Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần ký việt nam

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
=======***=======

NGUYỄN THỊ THU HƢƠNG

KIỂU TRUYỆN NGƢỜI KỲ TÀI
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ
VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Ngƣời hƣớng khoa học:
TS. NGUYỄN THỊ NGỌC LAN

HÀ NỘI - 2014


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Thị Ngọc Lan, người đã tận
tình hướng dẫn trong suốt thời gian qua để tôi có thể hoàn thành khóa luận
này. Tôi cũng xin cảm ơn tập thể thầy cô giáo khoa Ngữ văn trường Đại học
Sư phạm Hà Nội 2, đặc biệt là các thầy giáo trong tổ Văn học Việt Nam đã
giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu cũng như trong suốt thời gian học tập
tại trường.
Hà Nội, tháng 5 năm 2014
Tác giả khóa luận

Nguyễn Thị Thu Hương

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài khóa luận “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện
cổ tích thần kỳ Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các kết quả nghiên cứu, số liệu trong khóa luận là trung thực, không
trùng với kết quả nghiên cứu của các tác giả khác.
Hà Nội, tháng 5 năm 2014
Tác giả khóa luận

Nguyễn Thị Thu Hương


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1
2. Mục đích nghiên cứu.................................................................................. 2
3. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 3
4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 3
5. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 3
6. Đóng góp của khóa luận ............................................................................ 7
7. Cấu trúc khóa luận ..................................................................................... 8
Chương 1. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM KIỂU TRUYỆN
NGƯỜI KỲ TÀI ............................................................................................... 9
1.1. Khái niệm và tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài ...................... 9
1.1.1. Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài ................................................... 9
1.1.2. Tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài ................................... 10
1.2. Đặc điểm kiểu truyện người kỳ tài........................................................ 13
1.2.1. Cốt truyện........................................................................................ 13
1.2.2. Nhân vật .......................................................................................... 16
Chương 2. CÁC MÔ TÍP ĐẶC TRƯNG CỦA KIỂU TRUYỆN
NGƯỜI KỲ TÀI ............................................................................................. 24

2.1. Mô típ “xuất hiện, kết thân”.................................................................. 25
2.1.1. Hình thức cấu tạo ........................................................................... 25
2.1.2. Nội dung biểu đạt ............................................................................ 26
2.2. Mô típ “tài năng khác thường” ............................................................. 29
2.2.1. Hình thức cấu tạo ........................................................................... 29
2.2.2. Nội dung biểu đạt ............................................................................ 29
2.3. Mô típ “hành trạng đặc biệt”................................................................. 35


2.3.1. Hình thức cấu tạo ........................................................................... 35
2.3.2. Nội dung biểu đạt ............................................................................ 35
2.4. Mô típ “phần thưởng” ........................................................................... 39
2.4.1. Hình thức cấu tạo ........................................................................... 39
2.4.2. Nội dung biểu đạt ............................................................................ 40
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 49
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Ra đời trong xã hội có sự phân hóa giai cấp, truyện cổ tích Việt Nam đã
thể hiện được ước mơ, khát vọng của nhân dân về một cuộc sống công bằng
lý tưởng. Tất cả những gì phi lí nhất, không thể tồn tại được ngoài đời thì đều
có thể dễ dàng chấp nhận trong thế giới riêng của truyện cổ tích. Nó như một
thứ ánh sáng đặc biệt rọi chiếu vào tâm hồn con người, giúp họ có niềm tin
yêu, lạc quan hơn vào cuộc sống.
1.1. Bên cạnh những kiểu truyện như người mồ côi, người con riêng,
người mang lốt… kiểu truyện người kỳ tài là một kiểu truyện không thể thiếu
trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Kiểu truyện người kỳ tài với hệ thống

nhân vật đặc sắc, cốt truyện hấp dẫn đã thu hút được sự quan tâm của các nhà
nghiên cứu trong nhiều năm trở lại đây. Tuy nhiên sự quan tâm của những
người làm công tác nghiên cứu truyện cổ tích đối với kiểu truyện mới dừng lại
ở mức độ khái quát, sơ lược, còn nhiều vấn đề cốt lõi như cốt truyện, nhân vật,
mô típ… cần được nghiên cứu một cách kỹ lưỡng hơn để có một cái nhìn tổng
quát về kiểu truyện này. Hơn nữa, cho đến nay, vấn đề kiểu truyện người kỳ tài
còn chưa được đề cập một cách trực diện, tập trung và có hệ thống. Với mong
muốn góp một cái nhìn toàn diện hơn về kiểu truyện, chúng tôi đã lựa chọn đề
tài: “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam”.
1.2. Truyện cổ tích luôn gắn với chức năng giáo huấn. Đó là những
truyện kể trong nhà cho trẻ nhỏ. Đọc và nghe truyện cổ tích, trẻ em cảm thấy
tự mình dấn thân vào một thế giới khác cuộc đời thực mà các em đang sống “một thế giới trong đó trẻ em vận động, chống chọi, đem cái thiện của mình
ra khối kháng với cái ác” (V.Xukhômlin - xki). Không thể phủ nhận giá trị
giáo dục lớn lao mà truyện cổ tích đem lại cho trẻ nhỏ. Kiểu truyện người kỳ
tài với hình tượng nhân vật người tài, người lao động giỏi, người khỏe, dũng

1


sĩ tốt bụng dũng cảm, những con quái vật độc ác quỷ quyệt sẽ mang lại cho
các em những cảm xúc nghệ thuật chân thực, để rồi từ đó nhận thức lý tính về
cái thiện, cái ác, cái xấu xa, điều tốt đẹp ở trên đời. Vì lẽ đó, vấn đề tâm lý
tiếp nhận truyện cổ tích của trẻ em cần được các nhà nghiên cứu quan tâm
một cách thấu đáo. Trong thực tế, chúng tôi nhận thấy thể loại truyện cổ tích
chiếm một khối lượng không nhỏ so với các thể loại khác. Truyện cổ tích
được đưa vào chương trình dạy học từ bậc tiểu học cho đến đại học. Chính vì
vậy, chúng tôi khai thác đề tài này với mong muốn sau khi ra trường sẽ thực
hiện tốt công việc nghiên cứu, giảng dạy văn học dân gian nói chung và
truyện cổ tích nói riêng.
1.3. Thêm vào đó, kiểu truyện người kỳ tài với một vẻ đẹp riêng, không

