Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hoá trong văn học việt nam từ đầu thế kỷ XX cho tới 1945

Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hoá trong văn học Việt
Nam từ đầu thế kỷ XX cho tới 1945 - Kì 2: Tìm nghĩa khái niệm
hiện đại
Xem danh sách bài viết (475 bài)

Tác giả: Vương Trí Nhàn
Từ khoá: văn học tiền chiến , văn học Việt Nam
Đã được xem 266 lần
Đăng bởi endlesslove vào 24/06/2007 05:27

Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hoá
(NXB Đại học Quốc gia Hà Nội 2005)
Vương Trí Nhàn
--------------------------------------------------------------------------------

Chương 1

TÌM NGHĨA KHÁI NIỆM HIỆN ĐẠI
Vương Trí Nhàn

Những cách hiểu khác nhau trong những hoàn cảnh khác nhau

Hàng ngày chúng ta vẫn thường nghe nói đến hai tiếng hiện đại. Trên báo chí thời sự, trong
các văn kiện chính trị cụm từ “quá trình công nghiệp hoá hiện đại hoá” hoặc “sự nghiệp
công nghiệp hoá hiện đại hoá” thường được nhắc lại với một nội dung xác định. Hiện đại ở
đây được hiểu là trình độ của những nước tiên tiến trên thế giới, và hiện đại hoá là đưa sự
phát triển của xã hội ta lên một bước làm cho chúng ta không thua kém những nước đó.
Đây chính là nghĩa thông thường nhất của hai chữ hiện đại.
Một nghĩa khác của từ là nghĩa được dùng trong khoa sử học. Ở các trường cấp ba (nay gọi
là phổ thông trung học) học sinh được giảng như sau: Không kể thời cổ đại thì từ Cách mạng
tư sản Anh trở về trước là lịch sử trung đại; từ Cách mạng Anh tới Công xã Paris (1871) là lịch

sử cận đại; sau Công xã Paris, lịch sử bước sang một trang mới là lịch sử hiện đại. (Gần đây,
nhiều sách giáo khoa có sự điều chỉnh, coi lịch sử hiện đại bắt đầu từ sau Cách mạng tháng
Mười Nga.) Đây là phác đồ chung của lịch sử thế giới. Còn trong từng nước, lại có sự xác
định cụ thể. ở Trung Hoa lịch sử từ chiến tranh Nha phiến 1840 đến 1919 - phong trào Ngũ
Tứ là lịch sử cận đại; 1919 đến 1949 là hiện đại, sau 1949 là đương đại. Riêng ở Việt Nam,
lịch sử cận đại bắt đầu từ khi người Pháp đánh chiếm nước ta (1858) cho tới 1930, năm
thành lập Đảng Cộng sản Đông dương. Từ sau 1930 là lịch sử hiện đại.


Những cái mốc để phân biệt lịch sử vừa nói cũng là mốc thường dùng để phân chia văn học,
và trong nhiều trường hợp trở thành quy phạm có tính chất Nhà nước. Viện Văn học chia ra
các Ban cổ-cận, Ban hiện đại theo tiêu chuẩn này. Khi làm mục lục các bài viết in ra hàng
năm trên Tạp chí Văn học và Tổng mục lục 40 năm những người biên soạn cũng theo tiêu
chuẩn này để sắp xếp bài vở.
Thế nhưng cũng có những cách hiểu khác, tồn tại từ rất sớm.
Khi Vũ Ngọc Phan viết Nhà văn hiện đại (1941) ông kể gộp vào sách những nhà văn mà sự
nghiệp nổi lên từ đầu thế kỷ XX.1
Sau đó mấy năm, trong bài viết nhan đề Sự tiến triển của văn học Việt Nam hiện đại2, ông
vẫn giữ nguyên cách hiểu như vậy.
Một tác giả khác, Đào Duy Anh, trong Việt Nam văn hoá sử cương cũng coi văn học hiện đại
là phần văn học dùng chữ quốc ngữ mà đến thế kỷ XX mới trở nên phổ biến và phát triển
mạnh. Hoặc khi làm Biểu liệt kê tác giả tác phẩm cho cuốn Việt Nam văn học sử yếu, Dương
Quảng Hàm đã chia văn học Việt Nam theo các thế kỷ và kết thúc bằng mục Hiện đại (Thế
kỷ XX).3
Ở đây, cũng nên lưu ý có những người không dùng tới mấy khái niệm như hiện đại, thế kỷ
XX, song trong các bài viết của mình, vẫn làm toát ra một quan niệm như vậy. Đó là trường
hợp của Lê Thanh hoặc Mộc Khuê, trong các tác phẩm đã in hoặc các bài đăng báo.
Một thời gian dài, ở ta quan niệm “văn học hiện đại, tức là văn học thế kỷ XX” này bị coi là
sơ lược, không có triển vọng. Mãi tới gần đây, nhiều người mới quay lại với cách phân chia
ấy chẳng hạn đó là trường hợp bộ Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900-1930 của Trần

