sau: đó là quan hệ giữa cơ quan nhà nước với các
chủ thể tham gia kinh doanh và mối quan hệ giữa các chủ thể kinh doanh với nhau. Còn
về mặt khách thể chính là hoạt động nhượng quyền và nội dung là quyền và nghĩa vụ
của các bên tham gia. Trong pháp luật về nhượng quyền có các quy định sau:
+ Quy định về tư cách chủ thể giữa các bên tham gia quan hệ nhượng quyền bao
gồm BNQ và BNHQ, quyền và nghĩa vụ các bên.
+ Quy định về chế độ pháp lý của hợp đồng. Đó là cách thức xác lập hợp đồng,
đối tượng, hình thức, thời hạn của hợp đồng, về quyền và nghĩa vụ của các chủ thể
tham gia khi thực hiện hợp đồng và những điều kiện khi chấm dứt hợp đồng và hậu quả
pháp lý khi giải quyết.
+ Các quy đinh trong lĩnh vực quản lý nhà nước đối vói hoạt động nhượng
quyền thương mại: nghĩa vụ đăng ký hoạt động nhượng quyền giữa các bên tham gia,
cơ quan có thẩm quyền đăng ký, thủ tục đăng ký,… đồng thời quy đinh về các hành vi
vi phạm pháp luật, thẩm quyền, thủ tục xử lý vi phạm.
Hoạt động NQTM là hình thức kinh doanh mang lại nhiều lợi ích cho các bên
tham gia: Như hệ thống kinh doanh được mở rộng, thương hiệu được quảng bá rộng rãi,
đồng thời cũng giúp các doanh nghiệp xâm nhập vào thị trường đầy tiềm năng và chi
phí thấp. Riêng đối với các bên lần đầu kinh doanh nhượng quyền thì đây là cách lựa
chọn tốt nhằm giảm thiểu rủi ro, vì không cần phải trãi qua giai đoạn xây dựng và phát
triển ban đầu. Tuy nhiên hoạt động này càng được khuyến khích và mở rộng thì càng
chứa đựng khả năng tranh chấp cao. Bản thân quyền thương mại đã liên quan trực tiếp
tới lợi ích của một nhà kinh doanh, việc phát triển “quyền thương mại” đồng nghĩa với
việc nâng cao vị thế cạnh tranh của nhà kinh doanh đó trên thị trường và quyết định
mức tăng doanh thu, lợi nhuận. Việc nhượng lại quyền này cho một chủ thể khác để
cùng kinh doanh chia sẻ lợi ích nên dễ gây ra tranh chấp. Chính vì thế mà hoạt động
NQTM là một hoạt động đặc biệt, cần sự điều chỉnh của pháp luật nhằm giảm thiểu
những kẻ hở trong quá trình kinh doanh. Và đây cũng là công cụ hữu hiệu để BNQ duy
trì uy tín của nhãn hiệu, cũng như sự phát triển đồng bộ của cả hệ thống bằng những
điều khoản về nghĩa vụ mà luật quy định mà BNHQ phải tuân theo và được đảm bảo
thực hiện bằng các hình thức như: phạt vi phạm hợp đồng, bồi thương thiệt hại,… Mặt
15
khác với một hành lang pháp lý đầy đủ sẽ tạo nên tâm lý an tâm hơn cho BNHQ khi ký
kết hợp đồng NQTM. Vì quyền lợi của họ sẽ được pháp luật bảo vệ trong khi tiến hành
kinh doanh. Như việc quy định các nghĩa vụ của BNQ về việc hỗ trợ, giúp đỡ bên nhận
BNHQ quyền trong suốt quá trình kinh doanh hay việc BNQ phải có nghĩa vụ phải
cung cấp bản giới thiệu về kinh doanh nhượng quyền cho BNHQ xem xét để quyết định
xem có nên giao kết hợp đồng NQTM hay không? Trong bản giới thiệu đó sẽ quy định
các thông tin mà BNQ phải cung cấp như: Tình hình tài chính, kinh nghiệm kinh doanh,
giới thiệu về doanh nghiệp, đội ngủ quản lý và các của hàng đang hoạt động.
Đồng thời pháp luật về NQTM được ban hành với những quy định cụ thể, rõ
ràng và đầy đủ thì sẽ giúp cho hoạt động NQTM phát triển ổn định không những cho
các doanh nghiệp trong nước mà còn thu hút được các nhà đầu tư nước ngoài góp phần
tăng doanh thu cho ngân sách nhà nước, thúc đẩy nền kinh tế bền vững. Do đó pháp
luật về NQTM có vai trò rất quan trọng cho hoạt động kinh doanh nhượng quyền, nó
tạo được tính ổn định trong kinh doanh, và tạo tâm lý an tâm cho các doanh nghiệp và
các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Và cũng góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế
của đất nước và thu được nhiều lợi nhuận hơn.
