Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay

TiÓu luËn triÕt häc

LỜI NÓI ĐẦU
Tiến lên chủ nghĩa xã hội là mục tiêu cách mạng lớn lao nhất và quan
trọng nhất của Đảng và nhân dân ta hiện nay vì chỉ có thực hiện được mục
tiêu này, chúng ta mới có thể xây dựng được một nước Việt Nam mà theo
cách nói của Hồ Chí Minh là: “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân
chủ, văn minh”. Và cũng chỉ xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, chúng ta
mới có thể làm thoả mãn ham muốn tột cùng, ham muốn cuối đời của Người
đó là : “Làm sao cho dân ta ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành
...”. Vậy chúng ta phải làm thế nào để thực hiện mục tiêu trên? Từ thực tế
hiện nay cùng với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là bỏ qua chế
độ chủ nghĩa tư bản, mà tại đại hội VII của Đảng ta lần đầu tiên đã khẳng
định: Chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng tư tưởng, là
kim chỉ nam cho hoạt động của Đảng. Tức là, chúng ta phải: dùng lập trường,
quan điểm, phương pháp chủ nghĩa Mác - Lênin mà tổng kết những kinh
nghiệm của Đảng ta, phân tích một cách đúng đắn những đặc điểm của nước
ta. Có như thế chúng ta mới có thể dần dần tìm hiểu được quy luật phát triển
của Cách mạng Việt Nam, định ra được đường lối, phương châm, bước đi cụ
thể của Cách mạng xã hội chủ nghĩa phù hợp với tình hình nước ta.
Làm đề tài tiểu luận này, vơí tư cách là một sinh viên, một cơng dân
của nước Cộng hồ xã hội chủ nghĩa Việt Nam, một mặt tơi muốn cùng mọi
người tìm hiểu sâu hơn và kĩ hơn về Triết học Mác - Lênin phần chủ nghĩa
duy vật biện chứng. Cụ thể hơn, đó là mối quan hệ biện chứng giữa vật chất
với ý thức. Mặt khác, tơi cũng muốn góp một phần cơng sức nhỏ bé của mình
vào sự nghiệp cách mạng lớn lao của toàn Đảng, toàn dân ta hiện nay- sự
nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội- mà nền tảng tư tưởng là chủ nghĩa Mác Lênin. Đó là, mọi sách lược, chiến lược cách mạng của chúng ta phải được
xuất phát từ thực tế khách quan, phát huy được tính năng động chủ quan và
đồng thời chống chủ quan duy ý chí. Đây được coi là một vấn đề hết sức quan
trọng, bởi nó quyết định sự thành công hay thất bại trên con đường đi tới chủ
1

TiÓu luËn triÕt häc
nghĩa xã hội ở nước ta. Điều này sẽ được lý giải rõ hơn trong phần nội dung
của đề tài.
1. Quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất với ý
thức.
1.1. Vật chất quyết định ý thức.
Trước tiên chúng ta phải đi tìm hiểu vật chất là gì? Theo Lênin thì “Vật
chất là phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho
con người trong cảm giác và được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại,
phản ánh lại và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác’’. như vậy định nghĩa vật
chất của Lê-nin nổi lên một số nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, vật chất là cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thứcvà không
phụ thuộc vào ý thức.
Thứ hai, vật chất là cái gây lên cảm giác ở con người khi bằng cách nào
đó (trực tiếp hay gián tiếp) tác động lên các giác quan của con người.
Thứ ba, vật chất cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự
phản ánh của nó.
Qua đó, Lênin muốn khẳng định rằng, trong nhận thức luận, vật chất
ln mang tính thứ nhất, là cái quyết định: vật chất quyết định sự hình thành ý
thức, quyết định nội dung phản ánh, quyết định sự biến đổi của ý thức và nó
cịn là điều kiện để hiện thực hoá ý thức.
Dựa trên những thành tựu của khoa học tự nhiên nhất là sinh lý học
thần kinh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định rằng ý thức là một thuộc
tính của vật chất nhưng không phải của mọi dạng vật chất mà chỉ là thuộc tính
của một dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc người. Bộ óc người là cơ
quan vật chất của ý thức. Khoa học cũng đã chứng minh được rằng, thế giới
vật chất nói chung và trái đất nói riêng đã từng tồn tại rất lâu trước khi xuất
hiện con người và bộ óc người, rằng ý thức ra đời là kết quả của sự phát triển

lâu dài của giới tự nhiên cho tới khi xuất hiện con người và bộ óc người. Hoạt
động ý thức của con người diễn ra trên cơ sở hoạt động sinh lý thần kinh của
2


