tiểu luận nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện dế mèn phiêu lưu kí của tô hoài

ĐỀ TÀI

Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện Dế
Mèn phiêu lưu kí của Tơ Hồi

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Ðối tượng chung của văn học là cuộc đời nhưng trong đó
con người ln giữ vị trí trung tâm. Những sự kiện kinh tế, chính
trị, xã hội, những bức tranh thiên nhiên, những lời bình
luận...đều góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng cho tác
phẩm nhưng cái quyết định chất lượng tác phẩm văn học chính
là việc xây dựng nhân vật. Ðọc một tác phẩm, cái đọng lại sâu
sắc nhất trong tâm hồn người đọc thường là số phận, tình cảm,
cảm xúc, suy tư của những con người được nhà văn thể hiện.
Những con người ấy chính là tấm gương phản chiếu rõ nét nhất
những góc cạnh của cuộc sống đời thực. Thông qua chất liệu
ngôn từ cùng với đó là sự sáng tạo độc đáo mà mỗi nhà văn sẽ
xây dựng những kiểu nhân vật khác nhau nhằm bộc lộ những tư
tưởng, chủ đề mà tác giả muốn gửi gắm trong tác phẩm. Nhân
vật được nhà văn thể hiện thông qua những chi tiết miêu tả cụ
thể hay qua những mâu thuẫn, xung đột, sự kiện gắn liền với
tác phẩm để qua những tư tương, quan niệm của nhà văn có
thể dễ dàng được độc giả nắm bắt. Do đó nhân vật chính là
người dẫn dắt người đọc đi vào một thế giới riêng của đời sống
xã hội nhất định. Một tác phẩm thành công là sự thể hiện gắn
kết, thống nhất chặt chẽ nhiều yếu tố nghệ thuật trong văn
học. Trong đó nghệ thuật xây dựng nhân vật có thể được xem là
yếu tố quan trọng nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến nội dung của
tác phẩm. Nói đến đây chúng ta khơng thể khơng kể đến nhà
văn Tơ Hồi – một bật thầy về nghệ thuật xây dựng nhân vật

trong tác phẩm.
Tơ Hồi là một nhà văn nổi tiếng cả văn thơ Việt Năm.
Trước khi Dế Mèn phiêu lưu kí ra đời thì nhà văn đã từng làm
nhiều nghề khác nhau để kiếm sống như dạy học, bán hàng, kế
1


tốn hiệu bn... và cũng có nhiều qng thời gian bị thất
nghiệp. Nhưng đến năm 1941, sau khi viết Dế Mèn phiêu lưu kí
- một động lực lớn để ơng chuyển hẳn sang nghề làm báo viết
văn. Đến với văn chương ơng nhanh chóng gặt hái thành cơng
và được nhiều người yêu mến. Ở mỗi chặng đường, thành tựu
có thể khác nhau nhưng bao giờ Tơ Hồi cũng có một cách nhìn,
một phong cách viết độc đáo. Ơng có những đóng góp lớn cho
sự nghiệp văn học nước nhà với một số lượng tác phẩm đồ sộ.
Các tác phẩm của ông phong phú về đề tài và đa dạng về thể
loại. Ở đề tài nào, thể loại nào ông cũng gặt được thành cơng
và để lại tiếng nói của riêng mình. Với hơn 200 đầu sách đã
xuất bản, có thể nói, Tơ Hồi là một trong những nhà văn Việt
Nam có nhiều đầu sách nhất từ xưa đến nay.
Trong số những tác phẩm gắn liền với tên tuổi của nhà
văn Tơ Hồi, thì chắc chẳn thế hệ trẻ khơng thể không biết đến
truyện ngắn Dế mèn phiêu lưu ký (sáng tác năm 1942) - tác
phẩm văn xuôi đặc sắc viết về loài vật, dành cho lứa tuổi thiếu
nhi và đã được tái bản nhiều lần, được dịch và xuất bản ở một
số nước trên thế giới. Bằng ngòi bút tài tình ơng đã lột tả hết
nững nét đặc sắc của nhân vật qua những chi tiết chân thực,
nét vẽ cụ thể, điệu bộ tự nhiên của thể giới nội tâm của chúng
thật gần gũi và ngộ nghĩnh, đánh yêu biết bao.
Dế Mèn phiêu lưu kí là một giấc mộng, một ước mơ, khát

khao hướng tới chân trời mới, tương lai mới tốt đẹp, tươi sáng
hơn. Tôi yêu tác phẩm bởi tác phẩm khơng chỉ có tính nhân văn
cao mà cịn bởi cách xây dựng hình tượng nhân vật của tác giả.
Với cách quan sát, cái nhìn tinh tế về lồi vật, kết hợp với
những nhận xét thơng minh, hóm hỉnh, nhà văn đã đưa trẻ nhỏ
đến với thế giới loài vật sinh động và cũng đầy yêu thương. Ai
đã từng đọc Dế mèn phiêu lưu ký chắc chắn sẽ không thể qn
tình bạn gắn bó của Dế Mèn, Dế Trũi, Xiến Tóc trầm lặng, chị
Cào Cào ồn ào duyên dáng, Bọ Ngựa kiêu căng hay Cóc hnh
hoang... Mỗi một lồi động vật, nhà văn lại dùng ngịi bút của
mình để lột tả rõ nét tính cách và đời sống riêng của chúng, để
từ đó bày tỏ quan niệm của chính tác giả về nhân sinh, về khát
vọng của người lao động, về một cuộc sống hịa bình, n vui
và sự đồn kết. Truyện về nhân vật nhưng lại mang hình ảnh
của xã hội lồi người thu nhỏ. Ở đó cũng có những ước mơ bay
xa, những khát khao cháy bỏng.

2


Qua những trang viết về loài vật, đặc biệt là truyện Dế Mèn
phiêu lưu kí, chúng ta có thể thấy rằng nghệ thuật xây dựng
nhân vật trong văn của Tô Hồi là rất phong phú và sáng tạo.
Nhân vật ơng chọn là các loài vật gần gũi với đời sống con
người. Ngồi những đặc điểm vốn có, chúng đều được ơng cho
thêm những tính cách, những tâm tư, tình cảm giống như của
con người. Thế giới vật gợi cho người đọc liên tưởng tới thế giới
người với những đầy đủ tính cách và số phận, suy nghĩ và hành
động riêng. Ðó chính là cảm hứng hiện thực trữ tình, cảm hứng
nhân đạo sâu sắc của nhà văn nói riêng và của văn học nói

chung bao giờ văn học cũng hướng tới con người, vì con người.
Một phần bởi lịng u mến nhà văn cùng sự hứng thú khi được
tiếp nhận tác phẩm này thì một phần khác lại chính là sự tị mị
muốn được tìm hiểu nét độc đáo trong xây dựng nhân vật của
tác giả như thế nào nên tôi quyết định chọn nghiên cứu đề tài
“Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện Dế Mèn phiêu lưu
kí của Tơ Hồi”. Việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa rất lón
đối với cơng tác giảng dạy của tơi sau này.
Là giáo viên Tiểu học trong tương lai, nhiệm vụ không chỉ
cung cấp cho các em những kiến thức sơ đẳng về cuộc sống mà
còn giáo dục cho các em những bài học đạo đức qua các câu
chuyện, góp phần làm nền tảng cho sự phát triển nhân cách
trẻ. Do đó, các bài học đạo đức được rút ra từ tác phẩm là một
công cụ giáo dục sắc bén đối với các em. Nhờ thế giới nhân vật
phong phú, đa dạng mà tác phẩm đã có được sức lơi cuốn, hấp
dẫn đặc biệt, khiến người đọc càng khao khát muốn tìm hiểu,
khám phá. Hiểu được nghệ thuật ấy giúp tơi có thể cảm thụ tác
phẩm sâu sắc hơn, từ đó việc truyền đạt tới các em thuận lợi và
hiệu quả hơn, phát huy tối đa tính giáo dục của tác phẩm.