1.2. Khái quát chung về pháp luật cạnh tranh ở Việt Nam
1.2.1. Khái niệm cạnh tranh
Từ lâu các vấn đề cạnh tranh kinh tế được các nhà kinh tế học trước C.Mac.
Và chính các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mac_Lênin cũng đã đề cập đến .Ở nước ta
trong quá trình đổi mới cũng đã thay đổi về tư duy, quan điểm đối với cạnh tranh. Cạnh
tranh vừa là môi trường vừa là động lực của nên kinh tế thị trường. Sự đa dạng về thành
phần kinh tế và sự đông đảo của chủ thể tham gia kinh doanh hiện nay, đã làm cho cuộc
sống thị trường trở nên sôi động, tình hình cạnh tranh diễn ra ngày càng phức tạp, gay
gắt và cũng vô cùng phong phú. Cạnh tranh đã đem lại cho thị trường, cho đời sống xã
hội một diện mạo mới, linh hoạt đa dạng và ngày càng phát triển, đồng thời cũng nảy
sinh nhiều vấn đề xã hội như: phá sản, kinh doanh gian dối cạnh tranh không lành
mạnh… Qua nhiều năm phát triển của nền kinh tế thị trường cạnh tranh không còn là
khái niệm mới mẻ trong đời sống kinh tế -xã hội, và trong khoa học pháp lý của Việt
Nam. Cho đến nay các nhà khoa học trong nước và nước ngoài dường như chưa thỏa
mãn với bất cứ khái niệm nào về cạnh tranh. Bởi vì cạnh tranh là một hiện tượng của
nền kinh tế thị trường, cạnh tranh xuất hiện ở mỗi lĩnh vực. Mọi công đoạn của quá
trình kinh doanh và với bất cứ chủ thể nào đang tồn tại trên thị trường. Do đó nó được
nhìn nhận ở nhiều gốc độ khác nhau, tùy thuộc vào ý định và hướng tiếp cận của các
16
nhà khoa học.Với tư cách là động lực nội tại trong mỗi một chủ thể kinh doanh, cạnh
tranh được cuốn Black’s law dictionary diễn tả là sự nổ lực hoặc hành vi của hai hay
nhiều thương nhân nhằm tranh giành lợi ích giống nhau từ chủ thể thứ ba7.
Theo từ điển Cornu của Pháp thì cạnh tranh được hiểu là “hành vi của doanh nghiệp
độc lập với nhau và đối thủ của nhau về cung ứng hàng hóa, dịch vụ nhằm thỏa mãn
nhu cầu giống nhau với sự may rủi của mỗi bên, thể hiện qua việc lôi kéo được hoặc bị
mất đi một lượng khách hàng thường xuyên”8.
Như vậy cạnh tranh có thể được hiểu là quá trình mà các chủ thể tìm mọi biện
pháp để vượt lên so với các đối thủ về một lĩnh vực nhất định. Và còn nhiều các khái
niệm khác về cạnh tranh.
Từ những khái niệm trên về cạnh tranh và từ quá trình tìm hiểu mà người viết đã
có một quan niệm khác về cạnh tranh đó là “cạnh tranh là một động lực nhằm thúc đẩy
các chủ thể tham gia kinh doanh trong nền kinh tế thị trường, có thể sáng tạo, và linh
hoạt hơn trong quá trình sản xuất để tạo ra nhiều sản phẩm mới, với kiểu dáng mới để
phù hợp thị hiếu của người tiêu dùng, từ đó sẽ thu hút được nhiều khách hàng về phía
doanh nghiệp của mình hơn” nó có tác động tích cực đến nền kinh tế của thị trường,
góp phần thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế của quốc gia.
Mặc dù nhìn nhận cạnh tranh dưới nhiều góc độ khác nhau, song các lý thuyết về
kinh tế điều nhất trí rằng, cạnh tranh là sản phẩm riêng và là động lực phát triển nền
kinh tế thị trường, vì vậy mà cạnh tranh được mô tả qua nhiều đặc điểm khác nhau.
1.2.2. Đặc điểm của cạnh tranh
Thứ nhất, cạnh tranh là hiện tượng xã hội diễn ra giữa các chủ thể kinh
doanh. Với tư cách là hiện tượng xã hội, cạnh tranh chỉ xuất hiện và tồn tại khi có mặt
nhiều doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế và các hình thức sở hữu khác nhau.