TiÓu luËn triÕt häc
bộ não người. Bộ não người bao gồm khoảng 15 đến 17 tỉ tế bào thần kinh,
các tế bào này tạo nên vô số các mối liên hệ nhằm thu nhận, xử lý, truyền dẫn
và điều khiển toàn bộ các hoạt động của cơ thể trong quan hệ đối với thế giới
bên ngoài qua cơ chế phản xạ khơng điều kiện và có điều kiện.
Khơng chỉ có thế, vận động của ý thức, tư duy trên thực tế cũng là sản
phẩm của sự vận động của vật chất. Điều đó được chứng minh một cách khá
rõ ràng ở hình thức vận động xã hội của vật chất. Đó là sự thay thế lẫn nhau
của các hình thái kinh tế- xã hội, từ đó sớm hay muộn cũng dẫn đến sự thay
đổi của ý thức, của cách nghĩ, bởi tồn tại xã hội bao giờ cũng quyết định ý
thức xã hội.
Vai trò cơ sở, quyết định của vật chất cịn được thể hiện ở chỗ nó quyết
định nội dung phản ánh, quyết định sự biến đổi của ý thức.
Từ nội dung thứ hai trong định nghĩa vật chất của Lênin rằng: Vật chất
mà cái cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó, mà ta
thấy rằng nội dung phản ánh của ý thức là thế giới bên ngoài, là hiện thực
khách quan. Hay nói như chủ nghĩa duy vật macxit : Ý thức là sự phản ánh
thế giới khách quan vào trong bộ óc của con người. Chính vì vậy mà thế giới
khách quan như thế nào thì ý thức phản ánh như thế ấy, không nên phản ánh
một cách xuyên tạc, hư ảo, bóp méo sự thật về thế giới khách quan như việc
tơ vẽ hình tượng các vị thần linh. Nói cách khác, nội dung phản ánh của ý
thức phải lấy cái khách quan làm tiền đề và bị cái khách quan quy định.
Vật chất quyết định sự biến đổi của ý thức. Do ý thức là chức năng của
bộ não người. Hoạt động ý thức không diễn ra ở đâu ngoài những hoạt động
sinh lý thần kinh của bộ não. Ý thức phụ thuộc vào hoạt động của bộ não, do

đó khi bộ não bị tổn thương thì hoạt động ý thức sẽ khơng được bình thường
hoặc bị rối loạn.
Mặt khác, trong hoạt động của con người, nhu cầu vật chất bao giờ
cũng giữ vai trò quyết định, chi phối và quy định mục đích hoạt động bởi vì
con người trước hết phải được thoả mãn nhu cầu vật chất tối thiểu : ăn, ở,
3


TiÓu luËn triÕt häc
mặc… rồi mới nghĩ đến vui chơi, giải trí, các hoạt động tinh thần.Tức là, hoạt
động nhận thức của con người trước hết hướng tới mục tiêu cải biến tự nhiên
để thoả mãn nhu cầu sống. Cuộc sống tinh thần của con người phụ thuộc và bị
chi phối bởi nhu cầu vật chất và những điều kiện vật chất hiện có. Ý thức con
người khơng thể tạo ra các đối tượng vật chất, cũng không thay đổi được quy
luật vận động của nó. Do đó, mọi mục tiêu ước muốn của con người không
dựa trên điều kiện vật chất hiện có, trên mảnh đất hiện thực đều là ước mơ
chủ quan, khơng tưởng.
Ví dụ: Vận dụng trong sự nghiệp cơng nhiệp hố, hiện đại hố của
nước ta. Trước kia do không nhận thức được rằng mọi chủ trương đường
lối…đều phải dựa trên điều kiện vật chát hiện có mà chúng ta đã chủ trương
phát triển cơng nghiệp nặng trong khi mọi tiền đề vật chất thì chưa có. Do đó,
chúng ta đã bị thất bại.
Khơng chỉ có thế, tính thứ nhất của vật chất so với tính thứ hai của ý
thức còn được thể hiện ở chỗ vật chất là điều kiện để hiện thực hoá ý thức. Nó
quy định khả năng các nhân tố tinh thân có thể tham gia vào hoạt động của
con người. Nó tạo điều kiện cho nhân tố tinh thần này hoặc nhân tố tinh thần
khác biến thành hiện thực và qua đó quy định mục đích, chủ trương, biện
pháp mà con người đề ra cho hoạt động của mình bằng cách chọn lọc, sửa
chữa, bổ sung, cụ thể hoá các mục đích, chủ trương biện pháp đó.
Khi khẳng định vai trị cơ sở, quyết định trực tiếp của vật chất đối với ý

thức, chủ nghĩa duy vật macxit đồng thời cũng vạch rõ sự tác dộng trở lại vô
cùng quan trọng của ý thức đối với vật chất.
1.2. Ý thức tác động trở lại vật chất.
Ý thức do vật chất sinh ra song sau khi ra đời, ý thức có tính độc lập
tương đối nên có sự tác động trở lại to lớn đối với vật chất thông qua hoạt
động thực tiễn của con người.

4


TiÓu luËn triÕt häc
Ý thức đúng đắn là ý thức dựa trên quy luật khách quan của con người.
Do đó nó có tác động tích cực, làm biến đổi hiện thực, vật chất khách quan
theo nhu cầu của mình.
Ý thức sai lầm, trái quy luật khách quan của con người có tác động tiêu
cực thậm chí phá hoại các điều kiện khách quan, hoàn cảnh khách quan, kéo
lùi lịch sử. Bởi mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là mối quan hệ tác động
qua lại. Không nhận thức được điều này sẽ rơi vào quan niệm duy vật tầm
thườngvà bệnh nảo thủ trì trệ trong nhận thức và hành động.
Nói tới vai trị của ý thức về thực cất là nói tới vai trị của con người
bởi ý thức là ý thức của con người.
Trái với các nhà triết học duy tâm muốn biến ý thức của con người
thành động lực của lịch sử, Cácmac và Ph.Ăngghen đã khẳng định: “Xưa nay,
tư tưởng không thể đưa người ta vượt ra ngoài trật tự thế giới cũ được, trong
bất cứ tình huống nào, tư tưởng cũng chỉ có thể đưa người ta vượt ra ngoài
phạm vi tư tưởng của trật tự thế giới cũ mà thôi”. Thật vậy, tư tưởng căn bản
khơng thể thực hiện được cái gì hết. Muốn thực hiện tư tưởng thì cần có
những con người sử dụng lực lượng thực tiễn. Điều đó cũng có nghĩa là con
người muốn thực hiện các quy luật khách quan thì phải nhận thức, vận dụng
đúng đắn các quy luật đó, phải có ý chí và phương pháp để tổ chức hành