2. Lịch sử nghiên cứu
Vì là một nhà văn lớn cùng với đó là sự phong phú trong
sáng tác về thể loại truyện đồng thoại dành cho thiếu nhi nên
Tơ hồi và các tác phẩm của ơng đã thu hút được nhiều sự quan
tâm của nhiều nhà văn thơ, nhà phê bình văn học. Có thể kể
đến các tác giả Trần Đăng Huyền, Nguyễn Lộc, Đỗ Quang Lưu,
Hà Minh Đức, Vân Thanh… Đặc biệt với truyện ngắn viết cho
thiếu nhi của Tơ Hồi, ngay từ những tác phẩm đầu tiên cho
3

đến nay đã là một đối tượng được nhiều giới nhà văn, nhà lí
luận phê bình văn học nghiên cứu. Có thể kể đến một số nhận
định như:
Vân Thanh, nhà nghiên cứu văn học đã nói: “Thế giới lồi
vật là một nội dung đặc sắc và độc đáo trong văn xi Tơ Hồi.
Sáng tác một nhân vật Dế Mèn trong thế giới các nhân vật nhỏ
bé giữa thiên nhiên ở ngồi tuổi 20, Tơ Hồi bộc lộ tài năng đột
xuất về nhiều mặt. Ðó là khả năng hố thân vào sự sống của
vật và đồng thời đưa lại cho thế giới vật sự sống của người”.
Phan Cự Ðệ có viết: “Ở tuổi nhi đồng thì thế giới quen
thuộc là mơi trường xung quanh gần gũi, là chim muông, cỏ
cây, hoa lá mà qua cách nhìn ngây thơ của các em chúng đều
có tâm hồn, có thể truyện trị, san sẻ nỗi buồn niềm vui”.
Nguyễn Ðăng Ðiệp thì nhận định: “Dế Mèn phiêu lưu kí là
truyện viết cho thiếu nhi nhưng cũng là truyện viết cho người
lớn vì ẩn chứa trong tác phẩm này là bài học nhân sinh sâu sắc.
Với Dế Mèn phiêu lưu kí Tơ Hồi thực sự là cây bút hàng đầu về
nghệ thuật miêu tả thế giới lồi vật- biệt tài ấy cịn được Tơ
Hồi mà sắc mãi về sau”.
Nhà văn Lã Thị Bắc Lý cũng nhận xét: "Với Dế mèn phiêu lưu
ký, thiên đồng thoại xuất sắc nhất của Tơ Hồi, các em được
tiếp xúc với một thế giới côn trùng phong phú và đa dạng. Thế
giới đó chính là một xã hội thu nhỏ có cả người xấu, người tốt
và điểm quan trọng là qua câu chuyện, tác giả đã bày tỏ được
lòng tin vào điều thiện và cuộc sống hịa bình thân ái, nêu cao lí
tưởng “mn lồi cùng nhau kết làm anh em”.
Trên đây là một số ý kiến của những tác giả tiêu biểu
nghiên cứu về ttuyện loài vật viết cho thiếu nhi của Tơ Hồi. Mỗi
ý kiến mang những phương diện quan điểm khác nhau nhưng

chung quy lại là đề cập đến những đặc sắc trong xây dựng
nhân vật ở các sáng tác truyện cho thiếu nhi của Tơ Hồi, nổi
bật là thế giới loài vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí. Là tác phẩm
sáng tạo đọc đáo gắn với những phương diện nghệ thuật đặc
sắc thì tác phẩm vẫn ln hấp dẫn, lôi cuốn nhiều bạn đọc và
giới nhà phê bình văn học.
3. Mục tiêu nghiên cứu
- Thơng qua nghiên cứu đề tài thì sẽ giúp tơi hiểu rõ hơn về
thể loại truyện đồng thoại về loài vật – truyện viết cho thiếu nhi
nhằm mục đích giải trí lành mạnh của Tơ Hồi.
4


- Qua tác phẩm sẽ hiểu sâu sắc hơn về thế giới nhân vật và
nghê thuật độc đáo trong xây dựng nhân vật của tác phẩm, qua
đó sẽ giúp ích cho tôi trong công tác giảng dạy sau này.
4. Phạm vi nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Tập trung nghiên cứu về Nghệ thuật xây dựng nhân vật
trong truyện Dế Mèn phiêu lưu kí của Tơ Hoài.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Xoay quanh tác phẩm Dế Mèn phiếu lưu kí của Tơ Hồi.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp đọc sách, tham khảo tài liệu.
- Phương pháp so sánh, thống kê
- Phương pháp phân tích, tổng hợp
6. Cấu trúc
•
•

Phần mở đầu
Phần nội dung
 Chương 1: Cơ sở lí luận
1.1. Tơ Hồi và sự nghiệp văn chương
1.1.1. Cuộc đời của nhà văn Tơ Hồi
1.1.2. Sự nghiệp văn chương của nhà văn Tơ Hồi
1.2. Tìm hiểu chung về nhân vật
1.2.1. Khái niệm nhân vật
1.2.2. Vai trò của nhân vật trong văn học
1.2.3. Phân loại nhân vật
1.3. Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật




Chương 2: Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí
2.1. Nhân vật trung tâm
2.2. Nhân vật phụ
Chương 3: Nghệ thuật xây dựng trong Dế Mèn phiêu lưu
kí của Tơ Hồi
3.1. Nghê thuật xây dựng nhân vật thơng qua miêu tả ngoại
hình nhân vật
3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ
3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ
người kể chuyện
5


•




3.2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ
nhân vật
3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua xây dựng tình
huống truyện
Phần kết luận
Kết luận
Tài liệu tham khảo

NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: TÁC GIẢ TƠ HỒI VÀ TÌM HIỂU
CHUNG VỀ NHÂN VẬT
1.1. Tác giả Tơ Hồi
1.1.1. Vài nét về tiểu sử
Tơ Hồi tên thật là Nguyễn Sen sinh ngày 07 – 9 – 1920 tại
quê nội ở thôn Cát Động, Thị trấn Kim Bài, huyện Thanh Oai,
tỉnh Hà Đông, Hà Nội. Tuy nhiên, ông lớn lên ở quê ngoại là làng
Nghĩa Đơ, huyện Từ Liêm, phủ Hồi Đức, tỉnh Hà Đông (nay
thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam)
trong một gia đình thợ thủ cơng. Bút danh Tơ Hồi gắn với hai
địa danh: sơng Tơ Lịch và phủ Hồi Đức. Ơng cịn có nhiều bút
danh khác như: Mai Trung, Duy Phương, Mắt Biển, Hồng Hoa, Vũ
Đột Kích,…
Bước vào tuổi thanh niên, ông đã làm nhiều công việc để
kiếm sống như dạy trẻ, bán hàng, làm kế toán cho hiệu bn,…
nhưng cũng có những lúc thất nghiệp. Năm 1938, ơng chịu ảnh
hưởng của Mặt trận Bình dân và tham gia hoạt động trong tổ
chức Hội ái hữu thợ dệt và Thanh niên dân chủ Hà Nội. Năm
6

1943, Tơ Hồi gia nhập Hội văn hóa cứu quốc và bắt đầu viết
bài cho báo Cứu quốc và Cờ giải phóng.
Sau Cách mạng tháng Tám, Tơ Hồi làm Chủ nhiệm
báo “Cứu quốc”. Ông là một trong số những nhà văn đầu tiên
Nam tiến và tham dự một số chiến dịch ở mặt trận phía Nam
(Nha Trang, Tây Nguyên…). Năm 1946, ông được kết nạp vào
Đảng.
Năm 1950, ông về công tác tại Hội Văn nghệ Việt Nam.
Từ năm 1957 đến năm 1980, Tơ Hồi đã kinh qua nhiều chức vụ
khác nhau trong Hội Nhà văn như : Uỷ viên Đảng Đồn, Phó
Tổng thư kí, Chủ tịch Hội Văn nghệ Hà Nội, Giám đốc Nhà xuất
bản Thiếu nhi.
1.1.2. Sự nghiệp văn chương
Đến với con đường nghệ thuật từ cuối những năm ba mươi
cho đến nay, Tơ Hồi đã sáng tác được một số lượng tác phẩm
đồ sộ ở nhiều thể loại khác nhau. Với những đóng góp to lớn
cho nền văn học nước nhà, vào năm 1996 ông được nhà nước
tặng giải thưởng Hồ Chí Minh.
- Tác phẩm của Tơ Hồi trước Cách mạng tháng Tám :
Tơ Hồi đến với nghề văn ở tuổi mười bảy, mười tám.
Những sáng tác đầu tay của ông được đăng trên Hà Nội tân
văn và Tiểu thuyết thứ bảy. Tác phẩm của Tơ Hồi trước cách
mạng có thể phân thành hai loại chính là : truyện về lồi vật và
truyện về nơng thơn trong cảnh đói nghèo. Trong đó Dế Mèn
phiêu lưu kí là tác phẩm được nhiều bạn đọc đón nhận nhất và
được dịch ra thành nhiều thứ tiếng.
Qua những truyện về loài vật tiêu biểu như : Dế Mèn phiêu
lưu kí, O chuột, Gã chuột bạch, Tuổi trẻ, Đôi ghi đá, Một cuộc bể

dâu, Mụ ngan, Đực..., người đọc nhận thấy, nhà văn thường viết
về cái tốt đẹp, khẳng định cái thiện trong cuộc sống, bày tỏ
mong muốn một cuộc sống hạnh phúc, bình yên trong xã hội,
một cuộc sống tốt đẹp mang tính khơng tưởng.
Bên cạnh đó mảng viết về nơng thơng cũng được thể hiện
rất đặc sắc. Cuộc sống cùng quẫn bế tắc của những kiếp người
nghèo khổ, lang thang, phiêu bạt nơi đất khách quê người,
những người thợ thủ công bị phá sản xuất hiện dần qua từng
trang sách với tất cả niềm cảm thông chân thành của nhà văn.
7