Trong trường hợp chỉ có một doanh nghiệp tồn tại thì sẽ không có cạnh tranh xuất hiện
trong thị trường. Bên cạnh đó, nếu như các doanh nghiệp mà thuộc một hình thức sở
hữu như doanh nghiệp nhà nước thì cạnh tranh diễn ra cũng không có ý nghĩa.
Thứ hai, cạnh tranh chỉ tồn tại khi các chủ thể kinh doanh có quyền tự do hoạt
động trên thị trường. Tại vì nếu họ có quyền tự do hoạt động trên thị trương thì sẽ đảm
bảo cho các doanh nghiệp có thể chủ động tiến hành cuộc tranh giành, để tìm cơ hội
phát triển trên thương trường. Nếu các doanh nghiệp thực hiện việc kinh doanh trên thị
7
TS. Lê Danh Vĩnh, Ths. Nguyễn Ngọc Sơn, Hoàng Xuân Bắc: Pháp luật cạnh tranh tại Việt Nam. Nxb Tư Pháp,
2006, tr. 9
8
Luật cạnh tranh của Pháp và Liên Minh Châu Âu, Nguyễn Hữu Huyên, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2004, tr.11
17
trường theo một khuôn mẫu đã được định sẵn thì sẽ làm cho các doanh nghiệp này tuột
hậu, mất đi tính năng động trên thị trường như: không ngừng sáng tạo, cải tiến khoa
học, nâng cao chất lượng sản phẩm…
Thứ ba, đặc điểm của cạnh tranh còn biểu hiện qua hình thức, cách thức. Cạnh
tranh thể hiện ở sự ganh đua, sự kình địch lẫn nhau của các doanh nghiệp. Với sự thúc
đẩy của lợi nhuận, thì các doanh nghiệp đã lợi dụng nhiều cách thức cạnh tranh khác
nhau trong thị trường để tối đa quá lợi nhuận. Để làm được điều đó thì các doanh
nghiệp phải thu hút được khách hàng, người tiêu dùng mua hàng hóa, dịch vụ của
doanh nghiệp mình.
Thứ tư, mục đích của các doanh nghiệp tham gia cạnh tranh là cùng tranh giành
thị trường mua hoặc bán sản phẩm. Cũng chính lợi nhuận đã thúc đẩy các doanh
nghiệp, các nhà kinh doanh khi tham gia thị trường luôn ganh đua để có thể tranh giành
và tận dụng những cơ hội tốt nhằm mở rộng thị trường để mua hoặc bán sản phẩm. Kết
quả của cuộc cạnh tranh trên thị tường là người có thế mạnh sẽ được mở rộng được thị
phần, còn người yếu hơn sẽ bị thu hẹp hoặc sẽ bị mất đi thị trường. Và doanh nghiệp đó
sẽ rời khỏi thị trường hoặc tìm cho mình một hướng đi khác phù hợp hơn.
1.2.3. Vai trò của cạnh tranh
Trong nền kinh tế thị trường, nếu quan hệ cung cầu là cốt của vật chất, giá
cả là diện mạo thì cạnh tranh là linh hồn của thị trường9. Nhờ có cạnh tranh, với sự thay
đổi liên tục về nhu cầu cùng với bản tính tham lam của con người mà nền kinh tế thị
trường đã đem lại những bước nhảy vọt mà loài người chưa từng có được trong các
hình thái kinh tế trước đó. Sự ham muốn không có điểm dừng đối với lợi nhuận của nhà
kinh doanh đã mau chống trở thành động lực thúc đẩy họ sáng tạo không mệt mỏi làm
cho cạnh tranh được nhìn nhận là động lực của sự phát triển. Do đó cạnh tranh có
những vai trò cơ bản sau đây:
Một là, cạnh tranh đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng. Trong môi trường cạnh
tranh, người tiêu dùng có vị trí trung tâm mà ở đó họ được phục vụ bởi các bên tham
gia cạnh tranh. Nhu cầu của họ được đáp ứng một cách tốt nhất mà thị trường có thể
cung ứng, vì chính họ là những người bỏ phiếu bằng chính đồng tiền để quyết định ai
tồn tại và ai phải ra khỏi cuộc chơi.
Hai là, cạnh tranh với vai trò điều phối. Như một quy luật sinh tồn của tự nhiên,
cạnh tranh đảm bảo phân phối thu nhập và các nguồn lực tập trung vào tay các doanh
9
Cách diễn tả của PGS. Nguyễn Như Phát, Bùi Nguyên Khánh
18
nghiệp giỏi, có khả năng và bản lĩnh trong kinh doanh. Sự tồn tại của cạnh tranh sẽ loại
bỏ những khả năng lạm dụng quyền lực của thị trường để bóc lột đối thủ cạnh tranh và
bốc lột khách hàng.