động. Như vậy vai trò của ý thức là ở chỗ nó giúp con người đề ra chủ trương,
đường lối, chính sách, những mục đích, kế hoạch, biện pháp, phương hướng
phù hợp với thực tế khách quan. Nói như vậy có nghĩa là cũng có những ý
thức khoa họcvà những ý thức không khoa học so với hiện thực khách quan,
tương ứng với nó là hai tác động trái ngược nhau tích cực và tiêu cực của ý
thức đối với vật chất.
Vai trị tích cực của ý thức, tư tưởng khơng phải ở chỗ nó trực tiếp tạo
ra hay thay đổi thế giới vật chất mà là nhận thức thế khách quan từ đó hình
thành được mục đích, phương hướng, biện pháp đúng đắn đồng thời có ý chí,
quyết tâm cần thiết cho hoạt dộng của mình. Sức mạnh cuả ý thức con người
5


TiĨu ln triÕt häc
khơng phải ở chỗ tách rời điều kiện vật chất, thoát ly hiện thực khách quan,
mà là biết dựa vào điều kiện vật chất đã có, phản ánh đúng quy luật khách
quan để cải tạo thế giới khách quan một cách chủ động, sáng tạo với ý chí và
quyết tâm cao nhằm phục vụ lợi ích của con người và xã hội. Con người nhận
thức và phản ánh thế giới thế giới khách quan càng đầy đủ chính xác bao
nhiêu thì cải tạo chúng càng có hiệu quả bấy nhiêu. ở đây vai trò năng động
sáng tạo của ý thức, của nhân tố chủ quan của con người có vị trí hết sức quan
trọng. Bảo thủ trì trệ hoặc tiêu cực thụ động, ỷ lại ngồi chờ chính là kìm hãm
sự phát triển, triệt tiêu tính năng động tích cực sáng tạo của ý thức.
Mặt khác, do có tính vượt trước, nên ý thức giúp cho hoạt động của con
người trở nên tự giác, tích cực, chủ động hơn như trong việc dự báo, lập kế
hoạch, đề ra đường lối, phương pháp hành động.
Vai trò của ý thức còn thể hiện ở vai trò của tri thức, trí tuệ, tình cảm và
ý chí. Nó khơng những là kim chỉ nam cho hoạt động thực tiễn mà còn là
động lực của thực tiễn. Khơng có sự thúc đẩy của tình cảm, ý chí, hoạt động
thực tiễn sẽ diễn ra một cách chậm chạp, thậm chí khơng thể diễn ra được.

Nhờ ý chí và tình cảm, ý thức quy định tốc độ và bản sắc của hoạt động thực
tiễn. Tinh thần, dũng cảm, dám nghĩ dám làm, lòng nhiệt tình, chí quyết tâm,
tình u, niềm say mê với cơng việc, khả năng sáng tạo và vượt qua khó khăn
nhằm đạt tới mục tiêu xác định đều có ảnh hưởng to lớn đến hoạt động thực
tiễn làm cho nó diễn ra nhanh hay chậm. Tuy nhiên, ý chí, tình cảm chỉ là
động lực mà không thể là kim chỉ làm cho hoạt động thực tiễn. Bởi vì, sự
thành cơng hay thất bại của hoạt động thực tiễn, tác dụng tích cực hay tiêu
cực của ý thức đối với sự phát triển của tự nhiên và xã hội chủ yếu phụ thuộc
vào vai trị chỉ đạo ý thức. Chính vì vậy phải biết kết hợp giữa tri thức, trí tuệ,
khoa học với ý chí, tình cảm. Bởi tri thức càng được tích luỹ, con người ngày
càng đi sâu vào bản chất sự vật và cải tạo sự vật có hiệu quả hơn.
Tuy nhiên cơ sở cho việc phát huy tính năng động chủ quan của ý thức
là việc thừa nhận và tơn trọng tính khách quan của vật chất, của các quy luật
6


TiÓu luËn triÕt häc
tự nhiên và xã hội. Nếu như thế giới vật chất – với những thuộc tính và quy
luật vốn có của nó – tồn tại khách quan, khơng phụ thuộc vào ý thức con
người thì trong nhận thức và hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ thực tế
khách quan, lấy thực thể khách quan làm căn cứ cho mọi hoạt động của mình.
Chính vì vậy, Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh rằng, không được lấy ý muốn
chủ quan của mình làm chính sách, khơng được lấy tình cảm làm điểm xuất
phát cho chiến lược và sách lược cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ
quan, nếu lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ
mắc phải bệnh chủ quan duy ý chí.
Khơng chỉ có thế, khi vai trò chỉ đạo của ý thức phạm sai lầm thì tinh
thần, dũng cảm, lịng nhiệt tình, chí quyết tâm cũng làm cho hoạt động thực
tiễn thất bại một cách nhanh chóng.
Qua những điều vừa trình bày ở trên về mối quan hệ giữa vật chất với ý

thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chúng ta có thể rút ra một ý nghĩa hết
sức quan trọng trong hoạt động thực tiễn của con người như sau: Mọi hoạt
động của con người ( cả hoạt động nhận thức lẫn hoạt động thực tiễn) đều
phải xuất phát từ thực tế khách quan, phát huy được tính năng động sáng tạo
của ý thức, tư tưởng, của nhân tố chủ quan của con người và đồng thời chống
chủ quan duy ý chí.
2. Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất
với ý thức vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay
2.1. Xuất phát từ thực tế khách quan từ đó đề ra đường lối, chủ trương,
chính sách, kế hoạch, phương hướng, mục tiêu…đúng đắn cho sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay.
Chúng ta khẳng định: Chủ nghĩa xã hội nhất định sẽ thay thế chủ nghĩa
tư bản như chủ nghĩa tư bản đã thay thế chế độ phong kiến. Đó là quy luật
khách quan của lịch sử loài người. ở nước ta, chủ nghĩa xã hội cũng nhất định
sẽ được xây dựng thành công trong sự gắn bó giữa độc lập dân tộc với chủ
nghĩa xã hội.
7


TiÓu luËn triÕt häc
Xuất phát từ đâu và đi theo con đường nào? Chỉ có thể và phải xuất
phát từ những điều kiện – hoàn cảnh lịch sử cụ thể của đất nước Việt Nam và
con người Việt Nam, của dân tộc và lịch sử trong bối cảnh khu vực thế giới
hiện đại, theo quy luật chung mà chủ nghĩa Mac – Lênin đã nêu ra.
Thực tế là, chúng ta bước vào con đường xã hội chủ nghĩa từ một xuất
phát điểm về kinh tế xã hội rất thấp - nhất là lực lượng sản xuất. Đó là tình
trạng sản xuất nhỏ, kinh tế tự nhiên, kinh tế hiện vật cịn khá phổ biến, kỹ
thuật thơ sơ, thủ cơng nửa cơ khí. Sản xuất hàng hố cịn chưa trở thành phổ
biến, thị trường bị chia cắt, thậm chí có nơi, có lúc khép kín kể cả trong kinh
tế đối ngoại. Phương thức tổ chức, quản lý nền kinh tế dựa trên lĩnh vực kinh

tế của chúng ta là tập trung lực lượng sản xuất, đổi mới phương thức, tổ chức
quản lý, phân phối sản phẩm.
Muốn phát triển lực lượng sản xuất, chúng ta phải đẩy mạnh cơng
nghiệp hố, hiện đại hố trên cả quy mơ bề rộng lẫn chiều sâu, tạo đường
băng để đất nước “cất cánh” một cách hiện thực hướng tới năm 2020 nước ta
cơ bản trở thành một nước cơng nghiệp hố chứ khơng dừng lại ở phương
hướng chung. Nghĩa là, phải xây dựng một chương trình khả thi cho cả công
nghiệp, nông nghiệp và các ngành kinh tế khác, chú trọng cho phát triển nông
nghiệp, cho các vùng kinh tế – xã hội trọng điểm, cho vùng núi, vùng sâu,
vùng xa, vùng căn cứ cách mạng cũ…
Trong chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm 2001 – 2010 của
Đảng ta đã khẳng định : con đường cơng nghiệp hố, hiện đại hố của nước ta
cần và có thể rút ngắn thời gian so với các nước đi trước, vừa có những bước
tuần tự vừa có những bước nhảy vọt. Phát huy những lợi thế của đất nước, tận
dụng mọi khả năng để đạt trình độ cơng nghệ tiên tiến, đặc biệt là cơng nghệ
thông tin và công nghệ sinh học, tranh thủ ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở
mức cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu mới về khoa học và công
nghệ, bảo đảm cho khoa học và công nghệ thật sự trở thành lực lượng sản
xuất trực tiếp và động lực chủ yếu trong phát triển kinh tế – xã hội, khắc phục
8


TiÓu luËn triÕt häc
nguy cơ tụt hậu về khoa học và công nghệ. Trong thời đại cách mạng thông
tin hiện nay, chúng ta khơng có sự lựa chọn nào khác
là phải tiếp cận nhanh chóng với tri thức và cơng nghệ mới của thời đại để
từng bước phát triển kinh tế trí thức. Phát huy nguồn lực trí tuệ và sức mạnh
tinh thần của người Việt Nam, coi phát triển giáo dục và đào tạo là nền tảng
và động lực của sự nghiệp cơng nghiệp hố, hiện đại hố. Bởi nhân tố con
người đóng vai trị hết sức quan trọng trong sự phát triển lực lượng sản xuất.

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã khẳng định: Con
đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua
chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập hệ thống chính trị của
quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu,
kế thừa những thành tựu mà mà nhân loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ
nghĩa, đặc biệt là về khoa học và công nghệ để phát triển nhanh lực lượng sản
xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại. Xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ
tư bản chủ nghĩa, tạo ra sự biến đổi về chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực
là sự nghiệp rất khó khăn, phức tạp cho nên phải trải qua một thời kì quá độ
lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính
chất q độ. Trong các lĩnh vực của đời sống xã hội diễn ra sự đan xen và đấu
tranh giữa cái mới và cái cũ.
Khi khẳng định: chúng ta phải tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà
nhân loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là, chúng ta lựa chọn,
sử dụng những thành tựu có lợi cho q trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trên
phương diện này cần phải xem chủ nghĩa tư bản không chỉ là một đối trọng
mà quan trọng hơn đồng thời là một đối tác.
Đây là một vấn đề rất quan trọng đối với nước ta đi lên chủ nghĩa xã
hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Muốn chủ nghĩa xã hội thành cơng thì
khơng thể không sử dụng chủ nghĩa tư bản với tư cách là một nấc thang văn
minh nhân loại. Như Mac đã nói: “ chúng ta đau khổ vì chủ nghĩa tư bản và
cũng đau khổ vì khơng có nó”. Tức là, chúng ta đau khổ vì quan hệ sản xuất
9