Tiêu biểu là những tác phẩm như: Mẹ già, Ông cúm bà co, Nhà
nghèo, Khách nợ, Buổi chiều ở trong nhà, Lụa,...
Tóm lại, trước Cách mạng tháng Tám, đề tài của Tơ Hồi
tập trung vào đời sống người lao động ven đô và đề tài thiếu
nhi. Ở đề tài nào thì thế giới nghệ thuật của ơng trước cách
mạng đều thấm đượm tính nhân văn và mang dấu ấn khá sâu
đậm về qng đời của ơng.
- Tác phẩm chính của Tơ Hồi sau Cách mạng tháng Tám :
Sau Cách mạng tháng Tám, Tơ Hồi có sự chuyển biến
mạnh mẽ về tư tưởng và sáng tác, gặt hái nhiều thành công
trong văn học, tác phẩm có giá trị ở các thể loại loại khác nhau.
Trong đó, tiểu thuyết Miền Tây của ông đạt giải thưởng Bông
sen vàng của Hội Nhà văn Á Phi vào năm 1970. Ngồi ra cịn có
tập truyện Núi Cứu quốc(1948), Tập Truyện Tây Bắc (gồm ba
truyện: Mường Giơn, Cứu đất cứu mường, Vợ chồng A Phủ),
Miền Tây, Tuổi trẻ Hồng Văn Thụ, Họ Giàng ở Phìn Sa, Nhớ Mai
Châu,... Tác Phẩm của ông ngợi ca phẩm chất tốt đẹp của các
dân tộc ở miền núi Tây Bắc trong đời sống kháng chiến và xây

dựng chủ nghĩa xã hội.
Sống trong cuộc đời mới, nhà văn Tơ Hồi cũng “ơn chuyện
cũ” nơi cuộc sống đơ thành Hà Nội, ngịi bút của ông hướng về
xã hội trước Cách mạng tháng Tám từ cách nhìn, sự suy ngẫm
sâu sắc hơn theo thời gian và những trải nghiệm trong cuộc
sống. Tiêu biểu như tiểu thuyết Mười năm, Quê người, Quê nhà,
Những ngõ phố, người đường phố, và gần đây là Chuyện cũ Hà
Nội (hai tập).
Bên cạnh đó, Tơ Hồi cũng sáng tác các thể loại kí như:
Nhật kí vùng cao, Lên Sùng Đô, hay đi thăm nước bạn như Tôi
thăm Cămpuchia, Thành phố Lênin, Hoa hồng vàng song cửa,
Tự truyện, Cát bụi chân ai, Chiều chiều…; tác phẩm viết cho
thiếu nhi như: Con mèo lười, Vừ A Dính, Đảo hoang, Chuyện nỏ
thần, Nhà Chử,…
1.1.3 Quan niệm sáng tác
Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Tơ Hồi đã hướng ngịi
bút vào những chuyện đời thương xung quanh. Viết về cuộc đời
của chính mình, của nhiều người quanh mình là một định hướng
8


nghệ thuật của Tơ Hồi. Ơng quan niệm phải tìm thấy trong
chính cuộc sống và những con người bình dị chất liệu cho ngơn
từ. Dó đó từ những tình huống bình dị đời sống đã lần lượt đi
vào các trang viết của ơng. Đó là nạn tảo hơn (Vợ chồng A Phủ);
nạm chay, cưới xin (quê người); tục đấu vật, bắn nỏ, thổi lèn,
tục cướp vợ, trình ma, phạt vạ ( Đảo hoang, Vợ chông A Phủ,
Cứu đất cứu mường, Miền Tây,…). Việc phát hiện sự việc trong
đời sống và đưa vào trang viết là cái tài của Tơ Hồi mà ít ai
làm được.

Ơng quan niệm: “Những sáng tác của tơi đều miêu tả tâm
trạng tơi, gia đình tơi, làng tơi, mọi cái của mình quanh mình.
Những nghèo đói, cùng túng, đau đớn. Phần nào nhẹ nhàng hay
xót xa, hay ngịch ngợm và đá chút khinh bạc là phần nào con
người và tư tưởng tiểu tư sản của tôi”(Một quãng đường).
Chính bởi những quan niệm văn chương của riêng mình
mà Tơ Hồi đã cho ra đời những sáng tác mang những tư tưởng,
triết lí sâu sắc, phảm ánh những khía cạnh, góc khuất của đời
sống xã hội. Là một nhà văn sớm bước vào đời, vào nghề văn
và cũng sớm tham gia hoạt động cách mạng. Ông viết ở nhiều
thể loại và thể loại nào ông cũng đạt được những thành công
đặc sắc. Đặc biệt là ở những tác phẩm viết về lồi vật và miền
núi Tây Bắc. Tơ Hồi ln có những cố gắng tìm tịi, khám phá
trong sáng tạo nghệ thuật, đó là một trong những yếu tố góp
phần làm nên sức hấp dẫn, sức sống và ý nghĩa lâu bền ở tác
phẩm của ông đối với đời sống tinh thần của người đọc nhiều
thế hệ.
1.2. Tìm hiểu chung về nhân vật
1.2.1. Khái niệm về nhân vật
Văn học khơng thể thiếu nhân vật, bởi đó chính là phương
tiện cơ bản để nhà văn khái quát hiện thực một cách hình
tượng. Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của
mình về một cá nhân nào đó, một loại người, một vấn đề nào
đó của hiện thực. Vì thế, nhân vật chính là người dẫn dắt người
đọc vào một thế giới riêng của đời sống trong một thời kì lịch sử
nhất định.
Tơ Hồi đã cho rằng: “ Nhân vật là nơi duy nhất tập trung
hết thảy, giải quyết hết thảy trong cuộc sống”. Đúng vậy, nhân
vật giữ vai trị đặt biệt trong tác phẩm văn học. Nó không chỉ là
9

nơi bộc lộ tư tưởng, chủ đề của tác phẩm mà còn là nơi tập
trung các giá trị của tác phẩm, là mắt xích cơ bản xâu chuỗi,
kết dính các yếu tố, sự kiện. Đọc một tác phẩm văn học, cái để
lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc khơng phải là gì khác
mà chính là số phận, tình cảm, cảm xúc suy tư của nhưng con
người được nhà văn thể hiện hay nới cách khác chính là nhân
vật. Muốn hiểu được tác phẩm thì chúng ta phải bắt đầu từ hình
tượng nhân vật trong tác phẩm. Để tìm hiểu nghệ thuật xây
dựng nhân vật trước hết chúng ta phải có những hiểu biết
chung về nhân vật.
Vậy nhân vật trong tác phẩm là gì?
Theo Từ điển Tếng Việt của Hồng Phê thì nhân vật được
hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất nhân vật là đối tượng (thường là
con người) được miêu tả thể hiện trong tác phẩm văn học. Thứ
hai, đó là người có vị trí nhất định trong xã hội. Tức thuật ngữ
nhân vật được dùng phổ biến ở nhiều mặt cả trong đời sống xã
hội, đời sống nghệ thuật lẫn trong đời sống sinh hoạt.
Nhưng trong phạm vị nghiên cứu một bài tiểu luận của
mình, tơi chỉ đề cập đến khái niệm nhân vật theo nghĩa thứ
nhất.
Bằng cách nhìn riêng của mỗi người mà nhân vật được
sáng tạo, miêu tả kỹ hay sơ lược, sinh động hay không rõ nét,
xuất hiện một hay nhiều lần, thường xuyên hay từng lúc, giữ vai
trị quan trọng nhiều, ít hoặc khơng ảnh hưởng nhiều lắm đối
với tác phẩm. Và khác với các nhân vật thuộc các loại hình
nghệ thuật khác, nhân vật trong tác phẩm được thể hiện bằng
chất liệu riêng là ngơn từ. Do đó, nhân vật địi hỏi người đọc
phải vận dụng trí tưởng tượng, liên tưởng để dựng lại một con