Ba là, cạnh tranh đảm bảo cho việc sử dụng các nguồn lực kinh tế một cách hiệu
quả nhất. Với những nổ lực giảm chi phí để từ đó giảm giá thành của hàng hóa, dịch vụ,
các doanh nghiệp buộc phải đặc mình vào những điều kiện kinh doanh tiết kiệm bằng
cách sử dụng một cách hiệu quả các nguồn lực mà họ có được. Mọi sự lãng phí hoặc
tính toán sai lầm trong việc sử dụng nguyên vật liệu điều có thể dẫn đến thất bại trong
kinh doanh.
Bốn là, cạnh tranh có tác dụng việc thúc đẩy ứng dụng các tiến bộ khoa học, kỷ
thuật trong kinh doanh. Nhu cầu tìm kiếm lợi nhuận đã thúc đẩy các doanh nghiệp
không ngừng áp dụng các tiến bộ khoa học, kỷ thuật tiên tiến nhằm nâng cao chất lượng
sản phẩm, giảm chi phí sản xuất, để đáp ứng ngày càng tốt hơn đòi hỏi của thị trường,
từ đó mong giành phần thắng về mình.
Năm là, cạnh tranh kích thích sự sáng tạo, là nguồn gốc của sự đổi mới liên tục
trong đời sống kinh tế- xã hội. Nền tảng của quy luật cạnh tranh trên thị trường là sự tự
do trong kinh doanh và độc lập trong sở hữu và hoạt động của doanh nghiệp. Khi sự tự
do kinh doanh bị tiêu diệt, mọi sự thi đua chỉ là những cuộc tụ hợp theo phong trào mà
không thể là động lực đích thực thúc đẩy sự phát triển. Cạnh tranh đòi hỏi nhà nước và
pháp luật phải tôn trọng sự tự do trong hoạt động kinh doanh.
Với ý nghĩa là động lực của sự phát triển nền kinh tế. Cạnh tranh luôn là đối
tượng được pháp luật và các chính sách kinh tế quan tâm. Trãi qua vài thế kỷ thăng
trầm của nền kinh tế thị trường, và với sự chấm dứt của cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập
trung, con người ngày càng nhận thức đúng đắn hơn về bản chất và ý nghĩa của cạnh
tranh đối với sự phát triển của nền kinh tế.
1.2.4. Phân loại hành vi cạnh tranh
Theo Luật cạnh tranh 2004 thì hành vi cạnh tranh được chia thành hành vi
cạnh tranh không lành mạnh và hành vi hạn chế cạnh tranh10.
Hành vi cạnh tranh không lành mạnh là những hành vi xâm hại trực tiếp đến lợi ích
của đối thủ cạnh tranh, cụ thể là xâm hại đếm trực tự lành mạnh của thị trường bằng
những phương thức trái với pháp luật và truyền thống kinh doanh lành mạnh.
10
Theo điều 1 Luật cạnh tranh 2004
19
Hành vi hạn chế cạnh tranh cũng được thực hiện bằng những phương thức bất
chính nhưng lại xâm hại đến cơ cấu và thiết chế của thị trường, làm giảm thiểu hoặc thủ
tiêu cạnh tranh trên thị trường, so với cạnh tranh không lành mạnh hành vi hạn chế cạnh
tranh có khả năng gây thiệt hại cao hơn. Hành vi hạn chế cạnh tranh bao gồm ba dạng:
thỏa thuận hạn chế cạnh tranh, lạm dụng vị trí thống lĩnh hoặc độc quyền để hạn chế
cạnh tranh và tập trung kinh tế.
Khi đã chọn nền kinh tế thị trường, Luật cạnh tranh là một nhu cầu tất yếu để
bảo vệ lợi ích của nhà nước, của doanh nghiệp và người tiêu dùng đồng thời cũng ngăn
ngừa nạn “cá lớn nuốt cá bé”.Thực tế trong môi trường kinh doanh, bên cạnh những
hoạt động cạnh tranh lành mạnh đã và đang ngày càng nhiều hành vi cạnh tranh không
lành mạnh như thỏa thuận hạn chế cạnh tranh, lạm dụng vị trí thống lĩnh thị
trường…tồn tại. Đối với một bộ phận doanh nghiệp, thay vì coi cạnh tranh như là môt
cơ hội để mở rộng thị trường, cải tiến kĩ thuật…để mình là sự lựa chọn tốt nhất của
người tiêu dùng thì họ lại nhìn cạnh tranh như một mối hiểm họa đối với sự phát triển,
khả năng thu lợi nhuận cũng như sự tồn vong của doanh nghiệp. Vì vậy họ không nỗ
lực điều chỉnh, nâng cao năng lực cạnh tranh trong điều kiện mới, mà họ lại chọn một
con đường dễ dàng hơn là dàn xếp, thỏa thuận nhằm hạn chế cạnh tranh với đối thủ để
duy trì thị phần và lợi nhuận kinh doanh.