Đình Hượu và Lê Chí Dũng (bản in lần đầu 1988), hoặc công trình nghiên cứu Quá trình hiện
đại hoá văn học Việt Nam 1900-1945 của nhóm Mã Giang Lân (in ra năm 2000). Cách phân
chia này, cũng đã được áp dụng với bộ sách giáo khoa văn học dùng cho các trường Phổ
thông trung học in ra năm 2000 (mới được chỉnh lý).
Theo ý chúng tôi trong nghiên cứu văn học đây là cách hiểu nên được thống nhất sử dụng.
Nó hợp lý bởi lẽ nó không đặt văn học trong sự phụ thuộc một cách máy móc vào các sự
kiện lịch sử mà có chú ý tới tính độc lập tương đối của văn học. Nói cách khác nó xem xét
văn học dưới góc độ văn hoá, tức là những yếu tố có tính chất lặp đi lặp lại trong sáng tác và
phổ biến bao gồm môi trường hoạt động, chủ thể, nguyên tắc chỉ đạo sáng tác (thi pháp),
thể loại... - đây là những đặc điểm chúng tôi sẽ trở lại ở đoạn dưới. Và bởi lẽ, những đặc
điểm của văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đã tồn tại liên tục, nên hai chữ hiện đại với nội
dung xác định của nó đến nay vẫn dùng được. Đặt bên cạnh hàng chục thế kỷ của văn học
trung đại, thì thời gian của văn học hiện đại chưa phải là dài, những quy luật chủ yếu của nó
đang phát huy tác dụng.
Nhân đây xin giới thiệu một cách giải quyết tương tự. Trên tạp chí Thế giới mới số ra 8-31999 có đăng bài Vài thông tin mới về Hán tự và văn hoá Trung quốc. Bài báo cho biết trong
nghiên cứu và giảng dạy văn học hiện đại Trung Quốc đang thấy có sự điều chỉnh. Về thời
gian, trước đây lấy mấy cái mốc 1840-1919-1949, nay các công trình nghiên cứu thường
nhìn chung cả văn học thế kỷ XX. Về không gian, trước chỉ khoanh tròn trong văn học đại
lục, nay đưa vào cả văn học Hồng Công, văn học Đài Loan. Về quan niệm, coi văn học là
một thành tố của văn hoá, muốn hiểu văn học, phải hiểu cả lịch sử phong tục, tôn giáo...
Quả thật là những bước đột phá mà chúng ta nên tham khảo.


Nội dung của hiện đại hoá
Sau khi qui định thời gian tồn tại của văn học hiện đại như trên, điều quan trọng là cùng
nhau xác định nội dung khái niệm hiện đại, và đi liền với nó là quá trình hiện đại hoá.
Thoạt nghe, ai cũng hiểu ngay rằng hiện đại là lối làm nghệ thuật một cách mới mẻ, khác
hẳn so với lối cũ của ngày hôm qua. Nhưng trong thực tế nghiên cứu, từ này không có nghĩa
chung chung như thế mà có nội dung cụ thể của nó. Chúng tôi không đủ trình độ để tìm
hiểu hai chữ hiện đại dưới góc độ từ nguyên học, nhất là xác định được khởi điểm mà từ này

lưu hành rộng rãi ở Trung Quốc, trước khi truyền sang Việt Nam, song có thể mạnh bạo dự
đoán: Hiện đại chỉ được dùng nhiều từ cuối thế kỷ XIX, nó gắn liền với một giai đoạn bột phát
của sự tiếp xúc Đông Tây, khi mà người châu á (mà gần với ta nhất là Trung Hoa) bắt đầu có
ý thức được rằng dù bản thân từng có truyền thống văn hoá lâu đời, song hiện đang ở giai
đoạn trì trệ, bế tắc, có nhiều phương diện có thể gọi là cổ hủ lạc hậu. Vậy cái lối làm kinh tế
cũng như văn chương nghệ thuật mới mẻ, đáng gọi là xứng với thời buổi ngày nay (hiện đại)
phải là gắn liền với phương Tây, và trở nên hiện đại (hiện đại hoá) là làm theo mẫu hình
phương Tây. Từ đầu thế kỷ khi đề ra yêu cầu xây dựng nền văn hoá mới, các tác giả Văn
minh tân học sách đã nghĩ như vậy. Mà khi làm công việc ghi nhận thành tựu những năm từ
đầu thế kỷ XX trở đi, các tác giả Vũ Ngọc Phan, Đào Duy Anh, Dương Quảng Hàm... cũng
nghĩ như vậy. Nếu xưa kia, cái để ông cha ta đối chiếu là văn học Trung Hoa, thì ngày nay,
cái để con người đầu thế kỷ trông vào học tập là cách làm văn hoá, cách nghĩ của người
phương Tây. Đây đó hai chữ Âu hoá có bị hiểu sai và việc này đã có người mang ra chế giễu,
song nhìn chung nó được dùng rất nghiêm chỉnh, và giả định một sự học hỏi tích cực với tất
cả bản lĩnh dân tộc vững chãi, chứ không phải là học đòi theo lối nô lệ.
Sau đây là cách hiểu hai chữ hiện đại ở một số nước gần gũi và có hoàn cảnh tương tự với
Việt Nam.
Khi khái quát về tình hình văn học ở Lào, Campuchia, Thái Lan, Indonêxia, v.v... các tác giả
cuốn Văn học Đông Nam Á nhất trí rằng: Nếu cuộc tiếp nhận văn hoá Trung Hoa và Ấn Độ là
cuộc hội nhập văn hoá lần thứ nhất, xảy ra trong khu vực, thì cuộc tiếp xúc với văn hoá
phương Tây là cuộc hội nhập văn hoá lần thứ hai, nó khiến cho văn học hiện đại ở các nước
Đông Nam Á mang một màu sắc mới5.
Riêng với Trung Hoa, vì đó là một nền văn học luôn luôn có ảnh hưởng lớn đến văn học Việt
Nam nên chúng tôi muốn dừng lại kỹ hơn một chút.
Ngay từ 1945, trong một bài viết mang tên Trên đường kiến thiết văn hoá mới ở Trung Quốc vấn đề dân tộc hoá, nhà nghiên cứu Đặng Thai Mai đã khái quát “Vấn đề văn hoá ở Trung
quốc khoảng 100 năm nay cũng là một vấn đề nhập cảng: thâu thái những kiến thức về kỹ
nghệ, về khoa học để cải tạo nền văn hoá “ngàn xưa’ của nước Tàu”. ở một chỗ khác (cũng
bài báo trên), ông viết “vấn đề Âu hoá, hiện đại hoá (modernisation) cũng là một vấn đề lựa
chọn. Bất kỳ khoa học xã hội hay khoa học tự nhiên, bất kỳ về phương diện tri thức hay
phương diện kỹ nghệ, văn hoá mới Trung Quốc sẽ phải góp nhặt trong văn hoá Âu Tây những