chỉ tạo ra sức hút kỳ lạ với trẻ thơ mà còn đem đến cho người lớn những xúc
cảm mãnh liệt về một thế giới nhiều phép màu, lý tưởng, công bằng. Người ta
còn tìm thấy ở đó tình yêu và khao khát vươn tới cuộc sống hạnh phúc bình
yên với bao điều kỳ lạ mà thực tại không có. Chính sự hấp dẫn của bản thân
kiểu truyện này đã tạo ra sự hứng thú và niềm say mê đặc biệt cho chúng tôi
khi tiếp cận đề tài.
2. Mục đích nghiên cứu
Đã có không ít các nhà nghiên cứu bàn về kiểu truyện người kỳ tài
trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Song tất cả mới chỉ dừng lại ở mức độ
khái quát chung chung. Để có một cái nhìn đầy đủ và sâu sắc hơn về vấn đề
này, chúng tôi tiến hành đề tài với mục đích:
2.1. Giới thuyết về kiểu truyện người kỳ tài thông qua việc xác định
khái niệm “kiểu truyện” trong tương quan với một số khái niệm khác như:
“mô típ, kiểu nhân vật”. Đồng thời thông qua việc khảo sát tư liệu rút ra
những nhận xét ban đầu về kiểu truyện nghiên cứu.
2.2. Tiến hành nhận diện một số mô típ phổ biến - hạt nhân tạo dựng

2


cốt truyện của kiểu truyện người kỳ tài. Từ đó tìm hiểu sâu hơn về nội dung, ý
nghĩa góp phần lý giải sức hấp dẫn rất riêng của kiểu truyện người kỳ tài so
với những kiểu truyện khác trong kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam.
3. Phạm vi nghiên cứu
3.1. Chúng tôi lựa chọn đề tài có tên: “Kiểu truyện người kỳ tài trong
truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam”. Điều đó cho thấy chúng tôi chỉ xem xét
kiểu truyện ở các truyện cổ tích thần kỳ. Bởi đây là mảng truyện thể hiện tập
trung nhất, sinh động nhất các khía cạnh của kiểu truyện lựa chọn.
3.2. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi tham khảo 10 tập
truyện cổ các dân tộc Việt Nam và đã tập hợp được 35 truyện cổ tích thần kỳ

thuộc kiểu truyện này. Với một số lượng chưa phải là nhiều, nhưng nó là cơ
sở để chúng tôi bước đầu có một cái nhìn nhất quán và đầy đủ hơn về kiểu
truyện.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Để khảo sát tư liệu có hiệu quả, phương pháp đầu tiên mà chúng tôi
sử dụng là phương pháp thống kê, qua đó từng khía cạnh của vấn đề sẽ được
tô đậm, đặt vào hệ thống chung. Đồng thời tiến hành phân loại tư liệu để tìm
ra những biểu hiện của kiểu truyện người kỳ tài.
4.2. Trên cơ sở đó, chúng tôi sử dụng phương pháp phân tích để làm rõ
từng nội dung, đi sâu vào những đặc trưng riêng của vấn đề và tìm hiểu nguồn
gốc cũng như ý nghĩa của nó.
4.3. Cuối cùng, phương pháp tổng hợp là phương tiện đắc lực để khóa
luận có những nhận định chung, những kết luận từ những gì đã khảo sát, đã
phân tích.
5. Lịch sử vấn đề
Cùng với các kiểu truyện khác, kiểu truyện người kỳ tài đã đem đến
cho kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam một màu sắc lung linh, kỳ ảo.

3


Đó thực sự là mảnh đất mầu mỡ khơi gợi sự say mê của các nhà nghiên cứu
văn học dân gian. Chính vì thế có khá nhiều tác giả bàn về kiểu truyện người
kỳ tài trong công trình nghiên cứu của mình.
5.1. Năm 1973, trong cuốn Lịch sử văn học Việt Nam - tập 2, hai tác giả
Đinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên có đề cập đến kiểu nhân vật kỳ tài:
“Truyện cổ tích lại phản ánh khả năng của nhân dân. Kho tàng truyện cổ tích
Việt Nam có các loại về người lao động khỏe, về người thợ khỏe, về người
thông minh…Trong những truyện này, bên cạnh những phần tưởng tượng
chen lẫn với tâm lý chất phác ngây thơ, bao giờ cũng có niềm tin ở khả năng

của con người và lắm khi ta thấy sáng chói lên những nhận xét tinh vi, những
hình tượng kỳ vĩ. Có những truyện như “Lê Như Hổ”, “Thạch Sanh”, truyện
“Ông Ồ”… kể lại kỳ tích của những người có sức khỏe phi thường. Tác dụng
của truyện đến với người nghe trước hết ở sự kinh ngạc kết hợp với sự thán
phục… ” [13;tr.122]. Nhưng tác giả mới đưa ra vấn đề về nhân vật chứ chưa đề
cập cụ thể về kiểu người kỳ tài.
5.2. Năm 1976, Cao Huy Đỉnh trong: Tìm hiểu tiến trình văn học dân
gian Việt Nam có viết: “Những quan hệ xã hội ngày càng được mở rộng vượt
ra ngoài phạm vi gia đình. Những xung đột ở trong truyện cổ do đó cũng bắt
đầu phản ánh trực tiếp những mâu thuẫn của giai cấp trong xã hội phong
kiến... Và mặt khác là những nguyện vọng dân chủ, trí tuệ và tài năng của họ,
tinh thần của họ phê phán, chống đối chế độ tư hữu…” [5;tr.56] những thay đổi
về xã hội cũng là những gợi ý có giá trị cho chúng tôi tìm hiểu về cơ sở hình
thành của kiểu truyện người kỳ tài.
5.3. Năm 1992, trong phần: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam in cuối
tập V Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam Nguyễn Đổng Chi cũng điểm: “Đối
tượng thứ hai được tác giả truyện cổ tích đề cao và ủng hộ là những anh hùng
lập nên các kỳ tích trong đời sống, kể cả những nhân vật tài nghề, mưu trí,