Theo Điều 8, Luật Cạnh Tranh 2004 thì các thỏa thuận hạn chế cạnh tranh bao
gồm :
-
Thỏa thuận ấn định giá hàng hóa, dịch vụ một cách trực tiếp hoặc gián tiếp;
-
Thỏa thuận phân chia thị trường tiêu thụ, nguồn cung cấp hàng hóa, cung ứng
dịch vụ;
-
Thỏa thuận hạn chế hoặc kiểm soát số lượng, khối lượng sản xuất, mua, bán
hàng hóa, dịch vụ;
-
Thỏa thuận hạn chế phát triển kỹ thuật, công nghệ, hạn chế đầu tư;
-
Thỏa thuận áp đặt cho doanh nghiệp khác điều kiện kí kết hợp đồng mua, bán
hàng hóa, dịch vụ hoặc buộc doanh nghiệp khác chấp nhận các nghĩa vụ không
liên quan trực tiếp đến đối tượng hợp đồng;
20
-
Thỏa thuận ngăn cản, kìm hãm không cho doanh nghiệp khác tham gia thị
trường hoặc phát triển kinh doanh;
-
Thỏa thuận loại bỏ thị trường những doanh nghiệp không phải là các bên của
thỏa thuận;
-
Thông đồng để một hoặc các bên thỏa thuận thắng thầu trong việc cung cấp hàng
hóa, cung ứng dịch vụ.
Những hành vi thỏa thuận hạn chế cạnh tranh không chỉ làm sai lệch, cản trở
cạnh tranh trên thị trường gây hậu quả xấu tới nền kinh tế nói chung mà còn ảnh hưởng
lớn tới doanh nghiệp khác. Đặc biệt người trực tiếp gánh chịu hậu quả là người tiêu
dùng. Người tiêu dùng Việt Nam đã phải chịu nhiều thiệt thòi trong thời gian qua với
các trường hợp của sản phẩm như ôtô, dược phẩm…Hơn nữa hiện xu hướng cạnh tranh
toàn cầu đang diễn ra mạnh mẽ nên việc kiểm soát các hành vi cạnh tranh xuyên biên
giới sẽ càng khó khăn, phức tạp. Vì vậy nhà nước nào cũng cố gắng bằng nhiều cách
khác nhau tạo lập và duy trì cho mọi hoạt động kinh doanh diễn ra trong môi trường
cạnh tranh lành mạnh, hợp pháp, văn minh. Điều này thật không dễ nhất là đối với nền
kinh tế thị trường non trẻ của Việt Nam.
1.3. Mối quan hệ pháp luật nhượng quyền thương mại và pháp luật cạnh tranh
Từ khái quát chung về NQTM và PLCT. Thì với vai trò tích cực của mình, NQTM
đã và đang được xem là cách thức hiểu quả để các bên mở rộng quy mô sản xuất, kinh
doanh bằng cách khai thác các thương hiệu thành công thông qua việc chuyển giao
quyền sử dụng các quyền thương mại của bên nhận quyền. Cũng chính vì điều đó mà
trong hợp đồng NQTM có thể chứa đựng các hạn chế có khả năng tác động tiêu cực đến
môi trường cạnh tranh. Những hạn chế trong hợp đồng NQTM trong nhiều trường hợp
được giải thích là cần thiết, hợp lý nhằm bảo vệ lợi ích của bên nhượng quyền cũng như
đảm bảo danh tiếng của hệ thống nhượng quyền. Tuy nhiên dưới góc độ của pháp luật
cạnh tranh, các mức độ nhất định có thể ảnh hưởng đến môi trường cạnh tranh. Do vậy,
cần phải đặt các thỏa thuận của các bên trong hợp đồng nhượng quyền trong mối quan
hệ với PLCT. NQTM là một hoạt động thương mại cho nên hợp đồng NQTM cũng có
đầy đủ các nội dung cơ bản của một hợp đồng thương mại như quyền và nghĩa vụ của
các bên, thời hạn hợp đồng, nội dung quyền thương mại được chuyển nhượng, sử dụng
nhãn hiệu, tên thương mại và bí quyết kinh doanh, chấm dứt hợp đồng, giải quyết tranh
chấp…Tuy nhiên trong mối quan hệ với PLCT người viết chỉ tập trung nghiên cứu các
21
vấn đề liên quan đến hạn chế cạnh tranh có thể được ghi nhận trong hợp đồng nhượng
quyền.