thành phần tiến bộ cái tinh hoa có thể áp dụng vào trong tình thế Trung Quốc ngày nay".6
Trong cách hiểu của tác giả, hai quá trình Âu hoá và hiện đại hoá gần như đã được đồng
nhất.
Thế còn cách hiểu về hiện đại hoá ở Trung Quốc hôm nay thì sao? May mắn là trong tay
chúng tôi có cuốn Sử học Trung Quốc trước gạch nối của hai thế kỷ (mới in ra quý III-2000)
trong đó có bài Sự hưng khởi và phát triển của hiện đại hoá ở Trung Quốc.7 Dưới đây là một
số đoạn trích từ bài viết kèm theo số trang ở cuối sách trên.
- Những biến cách trong sự phát triển của Trung Quốc cũng như của thế giới, sự chuyển biến
của xã hội từ chỗ lấy nông nghiệp truyền thống là chủ đạo, chuyển hướng tới một xã hội có


nền công nghiệp hiện đại (...) xu thế lịch sử và tiến trình lịch sử này được gọi với một cái tên
thông thường, đó là hiện đại hoá (tr.321)
- Khái niệm “hiện đại hoá” và “phương Tây hoá” được coi ngang nhau và điều này đã phản
ánh trình độ nhận thức chung của trí thức Trung Quốc... (tr.325).
- Tuy việc hiện đại hoá của Trung Quốc lúc đầu là học tập phương Tây, song thực tế lại là giới
thiệu và học tập Nhật Bản (tr.327).
- Từ sau chiến tranh Nha phiến 1840, người Trung Quốc đã có nhiều nỗ lực trong việc thực
hiện hiện đại hoá... (tr.347)
Với các học giả Trung Quốc vậy là hiện đại hoá bắt đầu ngay từ thời kỳ mà lâu nay, theo sự
quy định của môn lịch sử, vẫn gọi là thời cận đại.
Bây giờ, chúng ta hãy cùng trở lại với một số định nghĩa trong các từ điển. Như trên đã lưu
ý, cách phân chia ở đây là dựa nhiều vào các yếu tố văn hoá, nên nguồn sách vở mà chúng
tôi hướng tới cũng là các từ điển văn hoá học. Một cuốn từ điển loại ấy, bản tiếng Nga có
viết như sau:
- Hiện đại hoá (tiếng Pháp moderniser). Thuật ngữ văn hoá học dùng để xác định quá trình
vận động từ xã hội tiền công nghiệp dựa trên truyền thống tới một hệ thống kinh tế và chính
trị, cũng như văn hoá tiêu biểu cho sự phát triển của các nước tư bản (...) Những yếu tố cơ
bản của quá trình này là: khả năng sử dụng những kỹ thuật hiện đại trong những ngành then
chốt của sản xuất được đẩy mạnh; hình thức tiêu thụ được mở rộng, những điều kiện mới (về