4


dũng cảm, sức khỏe, bất kể họ già hay trẻ, nam hay nữ, và thuộc đẳng cấp xã
hội nào…” [2;tr156]. Ở đây tác giả cũng mới chỉ bàn đến kiểu nhân vật tài giỏi
mà chưa đặt ra vấn đề xem xét kiểu truyện một cách cụ thể toàn diện.
5.4. Năm 1996, Đỗ Bình Trị (Đặng Thanh Lê, Nguyễn Quang Vinh)
trong cuốn Môn Văn và tiếng Việt có nêu ví dụ về kiểu truyện người kỳ tài:
“… Truyện Bốn người tài giỏi là một truyện cổ tích chu du khắp thế giới
(theo cách nói của các nhà nghiên cứu thuộc trường phái di thực). Các dị bản
của truyện này chỉ khác nhau ở hai chi tiết: 1/ đặc điểm tài năng (hoặc phép

thuật) của bốn người (chẳng hạn: người giỏi về thiên văn - người là nhà thiện
xạ - người có tài ăn trộm - người giỏi nghề may (truyện Đức); người giỏi bói
toán - người giỏi bắn cung - người giỏi bơi lặn - người có phép cải tử hoàn
sinh (truyện Cămpuchia); v.v…) 2/ cách phân xử của nhà vua: gả nàng công
chúa được cứu sống cho người nào? (dị bản của các dân tộc phương Đông,
nói chung, kết thúc bằng cách (để vua) gả công chúa cho người bơi lặn giỏi vì
đã ôm nàng khi vớt nàng từ đáy biển lên)…[22;tr.58] ở đây tác giả cũng đã đề
cập đến kiểu truyện người kỳ tài nhưng chỉ dừng lại ở khía cạnh nhỏ.
5.5. Năm 2002, Phạm Thu Yến (Lê Trường Phát, Nguyễn Bích Hà)
trong cuốn Giáo trình văn học dân gian cũng viết: “Nhóm truyện về người
lao động giỏi gồm những truyện mà nhân vật chính là những người đi ở,
người làm thuê, người lao động tài năng. Truyện đề cao những người có khả
năng lao động đặc biệt, những sáng tạo và thành công lao động…”

[25;tr.74]

ở

đây tác giả cũng mới chỉ nêu ra cách hiểu cơ bản về kiểu truyện người kỳ tài
chứ chưa đi sâu vào nghiên cứu kiểu truyện này.
5.6. Năm 2008, Nguyễn Bích Hà trong: Giáo trình văn học dân gian
Việt Nam có viết: “Kiểu truyện người khỏe là kiểu truyện mà các nhân vật
chính là những con người nổi bật ở sức khỏe phi thường và có tài năng lạ…”
[7;tr.92].

Tuy nhiên ở đây tác giả mới chỉ nói ra khái niệm sơ qua về kiểu

5

truyện người khỏe (hay còn gọi là kiểu truyện người kỳ tài).
5.7. Năm 2011, Lưu Thị Hồng Việt trong Tạp chí Văn hóa nghệ thuật
số 319 có bài viết về “Truyện cổ tích Việt - Hàn vài so sánh mô típ” trong đó
tác giả cũng có nhắc đến kiểu truyện người kỳ tài (hay những người khỏe)
như sau: “Chàng trai khỏe: Đây là motip xuất hiện khá nhiều trong truyện cổ
tích của người Việt (15 truyện). Nhân vật chàng trai khỏe thể hiện qua các
hành động như: ăn khỏe, làm việc không ai sánh nổi. Đó là nhân vật người
con trong truyện Bốn anh tài: “Càng lớn hắn càng ăn rất tợn: hết bung kia,
chảo nọ nấu lên bao nhiêu cũng vợi”. Chàng trai là người ăn khỏe đồng thời
cũng là người có sức khỏe phi thường, những người bạn tốt của chàng trai là
người khổng lồ một mình có thể tát cạn biển, một người bạn khác chỉ bằng
một hơi có thể làm cho cây cối ngã rạp xuống và người bạn thứ ba là một
người cao lớn có sức khỏe phi thường: gánh một đôi voi đi như bay. Bên cạnh
những chàng thanh niên có sức khỏe hơn người, hơn đời còn có những người
lớn tuổi với sức lực, tài năng không kém, đó là nhân vật ông Ồ được người
Việt miêu tả ngay từ lời mở đầu của truyện: “Ông ta làm việc gấp đôi gấp ba
người thường, sức ăn mỗi bữa có thể hết một nồi mười cơm. Nghề vật thì rất
giỏi...”. Những việc làm, hành động của ông Ồ: dùng ngón tay trỏ thay cho
cái náp rồi tiếp tục cày bình thường, dùng hai cánh tay nhấc bổng trâu lên,
nhổ bật gốc tre khô chỉ bằng một tay lay nhẹ, ăn khỏe không ai sánh nổi đã
làm cho người khách lạ hết lần này đến lần khác phải kinh ngạc, thán phục
trước một người xương đồng da sắt mà mình được tận mắt chứng kiến…”[24].
5.8. Năm 2012, PGS. TS. Vũ Anh Tuấn trong cuốn: Giáo trình văn học
dân gian có viết: “Truyện dũng sĩ (hay truyện về các chàng trai khỏe): đây là
đóng góp độc đáo của kho tàng truyện cổ các dân tộc anh em. Kiểu truyện này
rất ít có ở kiểu truyện của người Kinh. Truyện thường xây dựng những nhóm
nhân vật anh hùng, dũng cảm, có tài năng đặc biệt, trường hợp truyện Thạch

6

Sanh là cá nhân anh hùng. Họ có thể là anh em ruột (truyện của các dân tộc
thuộc khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên) hay các anh em kết nghĩa, bạn bè
kết thân. Mỗi người trong họ có một khả năng đặc biệt và khi kết hợp lại thì
họ bổ sung cho nhau, tạo nên sức mạnh vô địch. Họ tập hợp nhau lại để tạo
nên sức mạnh vô địch nào đó: đánh giặc, diệt thú dữ, hay hoàn thành nhiệm
vụ nào đó mà các nhân vật địch thủ (ban thưởng) giao cho. Bằng tài năng và
tinh thần đoàn kết, họ đã chiến thắng, lập nên chiến công to lớn. Nhưng hầu
hết họ không nhận công danh mà về nhà làm lụng bình thường” [21;tr136].
Mỗi một nhận định đều mang một ý nghĩa riêng nhất định, vì vậy dù
chỉ mang tính chất điểm bình, sơ lược, khái quát, ý kiến của các nhà nghiên
cứu cũng góp phần đem đến cho chúng tôi một cái nhìn ban đầu về nhân vật
trung tâm của kiểu truyện người kỳ tài.
Như vậy trong thời gian khá dài vấn đề kiểu truyện người kỳ tài không
hề bị lãng quên nhưng chưa thực sự được coi là vấn đề lớn cần giải quyết một
cách sâu sắc và cặn kẽ. Quá trình nghiên cứu về kiểu truyện người kỳ tài của
các tác giả còn ở mức độ nông sâu khác nhau. Nhưng những thành quả ấy đã
gợi cho chúng tôi rất nhiều ý tưởng và phần nào định hình hướng đi trong
khóa luận của mình: “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ
Việt Nam” với mục đích tiếp tục phát triển ý kiến của các tác giả đi trước và
cố gắng nghiên cứu một cách cụ thể hơn đề tìm ra những nét độc đáo và hấp
dẫn của kiểu truyện này.
6. Đóng góp của khóa luận
Với đề tài này, chúng tôi mong rằng sẽ góp phần làm cho kiểu truyện
người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam có cái nhìn tổng quát và
toàn diện hơn. Đồng thời làm rõ được những nét độc đáo, đặc sắc của kiểu
truyện người kỳ tài trong hệ thống truyện cổ tích.

