Có nên sửa đổi chuyện tấm cám không

Có nên sửa đổi chuyện Tấm Cám không ?
CHU VĂN SƠN

Dù chưa bao giờ ngừng quan tâm đến văn học dân gian, nhưng tôi không phải chuyên gia
văn học dân gian. Nói về nó, tôi không khỏi ái ngại. Song, dư luận về chuyện Tấm Cám đang dậy
lên trong những ngày này, với nhiều luồng ý kiến khác nhau, đã khiến ít ai có thể làm ngơ được.
Theo quan sát của mình, tôi thấy nổi lên ít nhất ba vấn đề: 1) có quyền và có nên sửa đổi bản kể
(đặc biệt là cái “kết”) chuyện Tấm Cám hay không? 2) nếu sửa thì sửa theo hướng nào ? 3) có
nên dạy chuyện Tấm Cám trong nhà trường hay không ? Tôi xin được lần lượt chia sẻ đôi điều
xung quanh những khía cạnh ấy.
1. Trước hết, có một hiện tượng đã trở thành thuộc tính, thành qui luật của văn học dân
gian là các văn bản của nó không bao giờ “hoàn kết”, mà luôn luôn vận động. Do lưu hành bằng
truyền miệng qua không gian (vùng miền) và thời gian (đời này qua đời khác) mà các bản kể của
mỗi tác phẩm văn học dân gian luôn được sáng tạo lại, được sửa đổi, thêm bớt tùy vào nhu cầu
văn hóa và đặc trưng văn hóa của các vùng miền và các thời đại. Vì thế mà ở văn học dân gian
mới tồn tại hiện tượng “dị bản”. Mỗi một văn bản được kể lại, được ghi lại (sưu tầm) chỉ là một
trong những “điểm dừng chân” trên hành trình bất tận đó thôi. Có thể nói, văn bản Tấm Cám
được sử dụng hiện nay trong nhà trường cũng không thể nằm ngoài qui luật chung đó. Việc các
nhà sưu tầm thời hiện đại ghi lại, tức định dạng cho nó thành cái văn bản (viết) vẫn lưu hành như
hiện nay, rồi đưa vào nhà trường, đã gây cho không ít người một ảo tưởng rằng: đó là bản chính
thống/sau chót/cố định. Ảo tưởng này dần lâu lại biến thành một “mặc định”. Tiếc rằng ngay cả
các chuyên gia về văn học dân gian cũng không ít người có “mặc định” như vậy. Nếu xem một
bản kể nào đó là cố định, bất di bất dịch, không thể sửa đổi nữa, thì vô hình chung đã xóa bỏ
luôn tính chất hiện tồn của văn học dân gian. Dân gian đã sáng tạo ra, thì dân gian cũng có quyền
sửa đổi để tiếp tục hoàn thiện nó theo nhu cầu văn hóa của mình.
Riêng về chuyện Tấm Cám, thực ra, không phải đến hiện nay mới có chuyện băn khoăn
cấn cái về cái kết của nó. Từ nhiều chục năm nay, trong dư luận (mà hình như bắt đầu từ học
đường, phụ huynh rồi đến văn nghệ sĩ, trí thức) đã có những rì rầm về cái kết đó rồi. Theo quan
sát của tôi, mối băn khoăn của cộng đồng xung quanh việc này, không chỉ đơn giản là chuyện
sửa đổi hay không đối với cái kết của một chuyện cổ tích. Mối bận tâm của cộng đồng chúng ta
sâu xa và quan trọng hơn nhiều : ấy là vấn đề tập quán và truyền thống. Mỗi tác phẩm dân gian là