TiÓu luËn triÕt häc
sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, nhưng có lẽ chúng ta cịn
đau khổ hơn nếu như khơng có lực lượng sản xuất khổng lồ của nó, đó chính
là: “Tiền đề thực tiễn tuyệt đối cần thiết” (C.Mác và Ph.Ăngghen).
Định hướng và tiến hành xây dựng chủ nghĩa xã hội tất yếu phải kế

thừa và sử dụng lực lượng sản xuất do nhân loại tạo ra và phát triển trong điều
kiện của xã hội tư bản chủ nghĩa, chẳng hạn đó là: thành tựu khoa học, kỹ
thuật, và công nghệ –môi trường, là cơ chế thị trườngvới nhiều hình thức cụ
thể tác động vào quan điểm phát triển kinh tế, nhất là những mặt tích cực của
nó. Nói như vậy khơng có nghĩa là lặp lại hồn tồn q trình xây dựng lực
lượng sản xuất đó trong lịch sử.
Ở nước ta, lực lượng sản xuất cần phát triển song hành hai phương
thức: tuần tự (từ thủ cơng đến nửa cơ khí rồi cơ khí) và nhảy vọt theo lối đi
tắt, đón đầu (từ thủ công đi thẳng vào hiện đại) sao cho trong một thời gian
ngắn, thậm chí rât ngắn chúng ta đạt trình độ với các nước tiên tiến trong khu
vực…
Song chúng ta phải biết rằng, lực lượng sản xuất chỉ có thể phát triển
gắn liền với quan hệ sản xuất phù hợp. Vì vậy, Đảng và nhà nước ta đã chủ
trương thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển kinh tế hàng hoá
nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước
theo định hướng xã hội chủ nghĩa, đó chính là nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa. Từ đó, phát triển lực lượng sản xuất, phát triển kinh
tế để xây dựng cơ sở vật chất - kinh tế của chủ nghĩa xã hội, nâng cao đời
sống nhân dân. Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại tới mức xã hội hoá gắn
liền với xây dựng quan hệ sản xuất mới phù hợp trên cả 3 mặt: sở hữu, quản
lý và phân phối.
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở
hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo,
kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững
chắc. Kinh tế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lý của
10


TiÓu luËn triÕt häc
nhà nước. Nhà nước ta là nhà nước xã hội chủ nghĩa, quản lý nền kinh tế bằng

hệ thống pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, sử dụng cơ
chế thị trường, áp dụng các hình thức kinh tế và phương pháp quản lý của
kinh tế thị trường để kích thích sản xuất, giải phóng sức sản xuất, phát huy
được mặt tích cực, hạn chế và khắc phục mặt tiêu cực của cơ chế thị trường,
bảo vệ lợi ích của người lao động, của tồn thể nhân dân.
Muốn đảm bảo cho nền kinh tế thị trường có điều kiện tồn tại và phát
triển, chúng ta phải thừa nhận sự tồn tại một cách tất nhiên và khách quan của
các quy luật: quy luật giá trị, quy luật cung – cầu, quy luật cạnh tranh… trong
nền kinh tế. Vì nó là cái khách quan nên chúng ta phải chú ý không nên đi
ngược lại nếu không thì chẳng bao giờ có thể xây dựng nền kinh tế thị trường
theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Nhưng bên cạnh những mặt tích cực của nền kinh tế thị trường là: phát
triển nhanh lực lượng sản xuất, nâng cao mức sống, mức thu nhập của người
lao động lên thì mặt trái của nó trong một vài năm trở lại đây đang được phát
huy một cách mạnh mẽ, sự chênh lệch thu nhập dẫn đến sự phân hoá giàu
nghèo trong lao động, tệ nạn quan liêu, tham nhũng, suy thoái phẩm chất đạo
đức của một số cán bộ, công chức nhà nước…
Trước thực tế đó, Đảng và nhà nước cần có những biện pháp phân phối
hợp lý, khơng chỉ có phân phối theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế mà cịn
phân phối theo mức đóng góp vốn và các nguồn lực khác vào sản xuất, kinh
doanh và thông qua phúc lợi xã hội. Ngoài ra chúng ta cần có những biện
pháp khuyến khích làm giàu một cách chính đáng. Đối với thu nhập, nhà nước
cần có cơ sở điều tiết thu nhập (thuế thu nhập), cải cách cơ bản chế độ tiền
lương. Đối với người nghèo và có hồn cảnh khó khăn cần có chính sách xã
hội hợp lý: bàn cách làm giàu… mặt khác cần kiên quyết chống những thu
nhập bất chính.
Đáng sợ hơn đó là tệ nạn quan liêu, tham nhũng, suy thoái phẩm chất
đạo đức của nhiều cán bộ, công chức nhà nước nằm ngay trong bộ máy nàh
11