7

7. Cấu trúc khóa luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung
chính của khóa luận gồm 2 chương:
- Chương 1: Diện mạo vào đặc điểm kiểu truyện người kỳ tài.
- Chương 2: Các mô típ đặc trưng của kiểu truyện người kỳ tài.

8


Chƣơng 1. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM KIỂU TRUYỆN
NGƢỜI KỲ TÀI
1.1. Khái niệm và tiêu chí nhận diện kiểu truyện ngƣời kỳ tài
1.1.1. Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài
Để tìm hiểu về khái niệm “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích
thần kỳ Việt Nam” trước hết chúng ta đi tìm hiểu về khái niệm truyện cổ tích
thần kỳ. Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Truyện cổ tích thần kỳ là bộ phận
quan trọng và tiêu biểu nhất của thể loại truyện cổ tích. Ở loại truyện này
nhân vật chính vẫn là con người trong thực tại, nhưng các lực lượng thần kỳ,
siêu nhiên đóng một vai trò quan trọng. Hầu như mọi xung đột trong thực tại
giữa người với người đều bế tắc, không thể giải quyết nổi nếu thiếu yếu tố
thần kỳ” [8;tr368].
Truyện cổ tích thần kỳ ra đời ở thời kì đầu của xã hội phong kiến với
yếu tố thần kỳ đóng vai trò quan trọng giúp con người giải quyết những mâu
thuẫn xung đột, và phản ánh những ước mơ khát vọng của cuộc sống đầy trắc
trở. Truyện cổ tích thần kỳ có một số kiểu truyện chính như: kiểu truyện
người con riêng, kiểu truyện người mồ côi, kiểu truyện người mang lốt, kiểu
truyện người em út, kiểu truyện người kỳ tài… Những kiểu truyện này đã làm
nên sự độc đáo cho truyện cổ tích thần kỳ, đặc biệt là kiểu truyện về người kỳ
tài. Nhưng cho đến nay vẫn chưa có công trình nào đưa ra định nghĩa về kiểu

truyện này một cách hoàn chỉnh. Để thực hiện đề tài này, người viết xin mạnh
dạn đưa ra cách hiểu về kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ
Việt Nam.
Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê: “kỳ tài” có nghĩa là những
người có tài năng đặc biệt, rất hiếm thấy [19]. Chúng tôi cho rằng định nghĩa
này là cơ sở quan trọng để xác định khái niệm kiểu truyện người kỳ tài.
Trong cuốn “Thạch Sanh và kiểu truyện dũng sĩ trong truyện cổ tích

9


Việt Nam và Đông Nam Á”, Tiến sĩ Nguyễn Bích Hà đã đưa ra định nghĩa về
kiểu truyện như sau: “Kiểu truyện là tập hợp những truyện kể có những mô
típ cùng loại hình. Trong một kiểu truyện có nhiều mô típ nhưng không nhất
thiết mỗi truyện trong kiểu đó phải có đầy đủ tất cả mô típ chung. Có thể, có
truyện chỉ chung với các truyện khác có nhiều mô típ chung” [6].
Như vậy từ những cơ sở lý thuyết trên chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra
khái niệm về kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam
như sau: “Kiểu truyện người kỳ tài là tập hợp những truyện kể về những con
người trẻ, khỏe, tài giỏi. Nhân vật trung tâm có thể là một cá nhân hay một
tập thể, một dũng sĩ hay một người tài giỏi, họ dùng những tài năng đặc biệt
của mình để vượt qua những khó khăn thử thách. Diễn biến truyện: những
biến cố bắt đầu và không ngừng xảy ra (một hoặc nhiều biến cố) nhằm thử
thách để người dũng sĩ bộc lộ tài năng, ý chí và phẩm chất. Kết thúc của kiểu
truyện này thường có hậu. Cụ thể là người dũng sĩ vượt qua mọi khó khăn, trở
ngại, thử thách, có được sự ngưỡng mộ tuyệt đối của tất cả mọi người, chinh
phục được người đẹp và sống hạnh phúc. Thông qua kiểu truyện người kỳ tài,
tác giả dân gian muốn gửi gắm ước mơ, khát vọng về một cuộc sống hạnh
phúc, lý tưởng và công bằng”.
Khái niệm trên cho chúng tôi nhìn nhận rõ ràng hơn những đặc trưng

của kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam.
1.1.2. Tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài
Là một trong ba tiểu loại của truyện cổ tích Việt Nam, truyện cổ tích
thần kỳ được xem là nhóm truyện xuất hiện sớm hơn cả, có gốc rễ sâu xa từ
thế giới quan thần bí, từ những huyền thoại của thời kỳ nguyên thủy phong
phú, hấp dẫn. Đây là nhóm truyện mà ở đó người đọc có thể nhận ra đời sống
hiện thực khách quan, đặc biệt là bối cảnh tan rã của chế độ công xã nguyên
thủy. Khuynh hướng nổi bật của truyện cổ tích thần kỳ không phải là nhấn
mạnh hiện thực mà trình bày ước mơ, lý tưởng xã hội của nhân dân. Lý tưởng
10