xã hội, chính trị, văn hoá) được phát triển; nền sản xuất mới được hình thành. Quá trình
hiện đại hoá bao gồm cả việc nắm vững những kiểu dạng mới của sinh hoạt tinh thần (kiểu
tư duy mới)...
- Hiện đại hoá trong lĩnh vực đời sống văn hoá: Quá trình vận động phát triển, từ nền văn
hoá tiền công nghiệp tới nền văn hoá đặc trưng cho các nước tư bản phát triển. Những nhân
tố cơ bản của hiện đại hoá bao gồm: đa dạng hoá các hệ thống tinh thần và sự định hướng
giá trị; thế tục hoá và đa cực hoá các ý thức xã hội và giáo dục; làm cho ngày càng có nhiều
người biết chữ; hình thành văn hoá và ngôn ngữ dân tộc, đa dạng hoá các trào lưu tư tưởng;
phát triển phương tiện thông tin đại chúng".8
Đây cũng là quan niệm thấy trình bày trong một số tài liệu tiếng Nga khác mà chúng tôi có
điều kiện đọc, chẳng hạn cuốn Văn hoá học xã hội của B.S. Erasov (1996) hoặc Đại từ điển
Collins về xã hội học (1999). Bản Collins nhấn mạnh “có một sự đối lập rõ rệt giữa xã hội
trước và sau hiện đại hoá” “nhân tố quyết định của hiện đại hoá là vượt qua, thay thế những
giá trị truyền thống vốn thù địch với mọi biến động”. Hiện đại hoá như vậy là “bao trùm lên
cả công nghiệp hoá”.

Phân biệt với chủ nghĩa hiện đại
Ngoài mấy từ hiện đại, hiện đại hoá trên sách vở báo chí còn thấy có thuật ngữ chủ nghĩa
hiện đại. Có lẽ cũng nên nói qua về khái niệm này, để tránh hiểu lầm, và lẫn lộn khi sử
dụng.
Đặt trong lịch trình tiến hoá chung của lịch sử châu Âu thì thế kỷ XX là cả một giai đoạn đa
đoan phức tạp chưa từng có. Trước tiên là những phát minh khoa học (như sinh học phân tử,
thuyết di truyền, vật lý lượng tử và thuyết tương đối của Einstein; phân tâm học của
Freud...) làm đảo lộn nhiều quan niệm cũ. Rồi đến những thay đổi xảy ra trên phạm vi rộng


lớn, như cuộc đại chiến thế giới thứ nhất, khiến cho tâm lý nhiều người như bị chấn động.
Ngày hôm qua thanh bình yên ả giống như một giấc mơ đã không còn nữa, thay vào đấy là
thời của mù mờ và hỗn độn. Những điều tưởng không bao giờ có thể xảy ra, nay hiển hiện
trước mặt. Những gì mà thế giới cổ điển coi là kỳ dị thì nay là chuyện thông thường hàng

ngày. Sự hiểu biết của con người với thế giới không phải bao giờ cũng chắc chắn và đáng tin
cậy, như bấy lâu người ta vẫn tưởng. Con người không làm chủ nổi mình, còn nói chi làm
chủ hoàn cảnh! Từ ngạc nhiên đến hốt hoảng, từ náo nức say sưa đến bi quan tuyệt vọng, từ
tự hào kiêu hãnh đến cay đắng bồn chồn - bảng màu tình cảm của con người nay thật đủ sắc
thái, và mỗi loại tâm trạng này, khi được đẩy lên, tuyệt đối hoá, biến thành một định hướng
trong nghệ thuật. Chủ nghĩa ấn tượng, chủ nghĩa biểu hiện, chủ nghĩa lập thể, chủ nghĩa
trừu tượng v.v... một thời gian dài ở Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa trước đây, các loại
chủ nghĩa này được một số người gộp chung lại là chủ nghĩa hiện đại với hàm ý suy đồi, tiêu
cực, phản hiện thực và phản nhân đạo, gắn liền với giai đoạn đi xuống của chủ nghĩa tư bản.
Nhưng ngay từ khi Liên Xô còn tồn tại, đã có một xu thế khác nảy sinh và ngày càng được
đồng tình, ấy là xem nghệ thuật hiện đại là một hướng phát triển hợp lý của nghệ thuật ở
các nước tư bản: từng “izm” kia có thể là thiên lệch, quá đáng, song nhìn một cách tổng hợp,
lại có thể công nhận đấy là một bước tiến trong việc nhận thức đời sống.
Không phải là những biến dạng của chủ nghĩa hiện đại này hoàn toàn xa lạ với các nước
phương Đông nói chung và Việt Nam nói riêng. Sự thực là trong quá trình vận động của
mình, văn học Việt Nam vừa diễn lại nhiều bước đi của các thế kỷ trước, vừa đồng thời kín
đáo tiếp nhận những vang vọng của châu Âu thế kỷ XX. Rất tự nhiên là ngay từ cuối những
năm ba mươi ở nhiều người viết văn Việt Nam đã ngấm ngầm hình thành một khao khát
chân chính: phải thay cách viết cho hợp với không khí thời đại. Theo họ, cách viết cũ (mặc
dù là Âu hoá, nhưng lúc này đã cũ) dừng lại ở sự nghiêm túc, sự rõ ràng, cũng như sự hài hoà
mạch lạc, trong khi đó thời đại mới yêu cầu sự trực tiếp của cảm hứng, sự bột phát của tư
tưởng, và đôi khi vì thế mà có dẫn tới một thoáng phi lý thì cũng không có gì quản ngại.9
Nhưng theo chúng tôi tất cả những tìm tòi trên đây của các nhà văn nhà thơ Việt Nam chỉ
dừng lại ở mức những yếu tố làm đậm đà thêm các sáng tác, mà không được đẩy lên thành
các chủ nghĩa. Sự phân cách của văn học ta với văn học thế giới (trước tiên là phương Tây)
thế kỷ XX vẫn còn nguyên vẹn, và khái niệm hiện đại sử dụng hôm nay ở Việt Nam trên đại
thể chưa có dây dưa gì nhiều với những tìm tòi cực đoan thường thấy trong chủ nghĩa hiện
đại.