TiĨu ln triÕt häc
nước, nó gây ra bất cơng xã hội, làm giảm lòng tin của nhân dân vào sự lãnh
đạo của Đảng, vào con đường đi lên chủ nghĩa xã hội… ở vai trị của cơng tác
xây dựng Đảng, nhà nước trong sạch, vững mạnh là hết sức quan trọng.
Nói chung, chúng ta đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua việc xác lập hệ
thống chính trị của chủ nghĩa tư bản khơng phải là khơng có kế thừa và chọn
lọc những quan hệ sản xuất, những hình thức kinh tế tư bản chủ nghĩa khi nó
chưa hết tác dụng tích cực ngya trong thời kỳ quá độ. Đây chính là những
“cây cầu nhỏ”, những bước trung gian quá độ đưa chúng ta tới “phòng chờ”
trực tiếp đi và chủ nghĩa xã hội.
Về nặt kiến trúc thượng tầng, chúng ta cũng kế thừa và chọn lọc để xây
dựng nhà nước hiến pháp của xã hội chủ nghĩa điều khiển nền kinh tế thị
trường.
Chúng ta xác định mục tiêu: chủ nghĩa xã hội mà nhân dân ta xây dựng
là một chế độ xã hội vì con người và do con người. Để tiến hành đến mục tiêu
xây dựng thành công xã hội chủ nghĩa phải gắn liền với tăng trưởng kinh tế,
với công bằng xã hội, với tiến bộ xã hội, phải ra sức thực hiện các chính xác
xã hội. Đảng ta khẳng định: “chính xác xã hội đúng đắn vì hạnh phúc con
người là động lực to lớn phát huy mọi tiềm năng sáng tại của nhân dân trong
sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội”, bởi “khơng có đầu tư nào có lợi như
đầu tư cho con người ”. Chính sách xã hội của Đảng được thể hiện trên tất cả
các mặt của đời sống: quan tâm chăm sóc đối với những người có cơng với
cách mạng, chính sách đền ơn đáp nghĩa (xây nhà tình nghĩa, sổ tiết kiệm tình
nghĩa). Trong kihn tế, tạo ra nhiều cơng ăn việc là mới cho người lao động,
cải cách chế độ tiền lương theo hướng xố bỏ thu nhập bình qn, tiền tệ hố
tiền lương, khuyến khích tài năng, đâu tư đúng mức cho các ngành: y tế, giáo
dục, văn hố- nghệ thuật, nghiên cứu khoa học. Thực hiện chính sách dân số
là một mục tiêu hết sức quan trọng trong điều kiện quá độ lên chủ nghĩa xã
hội ở nước ta hiện nay.

12


TiĨu ln triÕt häc
Nhưng dù sao đó mới chỉ là những chủ trương, đường lối đối với tình
hình trong nước. Vậy cịn quốc tế thì sao?
Thứ nhất, cách mạng khoa học - công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông
tin, cơng nghệ sinh học tiếp tục có những bước nhảy vọt, ngày càng trở thành
lực lượng sản xuất trực tiếp, thúc đẩy sự phát triển của kinh tế tri thức. Nước
ta một mặt có cơ hội rút ngắn khoảng cách so với các nước phát triển, cải
thiện vị thế của mình. Đồng thời đứng trước nguy cơ tụt hậu xa hơn nếu
không tranh thủ được cơ hội, khắc phục được những yếu kém để vươn lên.
Điều này đòi hỏi các nhà doanh nghiệp phải hết sức nhanh nhạy nắm bắt
thông tin, áp dụng những thành tựu của khoa học công nghệ vào trong kinh
doanh, có như thế mới mong có cơ hội phát triển.
Thứ hai, tồn cầu hố kinh tế là xu thế khách quan, lôi cuốn các nước,
bao trùm hầu hết các lĩnh vực, vừa thúc đẩy hợp tác, vừa tăng sức ép cạnh
tranh và tính tuỳ thuộc nhau giữa các nền kinh tế. Nước ta cũng không thể
nằm ngồi vịng xốy đó.
Vậy chúng ta phải làm thế nào để vừa có thể hội nhập kinh tế quốc tế,
tham gia vào xu thế tồn cầu hố lại vừa có thể giữ vững được nền kinh tế độc
lập tự chủ.
Trước tiên phải tính đến vai trị của bộ máy nhà nước. Theo chỉ dẫn của
Lênin thì bộ máy nhà nước cần phải vừa mềm dẻo vừa hết sức cứng rắn:
“Ngày nay cần có sự mềm dẻo tối đa, mà muốn thế, muốn ứng biến một cách
mềm dẻo thì bộ máy phải thực sự cứng rắn”. Phải mềm dẻo vì đây là thời kỳ
quá độ, biện pháp quá độ. Phải cứng rắn vì đây là cuộc “chiến tranh kinh tế”,
cuộc chiến tranh “ai thắng ai” giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Bởi
kẻ nào nắm thống trị về kinh tế thì dần dần sớm muộn cũng sẽ thống trị cả về

chính trị (áp dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng với kiến trúc
thượng tầng).
Thứ hai, đó là chúng ta xây dựng chủ nghĩa xã hội mang bản sắc dân
tộc vận hành trước xu thế tồn cầu hố, chủ động mở cửa hội nhập kinh tế
13