xã hội làm cơ sở cho lý tưởng thẩm mỹ của truyện cổ tích thần kỳ là sự hướng
về tư tưởng đạo đức chất phác, sự công bằng, trong sáng của xã hội thị tộc.
Vậy nên hầu hết những vấn đề xã hội trong truyện cổ tích thần kỳ đều được
giải quyết trong sự chi phối và có sự tác động trực tiếp hay gián tiếp của lực
lượng thần kỳ, thể hiện ở các mô típ, các nhân vật, cốt truyện…
Nhân vật trung tâm của truyện cổ tích thần kỳ là những con người, nạn
nhân có hoàn cảnh khó khăn trong xã hội, là những con người bất hạnh, xấu số,
có địa vị thấp hèn, có số phận không may mắn. Truyện cố tích thần kỳ đã miêu
tả những nhân vật ấy theo khuynh hướng lý tưởng hóa, giải quyết số phận của
họ theo một kết thúc có hậu mang tính chất ước mơ. Mỗi câu chuyện được xem
là quá trình đi tìm kiếm hạnh phúc của những kiểu nhân vật đó.
Kiểu truyện người kỳ tài được xem là một trong những kiểu truyện tiêu
biểu thể hiện được đúng đặc điểm của truyện cổ tích thần kỳ - phản ánh ước
mơ khát vọng của nhân dân về một cuộc sống lý tưởng.
Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài như đã trình bày giúp chúng tôi có
cơ sở để nhận diện rõ ràng hơn về kiểu truyện. Theo đó chúng tôi xác định
kiểu truyện người kỳ tài phải là tập hợp những truyện kể chứa đựng các dấu
hiệu cơ bản sau:

a, Trong truyện, nhân vật chính có tài năng đặc biệt và sức khỏe phi
thường (chàng lặn giỏi, chàng bắn cung giỏi, chàng ăn khỏe…). Sở dĩ chúng
tôi xác định như vậy bởi tài năng đặc biệt chính là đặc điểm chính của kiểu
truyện này. Chính những khả năng ấy đã giúp họ vượt qua những khó khăn
thử thách và khẳng định bản thân mình. Tài năng đặc biệt và sức khỏe phi
thường cũng là đặc điểm quan trọng để phân biệt kiểu truyện này với những
kiểu truyện khác thuộc truyện cổ tích thần kỳ.
b, Trong truyện, người kỳ tài luôn được đề cao, lý tưởng hóa. Như đã
trình bày ở trên kiểu truyện người kỳ tài có gốc rễ sâu xa từ thế giới quan thần

11


bí, trong bối cảnh tan rã của chế độ công xã nguyên thủy nên nhân vật chính
của kiểu truyện này vẫn mang nhiều nét đặc điểm của thần thoại. Hơn nữa
kiểu truyện này được xuất hiện với mục đích chính là thể hiện ước mơ lý
tưởng của nhân dân vì thế hình ảnh của nhân vật chính phải thể hiện được vẻ
đẹp và sức mạnh lý tưởng không phải khi anh ta đã được hưởng những quyền
lợi nào đấy mà ngay từ khi anh ta sống cuộc sống khốn khổ. Có thể thấy ngay
từ khi ra đời những con người kỳ tài đều đã được tác giả dân gian lý tưởng
hóa thành một con người hoàn hảo với: vóc dáng to lớn, tài năng đặc biệt và
sức mạnh phi thường (Bảy chàng trai khỏe mạnh - Chăm; Anh em sinh năm Việt; Ba anh em khỏe - Hà Nhì…). Họ chính là đại diện cho sức mạnh của
cộng đồng, của dân tộc và xứng đáng đứng ra bảo vệ được nhân dân.
c, Đặc biệt, nhân vật người kỳ tài phải được đặt trong những hoàn cảnh
khó khăn thử thách để thể hiện được khả năng và sức mạnh của mình. Biến cố
chính là mấu chốt của kiểu truyện này nhằm thử thách người kỳ tài. Nó được
xem là thứ để chứng minh được khả năng, chứng minh được lòng tự tin, dũng
cảm và nhân hậu của nhân vật. Khi họ vượt qua được những biến cố ấy thì họ
sẽ nhận được những phần thưởng xứng đáng.
d, Với kiểu truyện người kỳ tài nhân vật sẽ được thể hiện chủ yếu qua

hành động với mục đích ca ngợi những người nông dân lao động giỏi. Những
hành động ăn khỏe, bơi giỏi, lặn giỏi… chính là tiêu chí để nhận diện kiểu
truyện này. Nhờ những hành động ấy mà nhân vật chính được mọi người biết
đến và nể phục, tài năng của họ được dịp thử thách và chiến thắng giành được
phần thưởng xứng đáng.
Chúng tôi đã nhận diện và thống kê được 35 truyện thuộc kiểu truyện
người kỳ tài trong kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Chắc chắn đó
chưa phải là tất cả song với số lượng truyện đã sưu tầm, hy vọng chúng tôi sẽ
có đủ cơ sở để hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu.

12


1.2. Đặc điểm kiểu truyện ngƣời kỳ tài
Mỗi một kiểu truyện trong thế giới truyện cổ tích thần kỳ đều có những
đặc điểm khác nhau. Nhưng hai vấn đề không thể thiếu được trong đặc điểm
kiểu truyện đó chính là cốt truyện và nhân vật. Có thể nói, một câu chuyện
hấp dẫn và hay chính là nhờ vào hệ thống cốt truyện và nhân vật đặc sắc. Đối
với kiểu truyện người kỳ tài cũng vậy, hệ thống cốt truyện và nhân vật là hai
vấn đề rất quan trọng tạo nên đặc sắc riêng của truyện.
1.2.1. Cốt truyện
Một trong những phương diện làm nên tính chỉnh thể toàn vẹn của
tác phẩm tự sự chính là cốt truyện. Cốt truyện là hình thức tổ chức sơ đẳng
nhất, đóng vai trò chính trong quá trình hình thành tác phẩm. Sự sắp xếp, liên
kết các yếu tố, các thành phần cốt truyện theo hướng mạch lạc, rõ ràng đã góp
phần bộc lộ nội dung, tư tưởng thẩm mỹ của tác phẩm. Ngay từ thời Hy Lạp
cổ đại, Aristote trong Nghệ thuật thơ ca đã cho rằng cốt truyện “là một hệ
thống các sự kiện xung đột hoặc sự phát triển những sự kiện ấy theo trình tự
tự nhiên của thời gian”.
Theo Từ điển văn học, cốt truyện là: “hệ thống sự kiện cụ thể được tổ

chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản,
quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc các loại tự
sự và kịch” [3].
Như vậy, nói tới cốt truyện là nói tới hệ thống sự kiện, sự kết nối các
nhân vật không thể thực hiện được nếu không có một hệ thống sự kiện tương
ứng và cùng với hệ thống nhân vật, việc tổ chức hệ thống sự kiện là vô cùng
quan trọng đối với tác phẩm văn học thuộc loại hình tự sự. Thuộc loại hình tự
sự dân gian, truyện cổ tích mang những nét đặc trưng riêng về cốt truyện.
Những sự kiện, biến cố trong truyện cổ tích được tác giả dân gian sắp đặt từ
trước để khái quát lên một kiểu, một dạng người mang tính chất đại diện nào