Sự liên tục của thế kỷ

Cách mạng tháng Tám mang lại cho lịch sử Việt Nam một bước ngoặt rõ rệt. Sau gần nửa
thế kỷ xây dựng, nền văn học Việt Nam lúc này đã cứng cáp trưởng thành. Giờ đây, nền văn
học ấy tự đặt cho mình một mục đích khác trước, cách tác động tới xã hội khác trước. Riêng
với những người cầm bút, thì từ chỗ là những người lao động tự do, nay các nhà văn đã trở
thành “những chiến sĩ trên mặt trận văn nghệ”, và hoạt động theo một định hướng tư tưởng
thống nhất do Đảng Cộng sản lãnh đạo.
Đó là một đặc điểm cơ bản mà khi nghiên cứu văn học Việt Nam nửa sau thế kỷ XX không
thể bỏ qua.
Tuy nhiên, xét trên nhiều mặt, giữa văn học Việt Nam trước và sau 1945 vẫn có một sự liên
tục, đến mức hoàn toàn có lý do chính đáng để xếp cả hai nằm trong một phạm trù chung là
văn học hiện đại. Trong ngôn ngữ học, hai chữ đối lập được dùng với nghĩa thuần tuý hình
thức, tức là lấy cái này đặt bên cái kia để làm nổi bật sự khác nhau. Mượn thuật ngữ đó của
ngôn ngữ học, ở đây chúng tôi muốn nói chúng tôi không đối lập văn học Việt Nam trước và
sau 1945 (đó là một việc khác ai đó sẽ làm trong một dịp khác), mà tìm cách đối lập toàn bộ
văn học Việt Nam thế kỷ XX với nền văn học từ thế kỷ XIX trở về trước, đối lập văn học hiện


đại với văn học trung đại. Đây cũng là một hướng nghiên cứu cần thiết và có thể nói là có
hứa hẹn.
Thử áp dụng cái nhìn văn hoá học vào nghiên cứu văn học, sơ bộ có thể nhận ra những đặc
trưng nhất quán sau đây của văn học Việt Nam hiện đại, chính nó cũng là những nhân tố tạo
nên sự liên tục của thế kỷ.
1. Sự hình thành một môi trường văn học thống nhất trong cả nước. Sự sáng tác ở nước Việt
Nam qua các triều đại phong kiến có trồi sụt khác nhau, nhưng nói chung có tính chất tự cấp
tự túc, tác phẩm viết ra không trở thành một sản phẩm được lưu thông trong xã hội. Xuất
bản lúc ấy mang tính cách một thứ hoạt động tiểu thủ công, manh mún, lặt vặt. Báo chí lại
hoàn toàn không có. Tác phẩm sau khi viết ra sống âm thầm như trong bóng tối, may thì
gặp người tri kỷ, không may thì xếp xó một chỗ. Bước sang thế kỷ XX, cả xã hội là một mặt
bằng liền lặn, sự sáng tạo được đặt trong mặt bằng đó để luôn luôn lưu thông vận chuyển, từ
người viết tới người đọc. Nhờ có máy in, sách được in ra rồi nhờ có hệ thống phát hành, sách

được mang bán, nơi nào có nhu cầu là sách đi tới. Bước đầu có thể nói tới một lớp công
chúng làm nên một luồng dư luận đa dạng tác động lại sự sangs tạo. Không phải chỉ trong
điều kiện bình thường trước 1945, mà ngay trong hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống
Mỹ, một môi trường văn chương thống nhất vẫn được duy trì và chính nó quyết định nhiều
đến nội dung của các sáng tác.
2. Sự hình thành một lớp người làm nghề. Lắng nghe trong văn học đầu thế kỷ người ta bắt
đầu nhận ra một tiếng kêu than hơi lạ: tiếng kêu của những người sống bằng nghề cầm bút,
như Tản Đà, hoặc lớp sau, như Xuân Diệu, Vũ Trọng Phụng... Một thứ tiếng kêu như thế chưa
hề thấy trong văn học Việt Nam từ thế kỷ XIX trở về trước, đơn giản là vì hồi ấy, những người
viết văn làm thơ chẳng qua rỗi rãi nên thử viết để trình bày vài điều tâm huyết hoặc một ít
xúc động, chứ không ai sống bằng nghề bao giờ. Có người e sợ việc hình thành lớp người có
nghề khiến cho sự sáng tạo của họ trở nên nhàm chán rồi bị thui chột, song thực ra thì ngợc
lại, do sự thúc bách của công việc mưu sinh sức sáng tạo của nhiều cây bút lại được giải
phóng. Từ sau 1945, nghề cầm bút được quan niệm khác đi, song bộ phận chủ yếu của giới
sáng tác thực tế vẫn là làm việc trong một guồng máy riêng do Nhà nước tổ chức, và bởi họ
chỉ làm những việc có liên quan đến sáng tác nên vẫn có thể nói họ thuộc loại người viết
chuyên nghiệp mà các thế kỷ trước không có.
3. Vai trò chỉ đạo của một nguyên tắc thi pháp khác trước. Bút pháp của văn học cổ điển về
căn bản là sùng cổ và ước lệ, tức xa lạ với tinh thần thiết thực và chỉ có quan hệ xa xôi với
thực tại đời sống đương thời. Cố nhiên, để văn chương cử tử sang một bên, cũng còn những
áng văn chương cổ ở đó phập phồng những vui buồn đau khổ của con người. Nhưng nếu
muốn tìm những tình cảnh con người được phác hoạ, những phong cảnh được miêu tả,
những phong tục được khảo sát v.v... chỗ nào rõ chất Việt Nam thì ngay cả ở Truyện Kiều,
hoặc Chinh phụ ngâm cũng không tìm thấy. Có điều đó không phải là lỗi của người viết, mà
là do quy phạm của thời đại quy định. Về phần nhà văn thế kỷ XX, việc hướng về đời thực,
dùng những phương cách biểu hiện vay mượn từ đời thực lại là những lề luật bắt buộc, và
chính điều này mở ra cho ngòi bút của họ một trường hoạt động rộng rãi. Một khi các ngành
nghệ thuật nghe nhìn dựa trên kỹ thuật hiện đại như điện ảnh truyền hình phát triển, việc
ghi chép đời sống lại do chính văn chương đảm nhiệm.
4. Hệ thống thể loại gần với châu Âu. Văn, thơ phú lục là những thể chính trong sáng tác