một kết tinh về mặt nào đó và ở mức nào đó truyền thống của một cộng đồng. Mà truyền thống
thì không phải nhất thành bất biến. Trái lại, nó vẫn luôn vận động theo chiều hướng tích cực, với
hai mặt song hành và tương hỗ : vừa liên tục đào thải những yếu tố không còn phù hợp, vừa liên
tục tích hợp những yếu tố tiên tiến để tự làm giàu và làm mới. Có những yếu tố, ở gian đoạn lịch
sử này thì phù hợp, cho nên được chấp nhận, thậm chí, được đề cao, đến giai đoạn khác thì
không còn phù hợp nữa, cần phải điều chỉnh, đào thải. Tôi cho rằng sự lên tiếng của dư luận đối
với cái kết của chuyện Tấm Cám có nguồn gốc sâu xa từ nguyện vọng đó của đông đảo người
Việt hiện đại. Một cái kết gắn với cách trả thù tàn khốc của Tấm đối với mẹ con Cám có lẽ là
một cái kết phù hợp với tâm lí thường tình của số đông trong những thời cả cộng đồng sôi sục


chống ngoại xâm và đấu tranh giai cấp, nó thỏa mãn nhu cầu trừng phạt kẻ thù một cách triệt để,
tận độ chăng ? Nó giải thích vì sao, cùng theo một môtip “Lọ lem” phổ biến, nhưng các chuyện
tương tự trên thế giới không có cái kết tàn khốc như Tấm Cám. Còn ở Việt Nam, cái kết tàn khốc
đó, trong những giai đoạn trước lại ít gây cấn cái đối với đa số người đọc. Song, chống kẻ thù
giai cấp hay chống ngoại xâm cũng chỉ là các tình huống bất thường trong đời sống của một dân
tộc. Còn đời sống bình thường của mỗi dân tộc là sống trong hòa bình, hòa hợp. Để có thể sống
trong hòa bình và hòa hợp thì không thể nặng lòng thù hận và dung dưỡng những đòn thù tàn
khốc. Vì thế mà đã nảy sinh dị ứng với cái kết của chuyện Tấm Cám. Mong muốn sửa đổi cái kết
phản ánh nhu cầu loại bỏ khía cạnh tiêu cực đã đeo bám dai dẳng tiềm thức của cộng đồng, nhu
cầu ngăn ngừa cái mầm hận thù có thể gieo rắc vào đời sống tinh thần của những thế hệ sau và
nhu cầu bồi đắp những gì là tích cực cho truyền thống Việt.
Bởi thế, theo tôi, người Việt hôm nay có quyền kể lại những câu chuyện của mình theo
nhu cầu nhân văn của thời đại mới. Việc ấy vừa hợp với qui luật tồn sinh của văn học dân gian
vừa hợp với nguyện vọng hoàn thiện những giá trị Việt cho truyền thống của mình.
2. Trước khi bàn việc sửa đổi cái kết của chuyện cổ tích Tấm Cám, có lẽ cần phải hiểu kĩ
hơn về thực chất những dị ứng của cộng đồng đối với cái kết. Có thể thấy ngay rằng cộng đồng
không dị ứng với việc trừng phạt mẹ con Cám. Cả tư tưởng dân gian Việt, lẫn tinh thần Phật giáo
đều thống nhất một phương châm: “khuyến thiện” và “trừng ác” là hai mặt phải tiến hành song
song và không thể thiếu nhau. Trong chuyện cổ tích này, mẹ con Cám là hiện thân của cái Ác,