13


đó. Đặc biệt, gắn với nhiệm vụ bộc lộ số phận và hành động của nhân vật, cốt
truyện là sự liên kết của hàng loạt các sự kiện lớn nhỏ, được tổ chức theo trình
tự thời gian một chiều - thời gian tuyến tính. Mỗi sự kiện có một vị trí nhất
định trong mạch liên kết, tham gia vào tiến trình hình thành, phát triển và kết
thúc của cốt truyện đồng thời có ý nghĩa quyết định đối với số phận nhân vật,
nhất là nhân vật chính. Các sự kiện được cấu trúc đan xen một cách chặt chẽ
theo dạng chuỗi với sự tổ hợp của các hành động nhân vật, tạo nên tính chỉnh
thể và thống nhất chủ đề của cốt truyện và sự sắp xếp như thế được hiểu là
cấu tạo cốt truyện [16;tr43].
Có thể nói, trong truyện cổ tích sự hấp dẫn của cốt truyện đảm bảo cho
sự tồn tại của bản thân tác phẩm trong không gian và trong thời gian. Chức
năng của cốt truyện phản ánh hiện thực xã hội bằng hình tượng nghệ thuật
nhưng theo đặc trưng riêng của Folklore. Cốt truyện của truyện cổ tích chịu
sự chi phối của phương thức truyền miệng - một đặc trưng của văn học dân
gian “để đáp ứng nhu cầu dễ nhớ, dễ hiểu, dễ lưu truyền”, cốt truyện thường
được tổ chức theo trình tự thời gian một chiều (cái gì xảy ra trước kể trước,

cái gì xảy ra sau kể sau), trong một không gian khép kín có giới hạn (từ gần
đến xa, trong phạm vi một gia đình, một làng, một vùng nào đó).
Trong truyện cổ tích, mỗi cốt truyện đều nhằm diễn tả về cuộc đời và
sự phát triển hành động của nhân vật chính. Qua đó phản ánh quan điểm tư
tưởng và thẩm mỹ của nhân dân lao động đối với hiện thực xã hội. Có thể
thấy, ở truyện cổ tích “câu chuyện thường kết thúc ở phần mở nút, xung đột bị
triệt tiêu và truyện để lại ở lòng người nghe một sự bình yên thỏa mãn vì sự
chiến thắng của điều thiện. Vì lẽ đó truyện cổ tích mang đến một đặc trưng
riêng biệt, nó thường sử dụng những công thức nghệ thuật có sẵn trong kho
tàng văn liệu dân gian như các kiểu mở đầu, các kiểu kết thúc và hàng loạt
những mô típ nghệ thuật được lặp đi lặp lại. Điều này cũng lí giải vì sao lại có

14


sự gần gũi về cốt truyện giữa truyện cổ tích của dân tộc này với dân tộc khác,
của quốc gia này với quốc gia khác.
Trong kiểu truyện người kỳ tài cốt truyện cũng được tổ chức theo trình
tự thời gian một chiều, diễn biến số phận nhân vật được mô tả nhất quán, cái
gì xảy ra trước thì kể trước, cái gì xảy ra sau thì kể sau. Hành động của nhân
vật chi phối trực tiếp tới cốt truyện và trở thành thành tố cấu trúc cơ bản của
cốt truyện. Nhìn chung kiểu truyện người kỳ tài có cốt truyện đơn giản. Mở
đầu truyện rất linh hoạt: giới thiệu sự xuất hiện của người có tài lạ nhưng
thường gắn liền với những yếu tố thần kì (Bốn anh tài, Hai ông tướng đá rãi)
hoặc giới thiệu về cô gái (Kén rể tài, Ba chàng thiện nghệ), yêu quái… Diễn
biến truyện những biến cố bắt đầu và không ngừng xảy ra (một hoặc nhiều
biến cố) nhằm thử thách để người dũng sĩ bộc lộ tài năng, ý chí và phẩm chất.
Kết thúc truyện thường có hậu. Cụ thể là người dũng sĩ vượt qua mọi khó
khăn, trở ngại, thử thách, có được sự ngưỡng mộ tuyệt đối của tất cả mọi
người, chinh phục được người đẹp và sống hạnh phúc. Họ nhận được những

phần thưởng xứng đáng. Đặc biệt, kết cấu truyện có sự kết hợp của nhiều yếu
tố thần thoại, nhiều nghi lễ cổ như: tục bắt cóc phụ nữ (Kén rể tài)… Ra đời
tương đối muộn trong hệ thống truyện cổ tích thần kỳ nên kiểu truyện về
người dũng sĩ tài giỏi bồi đắp nhiều yếu tố của xã hội phong kiến (tục kén rể
trong Ba chàng thiện nghệ). Nhưng nhìn chung vẫn nằm trong khuôn khổ của
truyện cổ tích thần kỳ vì sự xuất hiện đậm đặc của các yếu tố hoang đường và
kiểu kết thúc có hậu. Kết cấu truyện phản ánh ước mơ, khát vọng chinh phục
thiên nhiên cũng như những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống, khát vọng về
một xã hội công bằng của người xưa.
Trình tự cốt truyện của kiểu truyện này thường tuân theo ba bước: Ra
đời thần kỳ, ăn khoẻ, có sức mạnh vô địch - lần lượt trải qua thử thách một
mình hay liên minh để trừ ác diệt tà làm việc nghĩa - cứu được cộng đồng,