thời xưa. Chúng có một mục đích chung là cốt để giúp tác giả nói chí mình (ngôn chí) nói
tình cảm mình (mạn hứng), chuyên chở tư tưởng (tải đạo). Điều đó phù hợp với thi pháp
sùng cổ ước lệ như trên vừa nói. Còn trong văn chương thời nay, người ta thấy nổi lên những
thể tài mới. Kịch nói là thể hoàn toàn ngoại nhập. Tiểu thuyết thì ngày xưa thấp thoáng
cũng có, nhưng theo một quy phạm riêng và ngày nay ngả hẳn sang quy phạm của tiểu
thuyết phương Tây. Nói chung, trong hệ thống thể loại mới, văn xuôi đóng vai trò chủ đạo,
chính nó, với khả năng phong phú vốn có, sẽ diễn tả đầy đủ các sắc thái đa dạng của thực


tại, kể cả cái “chất văn xuôi” tức là cái chất phàm tục của đời sống đương thời. Đây chính là
một đặc điểm quán xuyến trong toàn bộ đời sống văn học thế kỷ XX, nó làm cho hệ thống
thể loại có một trọng tâm khác hẳn trước.10
5. Ngôn ngữ văn học. Một bộ phận lớn của văn học từ thế kỷ XIX trở về trước được viết
bằng chữ Hán. Việc sử dụng một thứ văn tự xa lạ với tiếng nói thông thường khiến cho các
sáng tác lúc ấy chưa đóng góp được nhiều cho sự phát triển ngôn ngữ dân tộc như lễ ra có
thể có. Đến các tác phẩm viết bằng chữ nôm cũng bị hạn chế, ngày nay đọc lại các tuyện
nôm, chúng ta thấy ngoại trừ những kiệt tác như Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm v.v... thì ở
phần lớn trường hợp còn lại, ngôn ngữ văn học thường có phần thô thiển, khi nôm na, dông
dài, khi lúng túng học đòi và không tiêu hoá tốt những ảnh hưởng của tiếng Hán. Bước sang
thế kỷ XX, ngôn ngữ văn học nhờ tiếp thu được sự trong sáng và khúc chiết của tiếng Pháp,
nên trở thành thanh thoát và linh hoạt hơn hẳn. Điều quan trọng nhất là từ đây, nó hướng
về đời thực, muốn có được cái vẻ tự nhiên và đa dạng của ngôn ngữ hàng ngày. Xu hướng
này của sự tìm tòi vốn đã có từ nửa đầu thế kỷ XX, đến thời kỳ kháng chiến chống Pháp,
càng được thúc đẩy mạnh mẽ, nó làm cho tiếng Việt trở nên chắc khoẻ, mà cũng linh hoạt
hơn bao giờ hết và đây chính là đóng góp của ngôn ngữ văn học đối với ngôn ngữ dân tộc
nói chung.

Đến đây, có thể tóm tắt:
a) Khái niệm văn học hiện đại trong nghiên cứu văn học, theo chúng tôi nên dành để chỉ văn
học Việt Nam thế kỷ XX.