người hoàn chỉnh trong tất cả các mối quan hệ của nó.
Để hiểu được Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện
Dế Mèn phiêu lưu kí của Tơ Hồi trước hết chúng ta cần có
những hiểu biết chung nhất về nhân vật.
Khi đi nghiên cứu đề tài, tìm hiểu khái niệm nhân vật văn
học qua những tài liệu tham khảo thì có rất hiều định nghĩa về
nhân vật văn học, định nghĩa nào cũng cho ta thấy những ưu
điểm của nó. Có thể nói một cách tổng quát thì nhân vật là một
trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của nhà
văn. Nhân vật văn học là hiện tượng nghệ thuật gắn với con
người được miêu tả thông qua chất liệu ngôn từ. Tuy nhiên nhân
vật khơng chỉ gói gọn lại ở hình tượng con người mà còn rộng
10


hơn là hình tượng của những sự vật, lồi vật ít nhiều mang
bóng dáng, tính cách của con người, được thể hiện bằng những
phương thức khác nhau để biểu hiện con người. Đó là nhân vật
Dế Mèn, võ sĩ Bọ Ngựa, Châu Chấu Voi… trong truyện thiếu nhi
của Tơ Hồi hay vầng trăng, bơng hoa hồng trong thơ Bác…
Tóm lại nhân vật văn học là sự thể hiện quan niệm của tác
giả thơng qua hình tượng nhân vật, qua đó giúp tác giả bày tỏ
quan điểm, tư tưởng của cá nhân về các khía cạnh của đời sống
xã hội thơng qua tác phẩm. Ý nghĩa của nhân vật chỉ có thể
thấy được trong các tác phẩm cụ thể.
1.1.2. Vai trò của nhân vật đối với văn học
Nhân vật có vai trị vơ cùng quan trọng trong tác phẩm
văn học, nó là linh hồn, là cốt tủy cho toàn bộ tác phẩm. Nhà
văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một
người nào đó, một loại người nào đó hay một vấn đề nào đó của

hiện thực xã hội. Do đó nhân vật chính là cơng cụ đặc trưng cơ
bản để tạo nên nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Nhân vật
là chìa khóa để mở cánh cửa hiện thực xã hội qua nhiều góc độ
và là công cụ để tái hiện con người với số phận và tính cách
riêng.
Có thể nói nhân vật là phương tiện để phản ánh đời sống,
khái quát hiện thực. Chức năng của nhân vật là khái quát
những quy luật của cuộc sống và của con người, thể hiện
những hiểu biết, những ước mơ, kì vọng về đời sống.
Nhân vật văn học được tạo nên bởi nhiều thành tố gồm
hạt nhân tinh thần của cá nhân như ý chí, khát vọng, lí tưởng,
các biểu hiện của thế giới cảm xúc, các lợi ích đời sống, các
hình thái ý thức, các hành động trong q trình sống. Vì vậy,
nhân vật cịn là phương tiện khái quát các tính cách, số phận
con người và các quan niệm về chúng
Nhân vật còn là phương tiện thể hiện tư tưởng, tình cảm
của nhà văn. Thơng qua việc xây dựng nhân vật, nhà văn bộc lộ
tư tưởng, tình cảm của mình đối với từng loại người trong xã hội
đồng thời dẫn dắt người đọc đi vào những thế giới riêng với đủ
mọi khát vọng cùng với cảm xúc yêu thương hay lòng căm giận.
Nhân vật văn học giữ vai trò quyết định nội dung tư tưởng
trong tác phẩm vì vậy nhà văn ln dồn tâm huyết và tài năng
của mình vào việc khắc hoạ nhân vật. Chính vì thế mà chúng ta
thấy có nhiều người khơng nhớ tên tác giả nhưng lại rất nhớ tên
các nhân vật do tác giả ấy tạo dựng nên.
11


1.2.3. Phân loại nhân vật
Nhân vật vật văn học là hình tượng hết sức đa dạng, là sự

sáng tạo của tác giả để xây dựng nên những nhân vật khác
nhau, không lặp lại trong các tác phẩm. Để nắm bắt được sự đa
dạng, phong phú có thể tiến hành phân loại nhân vật ở nhiều
góc độ khác nhau như: xét từ góc độ nội dung tư tưởng hay
phẩm chất nhân vật (gồm nhân vật chính diện, nhân vật phản
diện); xét về vị trí, vai trị của nhân vật trong tác phẩm (nhân
vật chính, nhân vật trung tâm, nhân vật phụ); xét từ góc độ thể
loại (gồm nhân vật trữ tình, nhân vật tự sự và nhân vật kịch);
xét từ góc độ chất lượng nghệ thuật tổng hợp, khám phá, khái
quát, biểu hiện ( gồm nhân vật, tính cách, điển hình).
Tuy nhiên với phạm vi là một bài Tiểu luận, tôi chỉ đi xem
xét, chọn một tiêu chí cụ thể nhất cho việc phân loại nhân vật
trong tác phẩm văn học. Để qua đây làm cơ sở đi sâu nghiên
cứu Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí
của Tơ Hồi.
Tiêu chí mà tơi chọn đó là phân loại nhân vật dựa trên cơ
sở xét về vị trí, vai trò của nhân vật trong tác phẩm.
Với việc xem xét chức năng và vị trí của nhân vật trong tác
phẩm, có thể chia thành các loại nhân vật: nhân vật chính,
nhân vật phụ.
Nhân vật chính là nhân vật giữ vai trò quan trọng trong
việc tổ chức và triển khai tác phẩm. Ở đây, nhà văn thường tập
trung miêu tả, khắc họa tỉ mỉ từ ngoại hình, nội tâm, quá trình
phát triển tính cách của nhân vật. Qua nhân vật chính, nhà văn
thường nêu lên những vấn đề và những mâu thuẫn cơ bản
trong tác phẩm và từ đó giải quyết vấn đề, bộc lộ cảm hứng tư
tưởng và tình điệu thẩm mĩ. Ví dụ trong truyện Dế Mèn phiêu
lưu kí cớ nhiều nhân vật chính đó là Dế Mèn, Dế Choắt, Xiến
Tóc, Bọ Ngựa…
Nhân vật chính có thể có nhiều hoặc ít tùy theo dung

lượng hiện thực và những vấn đề đặt ra trong tác phẩm. Với
những tác phẩm lớn có nhiều nhân vật chính thì nhân vật chính
quan trọng nhất xuyên suốt toàn bộ tác phẩm được gọi là nhân
vật trung tâm như chị Dậu trong Tắc đèn, Dế Mèn trong Dế Mèn
phiêu lưu kí… Trong khơng ít trường hợp, nhà văn dùng tên
nhân vật trung tâm để đặt tên cho tác phẩm. Ví dụ Chí Phèo,
Lão Hạc của Nam Cao, Truyện Kiều của Nguyễn Du…

12


Nhân vật phụ là nhân vật giữ vị trí thứ yếu so với nhân vật
chính trong q trình diễn biến của cốt truyện, trong quá trình
triển khai đề tài vào việc thể hiện chủ đề tư tưởng của tác
phẩm. Nhân vật phụ phải góp phần hỗ trợ, bổ sung cho nhân
vật chính nhưng khơng được làm mờ nhạt nhân vật chính. Có
nhiều nhân vật phụ vẫn được các nhà văn miêu tả đậm nét, có
cuộc đời và tính cách riêng, cùng với những nhân vật khác tạo
nên một bức tranh đời sống sinh động và hoàn chỉnh.