15


đem lại sự bình yên, hạnh phúc cho cộng đồng và được đền ơn bằng cưới vợ
đẹp, giàu có, làm vua quan. Với trình tự này ta có thể thấy kiểu truyện người
kỳ tài vẫn tuân thủ theo mô hình chung của truyện cổ tích thần kỳ: “nhân vật
chính xuất hiện - gặp thử thách - chiến thắng thử thách - thay đổi số phận”.
Các sự kiện trong truyện có sự liên kết chặt chẽ với nhau tạo nên một kết cấu
hoàn chỉnh. Không chỉ mang ý nghĩa về hình thức, sự liên kết theo lôgic của
cốt truyện còn có ý nghĩa về mặt nội dung, thể hiện được quan niệm thẩm mỹ
của nhân dân và niềm tự hào của họ đối với những nhân vật kỳ tài.
1.2.2. Nhân vật
Nhân vật được xem là hình thức cơ bản để qua đó văn học miêu tả thế
giới một cách hình tượng, hay nói một cách cụ thể hơn, nhân vật là: “hình
tượng nghệ thuật về con người, là một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn
vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật
văn học có khi là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được

gán cho những đặc điểm giống con người” [1;tr249].
Nhân vật trong truyện cổ tích là biểu hiện của tư duy phân loại. Thông
thường nhân vật trong truyện được chia thành hai hướng rạch ròi: thiện - ác, lớp
người dưới - lớp người trên, không có nhân vật phức tạp vừa tốt, vừa xấu. Nhân
vật cổ tích là một yếu tố của cốt truyện gắn với cách cấu tạo của cốt truyện.
Từ nội hàm của khái niệm, chúng tôi soi chiếu vào thực tế tư liệu và
xác định hệ thống nhân vật của kiểu truyện người kỳ tài. Nhân vật là con
người, được nhận diện chủ yếu qua hành động (ăn khỏe, làm khỏe, bơi
giỏi…). Bên cạnh đó đặc điểm ngoại hình nhân vật và cách thức tổ chức quan
hệ giữa các tuyến nhân vật, cũng góp phần không nhỏ trong việc bộc lộ nội
dung phản ánh hiện thực của kiểu truyện. Từ kết quả khảo sát, chúng tôi định
dạng các kiểu nhân vật trong kiểu truyện, tỉ lệ xuất hiện và đặc điểm khái quát
của hình tượng như sau:

16


1.2.2.1. Nhân vật chính
Nhân vật chính trong truyện cổ tích thường được biết đến với đặc điểm
nguồn gốc thấp hèn (nhân vật bất hạnh) hoặc ra đời thần kỳ (nhân vật kỳ tài).
Có thể thấy trong kiểu truyện người kỳ tài nhân vật chính đại đa số có nguồn
gốc xuất thân thần kỳ.
Mang chức năng nhân vật thiện có phẩm chất tốt đẹp, người kỳ tài là
đại diện tiêu biểu cho lý tưởng đạo đức và lý tưởng thẩm mỹ của nhân dân,
giúp họ thể hiện một cách sâu sắc nhất sự ngưỡng mộ với những nhân vật
thần kỳ, đồng thời thể hiện một niềm tin vào cuộc sống, vào một xã hội công
bằng lý tưởng.
Thứ nhất, về xuất thân của nhân vật chính trong kiểu truyện này, đa số
họ là những con người có nguồn gốc thần kỳ. Họ có thể là những vị thần đầu
thai xuống hạ giới như trong truyện “Anh em sinh năm - Việt”: “Bấy giờ có

một vị thiên thần muốn mượn cô gái đồng trinh làm chỗ đầu thai, mới nhân
lúc cô gái ra vườn vãn cảnh, hiện làm một bông hoa có năm cánh rất đẹp. Cô
gái thích quá, ngắt lấy ngắm nghía hồi lâu rồi bỗng dưng bỏ vào miệng nuốt
đi. Từ đó cô gái tự nhiên không chồng mà chửa”. Hay như truyện “Chín
chàng trai kỳ tài - Mông”: “Một người vợ bị chồng la rầy vì đã già mà không
hề chửa đẻ, một hôm buồn quá lên rừng. Gặp tiên, tiên cho chín tấm bánh dầy
dặn mỗi năm ăn một. Không ngờ đưa về ngon miệng ăn tất. Sau đó đẻ được
một lúc chín đứa con trai khỏe mạnh”… Hoặc cũng có thể là những con
người bình thường nhưng có sức khỏe và vóc dáng như những vị thần như
trong truyện “Hai ông tướng đá rãi - Việt”: “Dưới thời nhà Lý, có một ông
vua nhân một hôm đi du ngoạn về miền núi xứ Đoài, tự nhiên thấy ở sườn núi
nứt ra một khe rộng, rồi từ trong đi ra hai người to lớn lạ thường, mỗi người
vác trên vai một phiến đá tảng như cái bồ, coi bộ không có tý gì là mệt
nhọc”… Có thể thấy dù xuất hiện dưới hình thức nào thì tài năng và sức khỏe

17


phi thường của những nhân vật kỳ tài cũng được đề cao. Họ không chỉ mang
trong mình tài năng phi thường mà còn có những phẩm chất đạo đức đáng
kính trọng. Họ thường có tính cách hiền lành và thật thà, chấp nhận giúp đỡ
người khác và đương đầu với mọi thử thách khó khăn để khẳng định khả năng
của mình (Ba chàng thiện nghệ, Kén rể tài…). Nhân vật trong truyện cổ tích
được xây dựng như những nhân vật chức năng, theo kiểu đơn tính cách và
tuyệt đối hóa, đã tốt thì tốt từ đầu đến cuối. Tính cách của nhân vật kỳ tài
trong kiểu truyện thực chất là sự nhấn mạnh và đề cao những phẩm chất đạo
đức tốt đẹp mà nhân dân muốn hướng tới trong đời sống thực tế, đồng thời
bộc lộ lý tưởng thẩm mỹ, khát vọng cải tạo xã hội của họ.
Thứ hai là về đặc điểm ngoại hình của nhân vật. Các nhân vật kỳ tài
thường xuất hiện với ngoại hình to lớn, hơn người. Như trong truyện “Hai ông