b) Ở đâu kia, ở thời điểm nào kia, hiện đại có thể có nghĩa khác, nhưng xét chung trong vòng
hơn một thế kỷ nay, một nền văn học hiện đại là một nền văn học xây dựng theo mẫu hình
phương Tây. Cố nhiên ở mỗi dân tộc, việc này được làm theo một cách riêng, với sự sáng tạo
riêng. Nói như Naguib Mahfouz, nhà văn Ai Cập được giải Nobel văn chương 1988: “Những
trào lưu văn hoá phương Tây đã được chúng tôi tích nhập vào đất đai phong thổ của chúng
tôi vào nền văn hoá của chúng tôi nhuần nhuyễn đến nỗi không phân biệt được nữa. Sự
đồng hoá đạt đến nỗi tưởng như những trào lưu ấy vẫn có ở nước chúng tôi vậy".”11
c) Để chuyển dịch cả một nền văn học (và rộng hơn cả nền văn hoá) từ mô hình trung đại
sang mô hình hiện đại, cần có cả một quá trình. Đó là quá trình hiện đại hoá văn học khởi
động từ đầu thế kỷ, và đến 1945, coi như đã hoàn thành một chặng cơ bản (Còn như tới
những năm tám mươi, chín mươi, một quá trình hiện đại hoá lại đang xảy ra, thì đó là một
việc khác, có sắc thái khác).
d) Quá trình hiện đại hoá đồng thời cũng là quá trình trong đó các xu thế dân tộc hoá, và
dân chủ hoá đóng vai trò những định hướng liên tục và ổn định. So với văn học trung đại,
nền văn học Việt Nam hiện đại thực sự trở thành một nền văn học dân tộc, với nghĩa đầy đủ
của từ này. Mặt khác cũng chỉ đến giai đoạn hiện đại, tinh thần dân chủ vốn sẵn có trong
văn chương các thế kỷ trước, mới được hoàn thiện. Bề nào mà xét thì văn học hiện đại cũng
là cả một bước tiến lớn lao và chúng ta chỉ hình dung ra một cách đầy đủ trong sự so sánh
với quá khứ.
2001

Đã in Tạp chí Văn học 2002 , số 1
1 “Các nhà văn hiện đại mà tôi sẽ nói đến sau này là những nhà văn có những tác phẩm xuất bản trong khoảng ba
mươi năm gần đây”. Vũ Ngọc Phan - Nhà văn hiện đại, Nxb Khoa học xã hội, H.1989, tr.11


2 Tạp chí Tiên phong số 3, 16-12-1945, tr. 25-27, in lại trong Sưu tập trọn bộ Tiên phong, Nxb Hội Nhà văn, 1996,
tr.127
3 Bản của Nxb Bốn phương, S.1951, tr.275-278
5 Lưu Đức Trung chủ biên, Văn học Đông Nam Á Nxb Giáo dục, 1998, các trang 15-16.

6 Tạp chí Tiên phong, số 4-5 (Nguồn sống mới) tr.76-80, in lại trong Sưu tập trọn bộ Tiên phong tlđd, tr.225-227
7 Sách do Viện Thông tin khoa học xã hội, Trung tâm khoa học xã hội nhân văn quốc gia Việt Nam biên soạn và xuất
bản. Bài Sự hưng khởi... lấy ở tạp chí Lịch sử nghiên cứu viết bằng chữ Hán, số 5, 1998, tr.150-171. Tác giả bài viết
là một giáo sư và một phó giáo sư khoa Sử, Đại học Bắc Kinh
8 Khoruzhenko K.M. Văn hoá học Từ điển Bách khoa. ( tiếng Nga ) ,RostovnaDon, Feniks, 1997, tr.313.
9 Tham khảo thêm Trần Thị Mai Nhi Văn học hiện đại Văn học Việt Nam - giao lưu gặp gỡ, Nxb Văn học, 1994.
10 Xem thêm Trần Đình Hượu: Thực tại cái thực và vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam trung cận
đại, in trong Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại, Nxb Văn hoá thông tin, 1995.
11 Tạp chí Người đưa tin UNESCO, số 12,1989

Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hoá trong văn học Việt
Nam từ đầu thế kỷ XX cho tới 1945 - Kì 1: Lời dẫn
Xem danh sách bài viết (475 bài)

Tác giả: Vương Trí Nhàn
Từ khoá: văn học tiền chiến , văn học Việt Nam
Đã được xem 238 lần
Đăng bởi endlesslove vào 24/06/2007 05:24

Mục lục

Lời dẫn
1. Tìm nghĩa khái niệm hiện đại
2. Quá trình du nhập của một thể tài
3. Những bước đột phá thường bị quên lãng
4. Nơi gặp gỡ của báo chí và văn học
5. Nguyễn Công Hoan và thể tiểu thuyết
6. Ngô Tất Tố và một cách thích ứng trước thời cuộc
7. Thạch Lam: Cốt cách một trí thức mới
8. Thạch Lam: Tìm vào nội tâm, tìm vào cảm giác

9. Nguyễn Tuân như một con người thời đại
10. Nguyễn Tuân: tên tuổi còn mãi với thể tuỳ bút
11. Vũ Trọng Phụng và một lớp người thành thị, một nền văn chương đô thị
12. Vũ Trọng Phụng: cái nhìn bảo thủ ở một ngòi bút ghi chép lịch sử
13. Lê Văn Trương, một kiểu tồn tại trong văn học
14. Những biến hoá của chất nghịch dị trong truyện ngắn Nam Cao
15. Một bước khai phá của Vũ Bằng trong việc xử lý ngôn ngữ văn xuôi
16. Dương Quảng Hàm và bước đầu hình thành của một nền học thuật
17. Khuôn mặt tinh thần của một trí thức: trường hợp Đinh Gia Trinh
Phụ lục : Chung quanh câu chuyện đổi mới nhận thức lịch sử
--------------------------------------------------------------------------------