CHƯƠNG 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG DẾ
MÈN
PHIÊU LƯU KÍ
Tơ Hồi là một cây bút tài hoa sắc sảo, là cây đại thụ lớn
trong nền văn học Việt Nam. Với mỗi chặng đường sáng tác văn
thơ ơng ln để lại trong lịng người đọc những tiếng nói, cách
nhìn, phong cách rất riêng và độc đáo thông qua những giá trị
của nghệ thuật ngôn từ. Vì là người sống rất giản dị và dân dã,
cũng chính từ vốn sống và vốn ngơn ngữ dân dã tươi tắn đó, Tơ
Hồi đã sáng tạo nên những truyện loài vật mang đậm màu sắc

nhiệt đới - khác hẳn những tác phẩm của văn học thiếu nhi Âu,
Mỹ mang sắc thái lạnh giá của băng tuyết… Và khi đến với Dế
Mèn phiêu lưu kí - một truyện đồng thoại dành cho lứa tuổi
thiếu nhi rất được u thích thì điều đó lại càng được thể hiện
rõ nét. Qua ngịi bút đầy sáng tạo và hóm hỉnh của mình, Tơ
Hồi đã vẻ ra cả một thế giới lồi vật, cơn trùng rất sinh động,
phong phú, lôi cuốn người đọc bằng chính nghệ thật xây dựng
nhân vật độc đáo. Đọc truyện ta như lạc vào thế giới loài vật
gần gũi, thân thương với toàn những nhân vật gắn chặt với đời
sống thơn q dân dã: bác Xiến Tóc, võ sĩ Bọ Ngựa, chị Nhà Trò,
Dế Choắt, Dế Mèn, bọn Bọ Muỗm…Với sự tìm hiểu kĩ càng, khả
năng quan sát tinh tế, hóm hĩnh cùng với đó là quãng thời thơ
ấu gắn bó gần gũi với thế giới lồi vật đã phần nào giúp tác giả
có những tình cảm đặc biệt dành cho những người bạn thân
tình này. Chính vì lẽ đó mà tác phẩm của ông đã mang đến cho
các bạn thiếu nhi một cảm giác đọc không bao giờ chán mà
càng đọc càng hấp dẫn, càng nhớ tác phẩm của ông hơn.
13


Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí là một thế giới
côn trùng phong phú về thể loại, đa dạng về tính cách và là thế
giới gắn bó mật thiết với đời sống sinh hoạt của con người. Thế
giới ấy chính là một xã hội thu nhỏ của lồi người, người xấu có,
người tốt có nhưng quan trọng họ ln ý thức được những điều
mình làm để tự hoàn thiện, phấn đấu, xây dựng một cuộc sống
tốt đẹp nhất.
2.1. Nhân vật trung tâm
Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí rất phong
phú, da dạng. Trong đó một số nhân vật chính, giữ vai trị then

chốt của cốt truyện như Dế Mèn, Dế Choắt, Dế Trũi, bác Xiến
Tóc,…và rất nhiều nhân vật phụ như Ếch Cốm, Mẹ của Mèn, Bọ
Muỗm, bọn Nhện, chị Cóc, anh Gọng Vó…Trong rất nhiều nhân
vật như vậy thì Dế Mèn là nhân vật giữ vị trí trung tâm của
truyện. Bởi đây là nhân vật quan trọng nhất, đi xuyên suốt từ
đầu đến cuối truyện, là nhân vật cốt lõi để gở những mắc xích,
nút thắt trong truyện. Nhà văn đã xây dựng các nhân vật hỗ
trợ, qua đó bổ sung cho nhau làm nổi vật nhân vật trung tâm
của truyện.
Qua câu chuyện Dế Mèn phiêu lưu kí, tác giả đã bày tỏ
lịng tin vào điều thiện, vào cuộc sống hịa bình và nêu cao lí
tưởng “mn lồi cùng nhau kết thành anh em”. Lí tưởng của
tác phẩm là lí tưởng của Dế Mèn, Dế Trũi và các bạn côn trùng
sống trong thế giới ấy và đặc biệt đó cũng chính là lí tưởng của
tác giả. Thế giới loài vật ấy như xã hội lồi người thu nhỏ nên
nó chứa đựng nhiều mối quan hệ: mối quan hệ giữa cá nhân với
gia đình, bạn bè, xã hội…Đó là mối quan hệ của mẹ con nhà
Mèn, anh em ruột thịt của Mèn, mối quan hệ hàng xóm láng
giềng nơi bờ ruộng mà Mèn sinh sống, đặc biệt tác giả ca ngợi
tình bạn bè, vào sinh ra tử giữa Mèn và Trũi và các bạn nhỏ
trong thế giới ấy. Mối quan hệ ấy xuất phát từ cái chung hồi
bão, chung lí tưởng và chung mục đích sống.
Dế Mèn phiêu lưu kí là tác phẩm đặc sắc và nổi tiếng nhất
của nhà văn Tơ Hồi viết về loài vật, dành cho lứa tuổi thiếu nhi
(truyện đồng thoại). Trong truyện, nhân vật trung tâm là Dế
Mèn đã trải qua những cuộc phiêu lưu lí thú, đầy mạo hiểm. Sự
trải nghiệm cuộc đời của Dế Mèn, những bài học mà Dế Mèn rút
ra qua bao nhiêu hiểm nguy sóng gió chính là hành trang để
Mèn bước vào đời và trỏ thành một chàng Dế cao thượng. Chính
vì thế, có thể nói rằng cuộc đời của Dế Mèn là một bài học

lớn: đi một ngày đàng, học một sàng khôn.
14


Từ những ngày đầu, Dế Mèn được mẹ cho ra ở riêng, sống
độc lập để sau này ra đời khỏi bỡ ngỡ, Dế Mèn đã thấy được
cuộc sống phức tạp như thế nào! Những suy nghĩ đầu tiên của
chú là ý thức được rằng khổ quá, những kể yếu đuối vật lộn cật
lực mà cũng không sống nổi. Tuy nhiên do thiếu sự chăm bẵm,
dạy dỗ của gia đình mà Mèn ta đã có những hành động xốc nỗi,
ngơng cuồng: hiếp đáp chị Cào Cào, anh Gọng Vó; khinh nhờ Dế
Choắt - từ chối không cho thông ngách nhà. Để rồi một sự kiện
đau lòng xảy ra và là một bài học lớn cho Dế Mèn. Đó là cái
chết của Dế Choắt. Lần đầu tiên trong đời, Dế Mèn gây ra tội
lỗi. Chỉ vì sự trêu chọc của chú với chị Cốc mà Dế Choắt chết
oan. Những lời nói cuối cùng của Dế Choắt “ở đời mà có thói
hung hăng bậy bạ, có óc mà khơng biết nghĩ, sớm muộn rồi
cũng mang vạ vào mình đấy” đã là bài học đường đời đầu tiên
mà Dế Mèn không thể nào quên. Nó ám ảnh Dế Mèn suốt đời về
thói hung hăng, không biết suy nghĩ của tuổi trẻ. Những giọt
nước mắt hối hận của Dế Mèn cũng là sự thức tĩnh lương tâm
trên chặng đường vào đời của Mèn. Rồi sự sơi nổi, bồng bột của
Mèn tưởng có thế làm lu mờ sau biến cố đầu tiên ấy. Nhưng
cuộc phiêu lưu bất đắc dĩ của Dế Mèn khi bị bọn trẻ bắt làm đồ
chơi với sự xuất hiện của bác Xén Tóc đã làm cho Mèn thêm
một bài học nữa.
Dế Mèn đã biến mình thành một thứ trị chơi cho bọn trẻ
con mà không hề hay biết. Mèn rất tự hào và kiêu hãnh ở vị trí
của một con dế cụ bách chiến bách thắng, nông cạn và không
biết suy nghĩ. Dế Mèn đã trở nên nhỏ bé, ích kỷ và tàn nhẫn. Nó

thẳng tay đánh cả những con dế nhỏ bé, yếu đuối để đổi lấy
những lời khen ngợi làm Mèn phổng mũi. Thế rồi! Theo quy luật
của cuộc đời, những kẻ hay cậy sức đi áp bức kẻ khác thì sẽ có
kẻ mạnh hơn trị lại. Dế Mèn đã được bác Xén Tóc thức tỉnh. Hai
cái râu cụt là bài học đích đáng cho Mèn. Dế Mèn đã hiểu ra,
nhận thức được lỗi lầm của mình và quyết tâm sửa chữa. Cuộc
đời này tuy không thuận lợi, dễ dàng nhưng cũng đã đem đến
cho Dế Mèn bao nhiêu là bài học. Mèn nhận thấy cần phải đi
nhiều hơn nữa: “Đời trai mà khơng biết bay nhảy, khơng biết đi
đó đi đây thì cuộc sống nhạt nhẽo lắm.”
Trốn thốt được bọn trẻ, trở về quê, Dế Mèn trở thành một
chàng trai đứng đắn, làm nhiều việc nghĩa, trừng trị những kẻ
hay bắt nạt kẻ yếú. Việc làm đó được thể hiện qua việc Mèn
bênh vực chị Nhà Trò ốm yếu, giúp chị thoát khỏi bọn nhà Nhện
hung hăng, hay ức hiếp chị. Sau bao lần lầm lỗi, với việc làm
nhân nghĩa, Dế Mèn đã lớn lên rất nhiều và nhận ra ích lợi của
15


việc “đi” trong cuộc đời. Cuộc phiêu lưu lần thứ hai của Dế Mèn
mà chú mong mỏi đã xảy ra, đem lại bao bài học, bao nhiêu tri
thức mới mẻ thú vị trong cuộc đời. Đúng là càng đi, tầm mắt
của Dế Mèn càng được mở rộng. Những cuộc phiêu lưu dũng
cảm đã nắn Mèn lớn lên, dần dần hoàn thiện tính cách tốt đẹp
của một thanh niên.
Nhưng trong cuộc sống khơng ít những kẻ thiển cận theo
kiểu “ếch ngồi đáy giếng”. Đó là người anh trai của Dế Mèn
sống cuộc đời vô nghĩa, nhàm chán, “đớn hèn” và ốm yếu.
Người anh cả tuy khoẻ mạnh, khá giả nhưng chỉ quanh quẩn
bắt nạt những kẻ khác. Đó cũng chính là bài học của sự “không