tướng đá rãi - Việt”: “Dưới thời nhà Lý, có một ông vua nhân một hôm đi du
ngoạn về miền núi xứ Đoài, tự nhiên thấy ở sườn núi nứt ra một khe rộng, rồi
từ trong đi ra hai người to lớn lạ thường…”. Truyện “Lê Như Hổ - Việt”: “Ở
làng Tiên Châu bây giờ thuộc về tỉnh Hưng Yên, ngày trước có một anh học
trò họ Lê. Người anh to cao, ăn khỏe như hổ, bởi thế người ta gọi là Như Hổ”.
Hay truyện “Chàng Ná - Hrê”: “Da Ná đen bóng như bồ hóng, mắt Ná to và
sáng, ngực Ná nở tròn, căng như chiếc nỏ lên dây…” Có thể thấy đặc điểm
ngoại hình của nhân vật chính luôn được tác giả chú tâm đến và giới thiệu
ngay từ những trang đầu tiên. Từ những đặc điểm ngoại hình đặc biệt cao to
vạm vỡ như vậy đã hứa hẹn cho người đọc thấy được những sức khỏe phi
thường và tài năng đặc biệt của nhân vật chính. Hầu hết trong các truyện
thuộc kiểu truyện người kỳ tài nhân vật đều xuất hiện với đặc điểm ngoại hình
đặc biệt, thường là cao to vạm vỡ hơn người, nhưng cũng có những trường
hợp nhân vật chính xuất hiện với ngoại hình nhỏ bé và mang trong mình sức
khỏe phi thường: “Ngày xưa, có một chú bé, tuy bé người nhưng ăn một lúc

18


hết chín chõ xôi…” (Cẩy Khây - Tày); “Xưa có hai vợ chồng tuổi đã già, bà
vợ mới có thai. Được ít lâu ông chồng chết. Đến tháng đẻ, bà vợ sinh được
một đứa con trai. Đứa bé tay chân ngắn cũn cỡn. Bà mẹ chưa biết đặt tên con
là gì mới gọi luôn là thằng Lùn. Lớn lên, Lùn rất khỏe…” (Chàng Lùn Dao)… Có thể thấy dù xuất hiện dưới ngoại hình như thế nào thì các nhân vật
chính cũng được tác giả dân gian đề cao, lý tưởng hóa về sức khỏe và tài
năng. Ngoại hình được xem như một chiếc đòn bẩy để làm nổi bật nên nét tài
năng hơn người của họ. Hơn thế nữa, kiểu truyện người kỳ tài gần gũi với thể
loại thần thoại cho nên đặc điểm ngoại hình, diện mạo của nhân vật chính có
nhiều nét của cộng đồng anh hùng trong thần thoại. Họ vẫn mang những nét
tư tưởng của thần thoại: là đại diện cho sức mạnh của cộng đồng, của dân tộc
vì vậy nên ngoại hình thường tương xứng với sức mạnh.

Thứ ba, về hành động của nhân vật trong kiểu truyện người kỳ tài. Với
kiểu truyện này hành động chính là đặc điểm quan trọng nhất, nó là thứ để
phân biệt với các kiểu truyện khác. Đi kèm với xuất thân thần kỳ những nhân
vật kỳ tài còn có hành động phi thường như ăn khỏe, làm khỏe, bơi giỏi, lặn
giỏi, thổi khèn giỏi, chữa bệnh giỏi…Trong truyện “Lê Như Hổ” nhân vật Lê
Như Hổ xuất hiện với khả năng ăn rất khỏe: “Từ lúc Hổ biết làm văn bài, mỗi
bữa cha mẹ cho ăn một nồi bảy cơm. Nhưng chỉ được nửa năm trong nhà hết
veo cả gạo, phải cho anh chàng đi gửi rể”…” Hổ ngồi một mình tỳ tỳ chén hết
cả một bung lớn tướng cơm”; không chỉ vậy ông còn là một người làm rất
khỏe: “Anh chàng vươn vai rồi cầm dao xuống ruộng, chỉ một buổi phát luôn
ba mẫu cỏ. Hổ phát nhanh đến nỗi cá chạy không kịp, chết trôi nổi đầy đồng,
bắt không biết bao nhiêu mà kể”… Hay như trong truyện “Ba chàng thiện
nghệ” cả ba chàng trai xuất hiện trong truyện đều có tài riêng không ai bằng:
“Một người tự xưng bắn giỏi có thể bắn bất cứ một vật gì dù khó đến đâu, và
dù xa bao nhiêu. Một người tự xưng lặn giỏi có thể sống dưới nước hàng tuần

19


mà không sợ nguy hiểm, có thể tìm thấy những vật nhỏ bé ở dưới đại dương.
Còn người thứ ba thì tự xưng là một thầy thuốc lành nghề, có thể cải tử hoàn
sinh bất kỳ một con bệnh nào, kể cả những con bệnh vừa tắt thở”. Họ đều đã
thể hiện được tài năng của mình sẵn sàng đương đầu với khó khăn thử thách
và được mọi người khâm phục. Họ là minh chứng cho quan niệm của người
xưa về người tài giỏi. Những con người với khả năng phi thường ấy có thể
giúp đỡ nhân dân khỏi những nguy hiểm và giúp họ có niềm tin vào cuộc
sống. Hành động của những con người kỳ tài luôn thể hiện được tài năng và
sức mạnh của họ. Những hành động phi thường ấy khiến họ trở thành đặc biệt
và hơn người, khiến mọi người tin tưởng vào khả năng của họ. Qua những
hành động như sẵn sàng đi giết quỷ dữ giúp dân làng của nhân vật chính (Cẩu

Khây - Tày; Ba anh em khỏe - Hà Nhì…) ta còn thấy được lòng dũng cảm,
nhân hậu của họ. Dù ở bất cứ nơi đâu, trong bất cứ hoàn cảnh nào họ đều
chấp nhận đương đầu với khó khăn thử thách để đem lại cuộc sống ấm no
hạnh phúc cho nhân dân.
Nhìn chung sự phát triển hình tượng người kỳ tài được xây dựng hoàn
toàn phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ của dân gian. Giai đoạn đầu của cuộc đời,
nhân vật là những con người trẻ khỏe, tài giỏi, ở giai đoạn sau họ gặp phải
những thử thách biến cố và dùng tài năng của mình vượt qua thử thách ấy
được hưởng những phần thưởng xứng đáng và có cuộc sống hạnh phúc. Tác
giả dân gian đã dùng trí tưởng tượng bay bổng hư cấu để thực hiện ý đồ sáng
tạo ấy.
1.2.2.2. Nhân vật phụ
Đầu tiên có thể nói đến trong hệ thống nhân vật phụ đó là nhân vật thử
thách. Chức năng của họ là để làm nổi bật cho sức mạnh của nhân vật chính.
Đó có thể là con người như vua (Anh em sinh năm - Việt), người cha kén rể
(Ba chàng thiện nghệ - Việt), hoặc cũng có thể là những con vật như rồng lửa,

20