Thứ nhất, điều khoản về đề xuất giá bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ. Với lý do
nhằm đảm bảo tính thống nhất của cả hệ thống nhượng quyền, trong hợp đồng NQTM,
BNQ thường đưa ra các quy định nhằm loại bỏ sự cạnh tranh về giá của các bên nhận
BNHQ trong toàn bộ hệ thống. Theo đó, khi ký hợp đồng BNQ sẽ đưa ra yêu cầu của
mình về việc xác định mức giá đối với hàng hóa, dịch vụ là đối tượng của hoạt động
nhượng quyền, đồng thời sẽ loại bỏ quyền của BNHQ trong việc đưa ra mức giá khác
với đề xuất của mình. Bên cạnh đó, hợp đồng NQTM còn có khả năng xuất hiện quy
định về ấn định giá bán cho các thành viên của hệ thống NQTM, điều khoản này thông
thường được thể hiện dưới các hình thức:
+ Đảm bảo một mức giá thống nhất đối với tất cả các BNHQ trong toàn hệ thống.
+ Các BNHQ không được cạnh tranh về giá với nhau.
+ Các BNHQ không được phép tăng đơn vị sản phẩm bán ra cho cùng mức giá.
Ví dụ như ở Việt Nam, hệ thống NQTM “phở 24” công khai ấn định giá bán
24.000đ/ tô phở cho các BNHQ có liên quan. Có nghĩa là giá bán một tô phở là 24.000
là mức giá thống nhất đối với tất cả các cửa hàng là BNHQ. Các cửa hàng này không
được bán cao hơn hoặc thấp hơn mức giá mà BNQ đã đưa ra. Và với cung mức giá như
vậy các cửa hàng không được tăng đơn vị của phở lên nhiều hơn so với quy định chung
nhằm đảm bảo tính thống nhất đối với tất cả BNHQ trong toàn hệ thống.
Xuất phát từ nhiều mục đích khác nhau như đảm bảo tính thống nhất của cả hệ
thống về chất lượng và giá cả hoặc xuất phát từ lợi ích của người tiêu dùng, nhằm đảm
bảo cho họ được sử dụng hàng hóa, dịch vụ với chất lượng tốt nhất và giá thành thấp
nhất trên toàn hệ thống mà BNQ có thể “đề xuất” giá bán cho các BNHQ. Tuy nhiên,
điều khoản này cũng có khả năng vi phạm quy định của pháp luật cạnh tranh.
Thứ hai, là điều khoản về phân chia khu vực kinh doanh, khách hàng. Trong hoạt
động NQTM, các cơ sở trong cùng hệ thống nhượng quyền sẽ cùng sử dụng một tên
thương mại để cung ứng hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. Trong khi đó với sự độc lập
của mỗi cơ sở sẽ làm cho các cửa hàng này phải cạnh tranh với nhau để phát triển. Vì
vậy, để cân bằng lợi ích cho các BNHQ đồng thời đảm bảo hiệu quả lợi ích kinh doanh
của hệ thống, BNQ thường quyết định số lượng cửa hàng nhượng quyền trên một khu
vực địa lý nhất định nhằm phân chia khu vực kinh doanh, khu vực khách hàng.
22
Mỗi BNHQ điều tuân thủ sự phân chia thị trường theo quyết định của BNQ cụ
thể:
Một là, quy định về phân chia lãnh thổ, thể hiện ở “điều khoản về địa điển bán
hàng”. Quy định này cấm BNHQ bán hàng ngoài phạm vi của mình. Hợp đồng NQTM
có thể quy định rằng BNHQ chỉ được khai thác hệ thống NQTM tại một cơ sở duy nhất,
nghĩa là BNHQ có nghĩa vụ:
- Bán sản phẩm theo quy định của hợp đồng tại một địa điểm xác định đồng thời
trang trí cửa hàng theo hướng dẫn của BNQ.
- Không cạnh tranh với BNQ và các BNHQ khác trong mạng lưới NQTM.
- Không dịch chuyển hàng hóa được cung cấp từ điểm bán hàng này sang điểm
bán hàng khác (đối với kiểu nhượng quyền phân phối).