TiÓu luËn triÕt häc
quốc tế nhưng phải giữ vững nền kinh tế độc lập tự chủ. Bởi vì khơng có bản
lĩnh và khơng có bản sắc độc đáo riêng được giữ gìn, bảo vệ và phát huy thì
khơng thể đứng vững trong giao lưu hợp tác và hội nhập quốc tế. Phải làm
cho văn hoá thấm sâu vào tâm lý, ý thức dân chúng, là nội dung của kinh tế,
chinh trị , xã hội trong phát triển. Văn hoá ở trong kinh tế chính trị là vậy. Mà
giá trị cao nhất, sâu nhất của văn hoá lại là con người. Nó phải là chỗ quy tụ
của mọi đường lối, chủ trương, chính sách, cơ chế, giải pháp. Một lần nữa
chúng ta khẳng định vai trò của con người trong sự nghiệp xây dựng chủ
nghĩa xã hội ở nước ta. Vì vậy nước ta phải đầu tư hơn nữa cho việc phát triển
con người mà cụ thể là sự nghiệp giáo dục- đào tạo phải được: đổi mới
phương pháp giảng dạy ở tất cả các bậc học từ mầm non tới sau đại học. Chú
trọng đến giáo dục đào tạo ở bậc tiểu học và trung học cơ sở. Bởi “không có
cái lợi nào bằng cái lợi đầu tư cho con người”. Mặt khác, ta còn phải nâng
cao năng lực và hiệu quả chủ động hội nhập quốc tế theo hướng đẩy nhanh
tốc độ và khả năng nội sinh hoá những sức mạnh bên trong nhằm thâu thức,
tích tụ và tăng cường nội lực đất nước để hội nhập một cách mạnh mẽ, toàn
diện và sâu sắc mà vẫn giữ được bản sắc Việt nam.
Hiện nay, các thế lực thù địch với những “diễn biến hồ bình” vẫn đang
đe dọa hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Từ thực tế đó địi hỏi
Đảng và nhà nước ta phải ra sức tăng cường an ninh quốc phòng, ra sức đổi
mới hệ thống chính trị phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước, của thời
đại.

2.2. Phát huy vai trị của tính năng động chủ quan và chống chủ quan duy ý
chí.
Bên cạnh một số chính sách, biện pháp nhằm đưa đất nước ta vững
bước trên con đường xã hội chủ nghĩa như đã trình bày ở trên, ta khơng thể
khơng kể đến vai trị thúc đẩy sự nghiệp xây dựng chủ nnghĩa xã hội tiến
nhanh và xa hơn đó là tính năng động, chủ quan, đó là khối đại đoàn kết toàn

14


TiĨu ln triÕt häc
dân và đó cịn là ý chí, nhiệt tình, quyết tâm thực hiện cho được xã hội xã hội
chủ nghĩa trên đất nước Việt Nam.
Bản thân sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là một nhiệm vụ mới
mẻ, khó khăn, phức tạp, địi hỏi phải phát huy cao độ vai trò của nhân tố chủ
quan, của tính năng động chủ quan. Đó chính là những phát minh vĩ đại,
những đường lối chính sách đứng đắn có tính chất quyết thắng của tồn thể
dân tộc Việt Nam.
Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là sự nghiệp sáng tạo vĩ đại của
đơng đảo quần chúng. Khơng có ý chí, hồi bão lớn, nghị lực lớn thì khơng
thể thực hiện được những nhiệm vụ trọng đại, khó khăn phức tạp chưa từng
có trong lịch sử dân tộc. Vấn đề là ở chỗ mọi nhiệt tình và ý chí cách mạng
hiện nay phải gắn liền với chi thức, hiểu biết, đặt trên cơ sở khoa học, sự phát
triển tiềm lực trí tuệ của cả dân tộc.
Khơng có khoa học, khơng có sự phát triển mạnh mẽ nguồn lực trí tuệ
thì khơng thể dẫn dắt xã hội đi tới văn minh, hiện đại. Do đó, phải quy tụ mọi
tài năng của cơng dân, tập hợp trí tuệ và phát huy sức mạnh trí tuệ của cả dân
tộc. Đây phải đứng ở đỉnh cao và là chỗ kết tinh tài năng ý chí chỉ đạo, bản
lĩnh giai cấp và dân tộc, biểu hiện tinh thần thời đại.
Bước vào thế kỷ XXI, chúng ta tin chắc vào thắng lợi của sự nghiệp

xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc, tin chắc chủ nghĩa xã hội nhất
định thành công, nhất định tiếp tục đi theo con đường đã chọn, dù một thế kỷ
hay lâu hơn nữa cũng không nao núng. Đó phải chăng là sự khẳng định một ý
chí lớn, một niềm tin lớn, một quyết tâm lớn mà nếu khơng có thì sẽ khơng
tiếp tục cụ thể hố và từng bước đưa vào cuộc sống những điều ghi trong
cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ qua độ lên chủ nghĩa xã hội cũng
như trong Đại hội Đảng lần thứ IX.
Với ý chí “quyết tâm đưa nước ta thốt khỏi nghèo làn, lạc hậu”, thhì
khơng thể chậm chễ trong cơng nghiệp hố, hiện đại hhố đất nước, để nhanh
chóng thu hẹp khoảng cách giữa nước ta với các nước phát triển.
15


TiĨu ln triÕt häc
Trong khi đề cao vai trị của nhân tố chủ quan, của ý chí, nhiệt tình,
cách mạng cũng cần phải phân biệt với tư tưởng chủ quan duy ý chí. Chủ
nghĩa duy vật biện chứng cho rằng tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội
nhưng ý thức xã hội lại có tác động ngược lại đến tồn tại xã hội, thúc đẩy
hoặc kìm hãm sự phát triển của xã hội. Khi con người xuất phát ý muốn chủ
quan, lấy ý chí áp đặt cho thực tế thì nó sẽ trở thành một vận cản đối với sự
nghiệp cách mạng. Vì vậy, trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội mà
trước mắt là sự nghiệp cơng nghiệp hố, hiện đại hố, chúng ta khơng thể tiến
hành theo quan niệm cũ, cách làm cũ (trước 1986). Mà mọi đường lối, kế
hoạch đều phải dựa vào tình hình thực tế, những điều kiện và khả năng thực
tế, tôn trọng quy luật khách quan.
Nêu cao, bồi dưỡng ý chí cách mạng và phê phán tư tưởng chủ quan
duy ý chí là hai mặt của một vấn đề. Nêu cao ý chí cách mạng là khuyến
khích tinh thần dám nghĩ, dám làm, dám tạo ra những bước đột phá có tính
cách mạng để phát triển chứ khơng phải là kích thích những hành động chủ
quan nóng vội, bất chấp quy luật khách quan. Phê phán tư tưởng chủ quan