đi”. Ngạo mạn, khinh bỉ những kẻ khơng muốn mở mang trí óc,
Dế Mèn lại ra đi. Lần này ra đi, Dế Mèn lại có thêm người bạn
đồng hành là Dế Trũi. Trũi tính tình cũng thẳng thắn và hay đi
đây đó. Trải qua bao sóng gió Mèn đã lớn lên thực sự, nhất là
sau mười ngày lênh đênh trên nước, không ăn. Mười ngày đáng
nhớ đem đến cho Mèn ý thức yêu mến cuộc sống, tinh thần
vươn lên để chống chọi khó khăn đơi khi tưởng không chịu nổi
ở đời. Dế Mèn hiểu được sức mạnh của tình bạn, của lịng kiên
trì, và niềm lạc quan tin tưởng.
Cuộc phiêu lưu của Dế Mèn còn đánh dấu những giây phút
thiêng liêng của tình bạn. Dế Mèn bằng tất cả sức mình, cứu
Trũi thốt khỏi cái chết, điều mà trước đây, Mèn đã không thể
làm được với Dế Choắt. Chính cuộc đời này, chính cuộc hành
trình trên đường đời đã rèn luyện để Mèn có một trái tim cao
thượng. Hành động anh hùng, lòng nhân ái nơi Mèn là ở sự phát
triển nhân cách cao nhất sau những chuyến đi ấy.
Những trang cảm động nhất của Tô Hoài là những trang
miêu tả tâm trạng Dế Mèn thương nhớ Trũi. Với tình cảm chân
thành và lịng tin tưởng vào cuộc sống, Mèn đã chiến thắng.
Sau bao chặn đường chông gai vất vả, Mèn và Trũi lại được gặp
nhau. Sự hồn thiện tính cách của Trũi cũng được hồn thiện
sau chuyến đi này. Trũi khơng cịn bồng bột nữa, đã trở thành
“người” chín chắn sau chuyến phiêu lưu thứ hai. Tất cả Dế Mèn,
Dế Trũi, Xén Tóc đã trở thành những “người” có tâm hồn đầy
nhân ái, tấm lịng cao thượng và trái tim dũng cảm. Dế Mèn đã
rút ra được nhiều bài học thấm thía qua bao nhiêu “ngày đàng”.
Mèn và các bạn đã lớn lên cả về thể xác và tâm hồn. Cuộc
phiêu lưu thứ ba là sự nối tiếp của tính cách ham học hỏi hiểu
biết của Dế Mèn, với mục đích cao q hơn đó là làm “sứ giả
hồ bình”. Cuộc phiêu lưu của Dế Mèn là một cuộc piêu lưu có

16


định hướng nên đã tạo sức mạnh cho Mèn vượt qua mọi khó
khăn, gian khổ và chiến thắng mọi đối thủ. Trải qua nhiều thăng
trầm, Mèn đã thay đổi, trưởng thành hơn rất nhiều, hình thành
cho mình những tính cách những phẩm chất mới: khao khát
hiểu biết, ham hành động, trọng tình nghĩa và coi thường danh
lợi. Cũng trong thời gian này mèn đã gặp rất nhiều bạn tốt, Mèn
đã khám phá ra được ý nghĩa của cuộc đời chính là lí tưởng mà
đồn Châu Chấu Voi, Xén Tóc, Trũi và rất nhiều người bạn khác
trên khắp mọi nơi đang ra sức phân đấu “chúng ta cùng đi khắp
thế gian kết làm anh em”.
Qua hành trình phiêu lưu của mình, Mèn đã học được rất
nhiều điều và tính cách dần trở nên tốt đẹp hơn rất nhìu. Khơng
cịn cái thói ngơng cuồng, ngạo mạng, chẳng coi ai ra gì mà
thay vào đó là một Mèn mưu trí, hiếu với mẹ và anh em, chung
thủy với bạn bè, không ngại nguy khó giúp người khác trên
đường đi tìm bạn… Mèn ln khao khát một lí tưởng: “Lên
đương! Lên đường! Mỗi bước chân sẽ thấy một đổi thay. Mỗi
sớm, mỗi chiều lại gặp một cảnh vật mới. Lúc nào cũng đi đến
một nơi xa lạ. Khơng ai có thể mong ước hơn. Mới tưởng đến
cũng đủ náo nức bồi hồi”.
Nhân vật Dế mèn trong tác phẩm Dế mèn phiêu lưu kí là
một nhân vật văn học quen thuộc, thân yêu của các em thiếu
nhi. Người đọc gần gũi, yêu thích Dế Mèn vì được gửi gắm tâm
trạng, hồi bão của mình qua gót chân phiêu lãng của
Mèn. Qua những cuộc phiêu lưu ấy ta nhận ra rằng: trường đại
học chân chính nhất để rèn luyện con người chính là cuộc đời.
Trải qua những cuộc phiêu lưu mạo hiếm với đường đời đã giúp

Dế Mèn thực sự trở thành một chàng dế “bình thường” chứ
không “tầm thường” với trái tim “nhân ái, cao thượng”. Đó cũng
chính là con đường mà mỗi chúng ta đã và sẽ đi.
2.2. Các nhân vật phụ
Trong suốt toàn bộ tác phẩm, Dế Mèn ln đóng vai trị, vị
trí trung tâm nhất trong thế giới loài vật sinh động ấy. Lý tưởng
của tác phẩm là lý tưởng của Mèn, của Trũi và của các bạn
trong thế giới đó. Ðể tạo nên vị trí trung tâm nhất cho nhân vật
chính đó, là nhờ sự có mặt của thế giới các nhân vật giữ vai trị
làm nền để tơn nhân vật trung tâm (Dế Mèn) toả sáng hơn.
Trong thế giới nhân vật thứ yếu, mỗi nhân vật là một nét tính
cách khác nhau, ngoại hình, địa vị, nghề nghiệp khác nhau tạo
nên một xã hội với nhiều mối quan hệ phong phú. Các nhân vật
17


này sẽ hỗ trợ, bổ xung cho nhau, cũng có khi đối nghịch nhau
để làm nổi bật tính cách của nhân vật trung tâm.
Dế Mèn phiêu lưu kí ra đời năm 1941, đây là thời kì đất
nước ta đang trong giai đoạn đen tối nhất của xã hội Việt Nam.
Vì vậy thế giới nhân vật trong tác phẩm không tránh khỏi
những ảnh hưởng của xã hội ấy. Thế giới nhân vật trong truyện
hiện lên rất sinh động, mỗi nhân vật mang một màu sắc, tính
cách khác nhau góp phần tạo nên một xã hội lồi vật phong
phú, mn màu. Qua thế giới đó, nhà văn muốn đề cập đến xã
hội loài người lúc bấy giờ. Một xã hội với những giai cấp, tầng
lớp khác nhau gắn liền với đó là những mỗi quan hệ riêng biệt.
Trong xã hội đó, người tốt có, người xấu cũng có nhưng bằng
cách nào đó mà mỗi người nhận ra được việc là của mình để
đem lại lợi ích cho xã hội nói chung và bản thân nói riêng.