Hai là, quy định về phân chia khách hàng được thể hiện như sau:
+ Hợp đồng NQTM có thể quy định về nghĩa vụ cơ bản của BNQ đối với BNHQ,
theo đó đảm bảo việc không tranh giành khách hàng của BNHQ và ngược lại. Mặc dù
trong hoạt động NQTM, BNHQ sẽ kinh doanh với tên gọi, nhãn hiệu đồng bộ với BNQ
cũng như với các BNHQ khác, tuy nhiên hoạt động kinh doanh luôn chứa đựng nhiều
rủi ro, đặc biệt là nguy cơ phải đối mặt với các đối thủ cạnh tranh mạnh hơn mình. Vì
vậy, để đảm bảo lợi ích của mình, BNHQ thường yêu cầu BNQ ký hợp đồng NQTM
độc quyền. Theo đó trong một phạm vi, khu vực địa lý nhất định BNQ chỉ được nhượng
quyền thương mại của mình cho một BNHQ duy nhất và BNHQ có quyền tự do khai
thác “quyền thương mại”11.
+ BNHQ có nghĩa vụ chỉ bán hàng cho người sử dụng cuối cùng hoặc BNHQ
khác. Quy định này cấm BNHQ bán lại hàng mang nhãn hiệu của BNHQ cho các nhà
bán lẻ không phải là thành viên của hệ thống nhượng quyền thương mại. Trên thực tế,
có thể chấp nhận được quy định này vì lý do cần phải giữ uy tín cho sản phẩm và dịch
vụ cuả cả hệ thống NQTM.
Việc quy định về phân chia thị trường và hạn chế cạnh tranh giữa các thành viên
trong hệ thống NQTM. Tuy vậy, để xác định xem điều khoản này có ảnh hưởng tiêu
cực đến môi trường cạnh tranh hay không còn phụ thuộc vào các yếu tố khác nhau của
từng việc cụ thể.
11
Hằng Nga – Thỏa thuận hạn chế cạnh tranh trong hợp đồng nhượng quyền thương mại, Nxb Tổng hợp Thành
Phố Hồ Chí Minh, Năm 2009 – trang 54
23
Thứ ba, điều khoản hạn chế hoặc kiểm soát số lượng, khối lượng sản xuất, mua
bán hàng hóa, dịch vụ. Trong nhượng quyền, để thu được lợi nhuận tối đa cũng như để
thực hiện chiến lược kinh doanh, BNQ và BNHQ có thể thỏa thuận về khối lượng hàng
hóa, dịch vụ được sản xuất phân phối như:
+ Ấn định thời gian sản xuất, cung ứng sản phẩm của hệ thống nhượng quyền
nhằm hạn chế số lượng sản phẩm được sản xuất và cung ứng ra thị trường.
+ Thống nhất về sản lượng hàng hóa sản xuất hoặc cung ứng cho thị trường giữa
BNQ với các BNHQ trong cùng hệ thống.
+ Ấn lượng hàng hóa cung cấp của BNQ đối với các BNHQ.
Thông thường, khối lượng hàng hóa được ấn định sẽ thấp hơn so với nhu cầu của
thị trường nhằm tạo thành sự khan hiếm ảo trên thị trường làm mất cân bằng cung cầu
để đẩy giá thành cao nhằm mục đích hưởng lợi. Tuy nhiên, cũng không loại trừ khả
năng BNQ ấn định khối lượng, số lượng hàng hóa, dịch vụ cung ứng nhằm đảm bảo sự
cân bằng giữa các BNHQ và để hợp lý hóa hoạt động kinh doanh.
Thứ tư, Điều khoản về duy trì tính đặc trưng và uy tín của mạng lưới nhượng
quyền (bán hàng có ràng buộc). Trong hợp đồng NQTM (thường là trong lĩnh vực ăn
uống, nhà hàng) thông thường sẽ có điều khoản này. Theo đó để duy trì tính đặc trưng
và uy tín của mạng lưới nhượng quyền; một mặt BNQ có trách nhiệm cung cấp cho
BNHQ bí quyết và kỹ thuật chế biến, nấu nướng thậm chí cả nghĩa vụ mua nguyên liệu
từ BNQ hoặc từ bên thứ ba do BNQ chỉ định. Việc đặt ra các tiêu chuẩn đối với hàng
hóa, dịch vụ là đối tượng của hợp đồng nhượng quyền nhìn chung, là có lợi cho người
tiêu dùng và có thể làm cho thị trường hoạt động một cách hiệu quả hơn. Nó giúp cho
người tiêu dùng có nhiều thông tin, giúp họ đưa ra các quyết định chính xác hơn về sản
phẩm mà họ dự định mua đồng thời các tiêu chuẩn đó làm cho cung cầu thị trường cân
bằng nhanh hơn và lợi ích của công nghệ mới được sử dụng hiệu quả hơn nhưng điều
đó cũng sẽ ảnh hưởng đến khả năng gia nhập thị trường của các chủ thể không được chỉ
định bởi BNQ.