chúng đã gây bao tội ác tày đình đối với Tấm, thì không thể không bị trừng phạt. Trừng phạt kẻ
thủ ác, kẻ gây nghiệp ác là thi hành công lí và hợp đạo lí. Vậy, cộng đồng băn khoăn dị ứng với
điều gì ? Chỉ dị ứng về các khía cạnh này thôi: nhân vật nào đứng ra trừng phạt ? trừng phạt bằng
cách nào ? và với mức độ nào ? Cụ thể là dị ứng với nhân vật thực hiện việc trừng phạt là Tấm.
Dị ứng với cách trừng phạt là lừa xuống hố, dội nước sôi cho chết. Dị ứng với việc Tấm còn đem
xác Cám muối mắm, rồi lại còn gửi mắm làm từ xác em gái cho mẹ ghẻ ăn. Ngần ấy hành động
cộng lại khiến cho người ta thấy cách trừng ác của Tấm đã vượt quá mức cần thiết, nó gần như là
mất nhân tính. Ở đây, những chuyên gia văn học dân gian có thể bào chữa cho Tấm rằng : đừng
hiểu truyện cổ tích theo lối hiện thực thế, cần hiểu truyện cổ tích theo đặc trưng thể loại của nó,
rằng Tấm là hiện thân của cái Thiện còn mẹ con Cám là hiện thân của các Ác, đây là cái Ác đang
phải trả giá đắt cho những gì nó đã gây ra, và cái Thiện cũng cần ra tay trừ diệt cái Ác một cách
triệt để. Vâng. Nhưng, có thể có những lí do để thấy sự biện bạch đó khó thuyết phục. Thứ nhất,
một khi văn bản đã tạo ra mối quan hệ ruột rà máu mủ giữa Tấm và Cám, thì liệu có thể đòi hỏi
người đọc chỉ xem các nhân vật mẹ kế - con chồng, chị gái - em ruột ở đây chỉ đơn thuần là hiện
thân cho hai lực lượng Thiện – Ác trong xã hội một cách trừu tượng được chăng ? Thứ hai, có
nhất thiết phải chính Tấm ra tay trừng phạt em gái và mẹ kế của mình như thế không ? Thứ ba,
có nhất thiết phải làm tất cả những mức độ man rợ như Tấm đã xuống tay mới là trừng Ác không
? Chúng ta nhớ đến chuyện Thạch Sanh. Thạch Sanh cũng là hiện thân của cái Thiện và Mẹ con
Lý Thông cũng là hiện thân của cái Ác. Mẹ con Lý Thông đã gieo rắc tội ác với Thạch Sanh
không thua gì mẹ con Cám. Chúng phải bị trừng trị đích đáng. Nhưng cái kết ở đó dễ được đồng
tình vì: Thạch Sanh thì rộng lòng tha cho, nhưng trời đất đã không dung tha. Thiên Lôi đã giáng
sấm sét giết chết, biến chúng thành con bọ hung. Sự trừng phạt ở đó là thuộc về đạo trời. Cái Ác
đáng bị trừng phạt, nhưng cái Thiện cũng cần phải biết trừng phạt một cách nhân tính chứ không
thể mất nhân tính được. Chuyện Tấm Cám có thể có và xứng đáng có một cái kết với sự trừng
phạt nhân tính hơn.


Tuy nhiên, không thể ứng xử tùy tiện đối với một bản kể cổ tích, cho dù chỉ là sửa đổi cái
kết của nó. Việc sửa một bản kể đã ăn khá sâu vào nhiều thế hệ người đọc là một điều vô cùng
phức tạp. Nó khó khăn gấp vạn lần so với việc trùng tu một công trình kiến trúc cổ xưa. Bất cứ