Chính bằng ngịi bút tài hoa của mình mà Tơ Hồi đã vẽ nên
một thế giới lồi vật rất đỗi gần gũi với con người và mang
dáng dấp con người trong từng câu chữ.
Xã hội ấy có những số phận yếu đuối, nhút nhát hay bị
những kẻ mạnh hơn ức hiếp, bắt nạt đó là Dế Choắt, chị Nhà
Trò, anh hai Dế Mèn… Với Dế Choắt sự yếu đuối đó hiển hiện
ngay trên ngoại hình yếu ớt, ốm đau liên miên, mặc dù cái đầu
có thơng minh nhưng chú cũng khơng đủ sức để làm việc gì to
tát. Ðến cái nhà cũng chỉ tạm bợ, nông sát mặt đất: “Có một
cái hang ở cũng chỉ bới nơng choèn sát mặt đất, không đào sâu
rồi khoét ra nhiều ngách như hang tơi”, đó là lời nhận xét của
Dế Mèn khi nói về Dế Choắt. Bên cạnh đó Choắt cũng là người
sống khúm núm, sợ sệt trước thế lực mạnh hơn mình, nhưng sự
khúm núm ấy của Choắt khơng phải là sự “hèn nhát’’ mà đó là
sự bất lực. Choắt cũng muốn sống cho mạnh mẽ, muốn làm
những gì mình thích nhưng sức khoẻ khơng cho phép Dế Choắt
được làm những việc đó, ý thức được điều đó nên Dế Choắt ln
sống khép mình, tránh va chạm với mọi người xung quanh,
muốn tìm đến một cuộc sống yên bình cho dù cuộc sống đó có
thiếu thốn thì Choắt cũng bằng lịng để đổi lấy sự bình n.
Khơng chỉ có Dế Choắt mà anh hai của Mèn cũng là một số
phận yếu đuối, chọn cho mình một lối sống khép mình nơi tối
tăm, tù hãm để đổi lấy cuộc sống bình yên. Trước kia anh cũng
là người khoẻ mạnh, gan dạ “đầu đội trời chân đạp đất”, không
biết sợ ai nhưng sau khi bị thằng Chim Chích đánh cho một trận
thừa sống thiếu chết anh đã trở thành một người hoàn toàn
khác, anh trở nên yếu đuối và hèn nhát đến đáng thương. Cũng
18

kể từ đó anh đâm mắc bệnh “sợ”, anh hai Mèn từ một chàng
trai khoẻ mạnh trở thành kẻ gầy yếu, chỉ cần nghe một tiếng
động nhỏ là đôi râu đã bị “run mạnh dần lên”. Đọc truyện, hình
ảnh ơng anh hai Dế Mèn hiện lên thật đáng thương, khiến cho
bạn đọc khơng khỏi bồi hồi, xót xa cho số phận của anh.
Nhân vật chị Nhà Trị cũng có cùng số phận với Dế Choắt
và anh hai Dế Mèn, là một kẻ yếu ớt, không đủ sức để chống lại
bọn Nhện ăn thịt. Chị phải mang một món nợ truyền kiếp, đời
cha mẹ ăn chịu thì đến đời con phải trả. Bản thân Nhà Trò đau
ốm liên miên, để kiếm miếng ăn đã rất khó khăn thì nói gì đến
việc trả nợ cho cha mẹ, vậy mà bọn Nhện đâu có bng tha.
Chính sự khúm núm, nhịn nhục, sống khép mình để đổi lấy
sự bình yên trong cuộc sống của cả ba nhân vật chị Nhà Trị,
ơng anh hai của Mèn, Dế Choắt phần nào khắc hoạ nên chân
dung của người nông dân Việt Nam trước cách mạng tháng
8/1945, thấp cổ bé họng “một cổ hai chịng áp bức” ln bị các
thế lực khác mạnh hơn đe doạ đến cuộc sống vốn dĩ bình yên
của họ. Bên cạnh tầng lớp giai cấp nông dân bị áp bức được
hiện thân trong các nhân vật chị Nhà Trò, Dế choắt, anh hai
Mèn thì tác giả cũng khơng qn đưa anh em bọn nhà Nhện đủ
loại vào truyện: Nhện mẹ, nhện con, nhện già, nhện trẻ, nhện
nước, nhện tường, nhện võng, nhện cây, nhện đá, nhện ma…Đủ
họ nhà Nhện là những đại diện điển hình cho thế lực cậy quyền
ức hiếp người nghèo, đại diện cho thế lực phong kiến đã chà
đạp, dìm nén cuộc sống của người nông dân Việt Nam xuống
đáy của sự bần cùng.
Bên cạnh đó, sự xuất hiện của các nhân vật khác cũng có
ảnh hưởng quan trọng với Dế Mèn và càng làm nổi bật nhân vật
trọng tâm của truyện hơn. Đó là mẹ Mèn, bác Xén Tóc, Ếch
Cốm, lão Chim Trả, Châu Chấu Voi…các nhân vật này tuy không

được tác giả khắc hoạ rõ nét về ngoại hình nhưng qua những lời
nói, hành động cũng đã phần nào cho bạn đọc hình dung rõ nét
về những con người trong xã hội lồi vật. Đó là một người mẹ
hết mực yêu thương, hi sinh tất cả vì con nhưng cũng nghiêm
khắc trong việc dạy con (mẹ Dế Mèn). Hay là bậc tiền bối Xén
Tóc uy nghi đã dạy cho Mèn một bài học nhớ đời bằng việc đã
cắt cụt hai sợi râu của Mèn. Hay là kẻ khoác lác “một tấc đến
trời” như ếch Cốm, quanh năm chỉ ngồi nơi đáy giếng tối tăm
mà hay ra vẻ hiểu biết; cậy thế bắt nạt người khác thì phải kể
đến là lão Chim Trả. Rồi cũng phải kể đến là những người bạn

19


mang chung chí hướng, vượt qua bao khó khăn cùng Mèn: Châu
Chấu Voi, đàn Kiến…
Dế mèn phiêu lưu kí có xuất phát điểm và chất liệu từ
chính cuộc sống. Tơ Hồi đã thâu tóm được cuộc sống chung
quanh ta với hàng trăm tiểu tiết, tập hợp chúng lại thành một
câu chuyện hấp dẫn, lý thú. Tác giả không coi thường bất cứ
con vật nào, dù là oai phong cường tráng như chàng Dế Mèn,
bác Xiến Tóc…hay nhỏ bé như anh Kỉm Kìm Kim, lồi Kiến…
hoặc yếu ớt như chị Nhà Trị, Dế Choắt…Tác giả biết hố thân
mình vào nhân vật, thấu hiểu, thông cảm và sẻ chia mọi tâm
sự, niềm vui, nỗi buồn cùng nhân vật. Qua những trang viết về
lồi vật ta có thể khẳng định Tơ Hồi là nhà văn có kiến thức rất
phong phú của một nhà động vật học, nhà côn trùng học. Ðằng
sau thế giới nhân vật ấy bạn đọc cứ ngờ ngợ nhận ra bóng dáng
thấp thống của thế giới con người.

20


CHƯƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN
VẬT TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƯU KÍ CỦA TƠ
HỒI
3.1.Nghệ thuật xây dựng nhân vật thơng qua miêu tả
ngoại hình nhân vật.
Trong các loại hình văn học nghệ thuật, thể loại tự sự cho
phép sử dụng biện pháp tả một cách phóng túng trong việc cụ
thể hố đối tượng, khơng chỉ ở bề ngồi mà còn giúp hé mở
những nét bên trong nhân vật.
Theo từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê: “Tả là diễn đạt
bằng ngơn ngữ cho người khác có thể hình dung ra được một
cách rõ nét”. Là một trong những biện pháp nghệ thuật quan
trọng đối với các thể loại văn học song không thể thiếu là thể
loại tự sự. Bằng sự sáng tạo, kết hợp khéo léo các loại từ loại,
các kiểu câu sao cho phù hợp nhất để qua đó nhà văn giúp cho
bạn đọc có thể liên tưởng đến đối tượng thông qua sự thể hiện
của các câu chữ. Bên cạnh đó, miêu tả khơng chỉ cho người đọc
hình dung về hình thức, vẻ ngồi của đối tượng mà cùng với
dụng ý của nhà văn, nó cịn hé mở cả những điều thầm kín bên
trong của đối tượng.
Đến với Dế Mèn phiêu lưu kí, tác giả đã xây dựng thành
cơng một thế lồi vật phong phú về chủng loại và đa dạng về
tính cách. Qua đó tạo nên một bức tranh sinh động về cuộc
sống của các con vật. Vậy bằng cách nào mà Tơ Hồi đã tạo
nên sự thành công bước đầu cho tác phẩm trong việc khắc khọa
nhân vật ? Bạn đọc sẽ dễ nhận thấy các nhân vật trong truyện
được nhắc đến khá là tỉ mỉ, chi tiết thông qua những câu từ