Thứ năm, điều khoản về phân phối độc quyền. Đối với nhượng quyền thương
mại, đặc biệt là đối với nhượng quyền phân phối thì BNHQ phải tuyệt đối trung thành
và tôn trọng lợi ích của BNQ, trong hoạt động kinh doanh, BNHQ không được phép
thực hiện các hành vi nhằm cố ý mang lại lợi ích cho bên thứ ba hoặc cho đối thủ cạnh
tranh của BNQ do đó BNHQ có nghĩa vụ:
+ Chỉ được bán hàng hóa do BNQ cung cấp hoặc bên thứ ba do BNQ chỉ định
trong trường hợp BNQ không có hàng để cung cấp.
24
+ Hạn chế kinh doanh một loại hàng hóa được ghi rõ trừ khi hàng hóa đó được
BNQ cung cấp hoặc bên thứ ba do BNQ chỉ định.
+ Cấm BNHQ bán lại hàng không mang nhãn hiệu của BNQ.
Thực tế thì các quy định này là cần thiết, bắt buộc đối với hoạt động nhượng
quyền vì không thể chấp nhận các cửa hàng mang cùng một thương hiệu, tên thương
mại mà cung cấp các sản phẩm, dịch vụ khác nhau. Trừ các trường hợp ngoại lệ khi chủ
thương hiệu cho phép bổ sung một số sản phẩm, dịch vụ để đáp ứng nhu cầu đặc thù
của địa phương, nhưng việc cho phép bổ sung các sản phẩm khác cũng phải được thực
hiện thống nhất cho tất cả các cửa hàng nhận quyền trong cùng một khu vực địa lý.
Thứ sáu, điều khoản về nghĩa vụ không cạnh tranh. Khi đồng ý cho phép BNHQ
kinh doanh dưới tên gọi và tiêu chuẩn chung thì sẽ dẫn đến một hệ quả là BNHQ có khả
năng trở thành đối thủ cạnh tranh của BNQ khi hợp đồng nhượng quyền chấm dứt. Do
vậy, để đảm bảo quyền lợi của mình và loại bỏ rủi ro đó từ hoạt động nhượng quyền
thương mại thì BNQ sẽ yêu cầu BNHQ cam kết không được cạnh tranh với mình hoặc
với BNHQ khác trong cùng hệ thống. Theo đó BNHQ có nghĩa vụ:
+ Không tham gia dù trực tiếp hoặc gián tiếp vào bất kỳ hoạt động kinh doanh
nào giống với việc kinh doanh nhượng quyền hoặc cạnh tranh với việc kinh doanh
nhượng quyền trong thời gian thực hiện hợp đồng nhượng quyền và một khoản thời
gian sau khi kết thúc hoặc chấm dứt hợp đồng;
+ Sau khi kết thúc hoặc chấm dứt hợp đồng nhượng quyền không chiêu dụ khách
hàng cũ hoặc khách của cơ sở kinh doanh nhượng quyền hoặc tìm mọi cách lôi kéo bất
kỳ khách hàng từ BNQ hoặc bất kỳ BNHQ nào của BNQ.
+ Buộc mỗi người lao động khi vào làm việc phải ký một cam kết không cạnh
tranh trước khi họ bắt đầu công việc theo mẫu của BNQ;
+ Sau khi kết thúc hoặc chấm dứt hợp đồng nhượng quyền không được tuyển
dụng hay chào mời bất kỳ người nào tại thời điểm đó hoặc vào bất kỳ thời điểm nào
trong vòng hai năm tiếp theo đó đã được tuyển dụng bởi bên nhượng quyền hoặc bên
nhận quyền khác của hệ thống nhượng quyền.
Thứ bảy, điều khoản về hạn chế quảng cáo. Việc quảng cáo ngoài phạm vi kinh
doanh của BNHQ có thể dẫn đến việc dịch chuyển khách hàng. Nhất là đối với kiểu
NQTM dịch vụ. Thí vụ: trong lĩnh vực dịch vụ khách sạn, nếu BNHQ quảng cáo cho
khách hàng của mình bằng tấm bảng quảng cáo lớn đặt trên đường cao tốc từ sân bay
về thành phố, thì sẽ thu hút khách hàng của các BNHQ khác. Có nghĩa là khi BNQ có
25