LỜI DẪN
Việc tìm hiểu và đánh giá lại văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX cho tới trước 1945 có thể
tiến hành theo nhiều hướng. Trong tập sách này, chủ yếu chúng tôi muốn xem xét văn học
trong giai đoạn đó như hình ảnh rõ nhất của một cuộc vận động mang ý nghĩa đặc biệt khi
những trang sách văn chương viết bằng quốc ngữ tự nhào nặn để chín dần theo hướng có
thể hội nhập với văn học thế giới và do đó, trở thành một trong những giai đoạn nẩy nở đẹp
đẽ nhất trong đời sống tinh thần của dân tộc.
Mở đầu công trình nổi tiếng Thi nhân Việt nam 1932 -41, Hoài Thanh ghi nhận: “Sự gặp gỡ
phương Tây là cuộc biến thiên lớn nhất trong lịch sử Việt Nam từ mấy mươi thế kỷ (...) Cho
đến những nơi hang cùng ngõ hẻm, cuộc sống cũng không còn giữ nguyên hình như trước
(…) Phương Tây bây giờ đã đi tới chỗ sâu nhất trong hồn ta”
Khi nói về Hoài Thanh, nhiều người chỉ thích cái khả năng rung cảm đặc biệt của ông với thơ
và tài năng của nhà phê bình trong việc gọi ra cái giọng thơ riêng của từng thi sĩ.
Thế nhưng chính cái phần nhận xét tổng quát nói trên cũng là một phần tài năng hơn người
của Hoài Thanh, hơn nữa nó là xuất phát điểm khiến cho bao nhiêu nhận xét lung linh sắc
sảo của ông trở nên có ý nghĩa.
Và đó cũng là điều đáng được coi là nền tảng mà bất cứ ai dù đi vào văn học dù thơ hay văn

xuôi đều cần phải biết, và tập sách này cũng đi theo cái tư tưởng đó.
Sau bài mở đầu, mang tính cách giới thuyết về khái niệm hiện đại, và đề nghị về một cách
sử dụng thuật ngữ mà chúng tôi cho là cần thống nhất, là chùm bài nói kỹ hơn về chuyển
biến của các thể văn xuôi cụ thể như phóng sự và tuỳ bút.
Tiếp đó là phần đi vào các tác giả cụ thể. Trước tiên, ở đây có hai việc cần phải nói rõ:
– Trong một tập sách nói về văn xuôi hiện đại mà lại bỏ qua đóng góp của những tác giả như
Hoàng Ngọc Phách, Nhất Linh, Khái Hưng …, đó là một thiếu sót.
– Thứ nữa, mặc dầu khó lòng nói rằng Lê văn Trương là một tác gia lớn, nhưng đương thời
đây là một trong những nhà văn được nhiều người đọc, nói về giai đoạn này, người ta không
thể bỏ qua tên tuổi ông, bản thân sáng tác của ông mang dấu ấn rõ rệt của hiện đại hoá.
Cuốn sách có hẳn một bài riêng viết về Lê Văn Trương là với lẽ đó.
Phần chính của các tập sách dành để viết về các tác giả như Ngô Tất Tố, Nguyễn Tuân,
Thạch Lam, Vũ Bằng, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao…
Các cây bút nổi tiếng đó đã trở thành đối tượng miêu tả và đánh giá của nhiều công trình
nghiên cứu. Về phần mình, với mỗi tác giả đó, trước tiên chúng tôi tìm cách chỉ ra cách làm
văn học của họ, cách tồn tại của họ trong văn học, cũng như ý nghĩa xã hội mà người ta có
thể đọc ra từ sự tồn tại này. Tiếp đó, trong một số trường hợp, đi vào cách viết của họ, những
đóng góp của họ về mặt hình thức thể loại, nó cũng là những phương diện cho thấy tinh thần
hiện đại đã thấm sâu vào họ và chuyển thành những giá trị nghệ thuật mới mẻ.
Thú thật là phải qua một thời mò mẫm kéo dài tới cả chục năm trời, rồi chủ đề chính như
một mạch ngầm xuyên suốt cuốn sách vốn hình thành trong tiềm thức người viết mới được
nhận ra và hoàn chỉnh. Cũng bởi vậy mặc dầu biết rằng các vấn đề và tác giả có liên quan
đến đề tài còn đang hiện ra ở dạng tản mạn, chúng tôi vẫn mạnh dạn kính trình bạn đọc
cuốn sách ở cái dạng như hiện nay. Công việc đi sâu vào quá trình hiện đại hoá văn học với


những khía cạnh cụ thể của nó đang được chuẩn bị để có thể đến với các bạn trong một
công trình khác.
Chắc chắn còn cần phải có sự đóng góp của nhiều người thì chúng ta mới nhận diện được
chính xác quá trình hiện đại hoá văn học nửa đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên chúng tôi vẫn nghĩ

đây là một hướng đi có triển vọng, nhất là khi người ta muốn sử dụng văn học như một
phương thức tìm hiểu lịch sử, qua đó gợi ý cho những thích ứng và tìm tòi đang âm thầm
diễn ra trong cuộc sống hôm nay.