một sửa đổi nào, dù nhỏ, nếu không phù hợp với tâm lí tiếp nhận cổ tích nói chung, tâm lí tiếp
nhận cổ tích của người Việt nói riêng, chắc chắn sẽ gây hẫng hụt, thậm chí, phản cảm đối với
người đọc, người nghe. Trên thực tế, đã có không ít trường hợp sửa đổi rơi vào tình trạng như vá
một miếng vải kaki lên một thân áo gấm xưa rồi. Bởi, công việc này, về thực chất, là phải tạo ra
được một chỉnh thể mới cho thiên cổ tích vốn đã bắt rễ sâu vào tiềm thức người đọc. Mọi sửa đổi
bất chấp đặc trưng thi pháp thể loại đều có nguy cơ phá hỏng chỉnh thể vốn có của thiên truyện.
Tuy nhiên, nói đi cũng cần nghĩ lại: thế giới này cũng đã từng có những Anđecxen, người đã tái
tạo và sáng tạo ra nhiều thiên cổ tích dựa trên sự thẩm thấu sâu sắc nhuần nhuyễn những đặc
trưng tinh vi của thể loại … Cổ tích ở ta, ngoài những yếu tố văn hóa dân gian Việt, còn có sự
pha trộn nhiều yếu tố văn hóa của các dân tộc khác cùng các yếu tố tôn giáo như Phật giáo, Đạo
giáo. Nếu không tính đến những điều này, việc sửa đổi khó tránh khỏi bất cập. Chuyện Tấm Cám
mang khá đậm yếu tố Phật giáo. Riêng về cái kết của chuyện này, trong bản kể đang lưu hành
phổ biến hiện nay, có thể thấy tiềm ẩn ít nhất là ba kiểu kết khác so với cái kết đã có mà xem ra
vẫn phù hợp với mạch truyện cũng như phù hợp với tinh thần cổ tích. Nghĩa là, vẫn tuân thủ
nghiêm ngặt cái quy luật “ác giả ác báo”, nhưng Tấm không phải trực tiếp “thi hành án” và mẹ
con Cám vẫn phải đền tội đích đáng. Thứ nhất, là kiểu kết “gậy ông đập lưng ông”: mẹ con Cám
lại nghĩ kế hãm hại Tấm, nhưng chính chúng lại tự sập bẫy của mình một cách trớ trêu và thê
thảm, mà mức độ còn tệ hơn bất cứ hậu quả nào chúng từng gây ra. Thứ hai, là kiểu kết theo luật
trời: mẹ con Cám bị Trời hoặc Phật (Bụt) trừng phạt (biến chúng thành những con vật bẩn thỉu
ghê tởm, từa tựa cái kết chuyện Thạch Sanh). Và, thứ ba, là kiểu kết theo luật đời: mẹ con Cám
bị nhà vua trừng phạt theo phép nước… Thời gian gần đây, do sớm băn khoăn về cái kết của
chuyện Tấm Cám và thiết tha với việc khai thác các giá trị Việt trong các tích cổ của dân tộc để
làm ra những tấm chăn cổ tích, mà Sentory (17B, Hàm Long, Hà Nội) đã đề xuất một cái kết
khá thú vị theo hướng thứ ba này.
Tại sao chúng ta không nhân việc này mà tổ chức một cuộc thi kể lại chuyện Tấm Cám
trong toàn quốc nhỉ ? Biết đâu trong số các bản kể mới lại xuất hiện bản ưu việt hơn bản hiện
hành ? Và biết đâu, nhân cuộc này mà những Anđecxen đang ẩn dật đâu đó tại các chốn quê đất
Việt lại có dịp lộ diện, đăng quang ? Có thể lắm chứ ! Tại sao không ? Và, cũng nhân việc này có
thể phát động một cuộc sưu tầm thêm những bản kể Tấm Cám. Biết đâu ở những vùng sâu vùng
xa, thôn cùng xóm vắng trong dân gian vẫn đang lưu hành những bản kể khác hoàn thiện hơn

những bản ta đã có, hơn cả bản vẫn đang dùng trong Sách giáo khoa ? Cũng có thể lắm chứ ! Tại
sao không ?
3. Đối với giáo dục, cái được học chính thức thường phải là những gì thật chuẩn. Một văn
bản văn chương được chọn để học chính thức cho học sinh thì nên là những văn bản càng ít gây
phản ứng, dị ứng càng tốt. Không nên loại bỏ một chuyện cổ tích như Tấm Cám ra khỏi chương
trình; người học cần biết đến nó. Nhưng có nhiều cách và nhiều mức độ để biết về nó. Biết ở
dạng đọc thêm cũng là một cách, một mức chứ sao ! Kho tàng cổ tích Việt Nam có bao nhiêu tác
phẩm hay, đâu riêng gì Tấm Cám. Mà cốt truyện Tấm Cám lại thuộc một môtip cốt truyện khá
phổ biến trên thế giới, nét tương đồng với quốc tế thì nhiều, còn những nét độc đáo của cổ tích
Việt ở đó đâu có đậm gì hơn những thiên cổ tích khác của ta. Vả chăng, một câu chuyện gây nên
những dị ứng ở đông đảo người học, người nghe, mà vẫn dùng để giảng dạy chính thức thì có e


lợi bất cập hại không ? Tại sao cứ nhất thiết phải học chính thức chuyện Tấm Cám ? Có thể
chuyển nó sang dạng bài để đọc thêm cũng rất tốt chứ sao, nhất là khi chuyện lại chưa có được
một cái kết đáp ứng tốt nhu cầu nhân văn chính đáng của người đọc hôm nay !
Hà Nội, 13 – 11 – 2011
Nguồn:

vietnamnet.vn

(14.11.2011)