duy ý chí là nhằm hướng tới sự tỉnh táo khoa học và tính thực tiễn trong mọi
mặt hoạt động chứ khơng phải là làm nhụt ý chí cách mạng.
KẾT LUẬN
Qua việc nghiên cứu đề tài trên, chúng ta đã tìm hiểu một cách sâu sắc
hơn về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức, đó là mối quan hệ biện chứng
tác động qua lại lẫn nhau. Khẳng định vật chất ln mang tính thứ nhất, tính
quyết định, ý thức ln mang tính thứ hai, bị chi phối, bị quyết định. Song, ý
thức lại có tác động trở lại vơ cùng quan trọng đối với vật chất. Nó có thể làm
cho vật chất phát triển, biến đổi theo nhu cầu, ý muốn, nhưng đồng thời nó
cũng có thể làm cho vật chất khơng phát triển, bị kìm hãm. Qua đó, chúng ta
có thể rút ra bài học hết sức cần thiết cho sự nghiệp cách mạng lớn lao của
Đảng và nhân dân ta - Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội đó là: Chúng ta
chỉ có thể tiến lên chủ nghĩa xã hội nếu như: Mọi đường lối, chính sách,
phương hướng mục tiêu đề ra, hoạch định ra phải được xuất phát từ thực tế
16


TiÓu luËn triÕt häc
điều kiện nước nhà. Thứ hai chúng ta phải phát huy cao độ vai trị tích cực
của ý thức hay chính là vai trị năng động chủ quan của con người. Xây dựng
hệ động lực tinh thần mạnh mẽ cổ vũ lớn lao cho sự nghiệp cách mạng vĩ đaịo
của tồn Đảng và nhân dân ta. Đó chính là “xây dựng khối đại đồn kết dân
tộc”, đó là “khơi dậy lịng u nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí của
người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà ra khỏi nghèo làm lạc hậu”. Đồng
thời, chúng ta cũng cần tránh tư tưởng chủ quan duy ý chí, nóng vội trong sự
nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Một điều hết sức quan trọng đó là làm sao
để vừa xây dựng nền kinh tế có sự tham gia của các thành phần kinh tư bản
lại vừa tránh được nguy cơ chệch hướng xã hội chủ nghĩa. Đây cũng là một
vấn đề cấp thiết mà Đảng và nhà nước ta cần có phương hướng đi sao cho phù
hợp.

Gần đây có một số ý kiến cho rằng: Mục tiêu đến năm 2020 nước ta cơ
bản trở thành một nước công nghiệp của Đảng ta là chủ quan duy ý chí, là
nóng vội, khơng tn theo chủ nghĩa Mác – Lê nin, rằng nước ta chưa đủ điều
kiện để có thể đề ra một mục tiêu không tưởng như vậy. Đứng trước tình hình
này, Đảng và nhà nước ta cần có biện pháp, bước đi như thế nào?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Giáo trình triết học Mác - Lênin (NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội)
2. Triết học Mác - Lênin (NXB giáo dục)
3.Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH.
NXB Sự thật, Hà Nội, năm 1991.
4. Chủ nghĩa Lênin và công cuộc đổi mới trong sự nghiệp xây dựng
CNXH ở nước ta (NXB Thông tin lý luận, năm 1995).
5. Lê Khả Phiêu: “Phát huy sức mạnh tồn dân tộc, xây dựng…” (NXB
Chính trị quốc gia, năm 2001).
6. Lý luận chính trị số 1- 2002.
17


TiĨu ln triÕt häc
7. Tạp chí Cộng sản số 22 - 2000.
8. Tạp chí Cộng sản số 5 - 2001.
9. Tạp chí Cộng sản số 6 - 2001.
10. Tạp chí Cộng sản số 8 - 2001.
11. Tạp chí Triết học số 5 – 2002.
12. Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ 9.
NXB Chính trị quốc gia, năm 2001.

18

TiĨu ln triÕt häc
MỤC LỤC
Nội dung

Trang

Lời nói đầu……………………………… …………………………1
1. Quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa
vật chất với ý thức …………………………………………...2
1.1. Vật chất quyết định ý thức …………………………………… 2
1.2. ý thức tác động trở lại vật chất…………………………………4
2. Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ
giữa vật chất với ý thức vào sự nghiệp xây dựng chủ
nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay. …………………………….7
2.1. Xuất phát từ thực tế khách quan từ đó đề ra đường lối,
chủ trương, chính sách, kế hoạch, phương hướng,
mục tiêu…đúng đắn cho sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa
xã hội ở nước ta hiện nay…………………………………….7
2.2. Phát huy vai trị của tính năng động chủ quan và chống chủ
quan duy ý chí…………………………...………………….12
3. Kết luận …………………………………………………………15
4. Phụ lục …………………………………………………………..16
5. Tài liệu tham khảo ………………………………………………17

19