mang đậm chất miêu tả như: “Chuồn Chuồn Tương có đơi cánh
kép vàng điểm đen thường bay lượn quanh bãi những hôm
nắng to”, “Hắn bé hơn tôi một chút. Nhưng hắn ngạo mạn và
xấc xược làm sao! Bé loắt choắt thế mà đã bắt chước đâu được
bộ mặt hờm hợm, khinh khỉnh từ cái dáng chân đi khụng
21


khiệng, vẻ coi thiên hạ như rác.”, “Tơi ngoảnh nhìn lên : anh
Xiến Tóc lực lưỡng và uy nghi bọc mình trong bộ giáp đồng hun
rất cứng, bộ mặt hung tợn lắm.”… Tơ Hồi có một khả năng
quan sát đặc biệt, khả năng ấy giúp nhà văn quan sát cặn kẽ
đến mức bật ra được nét đặc sắc của đối tượng, rồi từ đó lựa
chọn từng chi tiết cụ thể, chính xác. Ðây là thế mạnh trong
nghệ thuât xây dựng nhân vật của Tơ Hồi.
Với sự quan sát tinh tế, tỉ mỉ đến từng chi tiết nhà văn đã
xây dựng một nhân vật trung tâm với hình ảnh chàng Dế Mèn
thanh niên cường tráng với “Ðơi càng tơi mẫm bóng. Những cái
vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt. Thỉnh thoảng,
muốn thử sự lợi hại của những chiếc vuốt, tôi co cẳng lên, đạp
phanh phách vào các ngọn cỏ...Ðôi cánh tôi, trước kia ngắn hủn
hoẳn bây giờ thành cái áo dài kín xuống tận chấm đi. Mỗi khi
tơi vũ lên, đã nghe tiếng phành phạch giịn giã. Lúc tơi đi bách
bộ thì cả người tơi rung rinh một màu nâu bóng mỡ soi gương
được và rất ưa nhìn. Hai cái răng đen nhánh lúc nào cũng nhai
ngồm ngoạp như hai lưỡi liềm máy làm việc…Tôi đi đứng oai
vệ. Mỗi bước đi, tôi làm điệu dún dẩy cá khoeo chân, rung lên
rung xuống hai chiếc râu. Cho ra kiểu cách con nhà võ. Tôi tợn
lắm. Dám cà khịa với tất cả mọi bà con trong xóm. Khi tơi to
tiếng thì ai cũng nhịn, khơng ai đáp lại.” Ở đây nhà văn miêu tả

nhân vật theo hai phương diện:
Thứ nhất, miêu tả ngoại hình: Mỗi bộ phận được miêu tả
với nét đặc sắc riêng thể hiện ở các tính từ giàu tính tạo hình:
mẫm bóng, cứng dần, nhọn hoắt, to, đen nhánh, vừa mang tính
khu biệt vừa nhấn mạnh đặc điểm của từng bộ phận.
Thứ hai, miêu tả hành động: Tơ Hồi đã sử dụng các từ láy,
lựa chọn động từ mạnh: đạp phành phạch, nhai ngồm ngoạp,
giịn giã, rung rinh để diễn tả hành động mạnh, dứt khoát, giúp
cho bạn đọc dễ dàng hình dung ra một hình ảnh Dế Mèn khoẻ
mạnh, mang sức mạnh cơ bắp và có chút kiêu ngạo hung hăng
của tuổi trẻ.
Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí là thế giới côn
trùng phong phú đa dạng nhưng điều đặc biệt là mỗi một lồi
vật lại mang một dáng vẻ, tính cách riêng không bị trùng lập
tạo nên một bức tranh về thế giới loài vật sinh động, hấp dẫn.
Trái ngược với Mèn cường tráng, khỏe mạnh, lực lưỡng thì
Dế Choắt lại “gày gò và dài lêu nghêu như một gã nghiện thuốc
phiện. Ðã thanh niên rồi mà cánh chỉ ngắn ngủn đến giữa lưng,
22


hở cả hai mạng sườn như người cởi trần mặc áo gi-lê. Ðôi càng
bè bè, nặng nề trông đến xấu. Râu ria gì mà cụt có một mẩu,
mà mặt mũi lúc nào cũng ngẩn ngẩn ngơ ngơ. Ðã vậy tính nết
lại ăn sổi, ở thì một cái hang ở cũng chỉ bới nông sát mặt đất,
không biết đào sâu rồi khoét ra nhiều ngách như hang tôi.”
Dưới con mắt của Dế Mèn hình ảnh Dế Choắt hiện lên thật thảm
hại, đáng thương. Khi miêu tả hình ảnh Dế Choắt, Tơ Hoài đã
khéo léo lựa chọn những chi tiết tiêu biểu kết hợp giọng điệu
sắc thái biểu cảm của người kể chuyện, vừa mỉa mai châm

biếm lại vừa thương cảm xót xa. Nhờ có giọng điệu này mà ta
như được nhìn thấy một Dế Choắt đáng thương, tội nghiệp đồng
thời vừa được chứng kiến thói ngơng cuồng, hống hách của Dế
Mèn khi mới bước vào đời. Với thói kiêu căng có sẵn, Dế Mèn vô
cùng trịnh thượng, kiêu căng và tỏ vẻ khinh thường Dế Choắt.
Và chỉ một trị đùa vơ cớ của Mèn mà đã gây ra cái chết thảm
thương cho Choắt.
Cùng chung số phận bất hạnh như Choắt đó là chị Nhà Trị,
nhưng có một điều khác đó là chị Nhà Trị may mắn hơn Dế
Choắt, chị đã thốt khỏi cái chết nhờ bàn tay cứu giúp của Dế
Mèn. Tác giả đã miêu tả cảnh Nhà Trò xuất hiện với một dáng
ngồi thật khắc khổ, đáng thương “ngồi gục đầu bên một tảng
đá”, Chị Nhà Trò này đã bé nhỏ lại gầy gùa, yếu đuối quá,
người bự những phấn, như mới lột. Chị mặc áo thâm dài, đôi
chỗ chấm điểm vàng, hai cánh cô nàng mỏng như cánh bướm
non, lại ngắn chùn chùn. Hình như cánh yếu quá, chưa quen
mở, mà cho dù có khoẻ cũng chẳng bay được xa. Các chị Nhà
Trò vốn họ bướm, cả đời chỉ biết vởn vơ quanh quẩn trong bờ
bụi mà thôi.
Với việc giúp đỡ Chị Nhà Trò đã cho thấy sự thay đổi lớn
trong tính cách của Mèn. Khơng cịn thói ngơng cuồng hóng
hách mà thay vào đó là sự quan tâm, thơng cảm, biết giúp đỡ
kẻ yếu khi họ gặp khó khăn. Một sự thay đổi tiến bộ, đáng học
tập từ Dế Mèn.
Bên cạnh đó, một đại diện thế hệ cha anh đầy mẫu mực,
người đã khiến cho Mèn thay đổi, khiến cho Mèn sống có tình
nghĩa, hồi bão, ước mơ khơng ngồi ai khác chính là bác Xén
Tóc. Hình ảnh bác Xén Tóc hiện lên theo sự miêu tả của Dế Mèn
với vẻ “lực lưỡng và uy nghi bọc mình trong bộ giáp đồng hun
rất cứng, bộ mặt hung tợn lắm.” Lúc Mèn gặc bác trên giàn

mồng tơi với “Răng nó như sắt thế kia, cái vuốt chân như dao
thế kia.” đã khiến cho một chàng dế cường tráng, lực lưỡng thế
23


kia cũng phải “rú lên một tiếng kinh khủng. Tôi cứng cả khoeo,
khơng nhích chạy được. Tuy tơi cố mím môi, mà cánh, mà chân,
mà càng tôi cứ run lên bần bật”. Nhưng đến khi gặp lại bác Xén
Tóc thì lại khác xưa rất nhiều: “Thế mà thật lạ lùng, chẳng ngờ
cái bác Xiến Tóc gai ngạnh, khắc khổ, tư lự mấy năm chả gặp
bây giờ hố ra ngây ngơ, nhí nhảnh, nỡm đời, đi rong chơi dơng
dài với lũ Ve Sầu và Bướm. Mà điệu bộ này thì họ tiệc tùng thâu
đêm suốt sáng đây”.
Cịn đây là hình ảnh của đại vương ếch Cốm được Tơ Hồi
miêu tả với những chi tiết và ngôn ngữ mang chút mỉa mai
châm biếm nhưng cũng khơng kém phần hóm hỉnh khiến bạn
đọc phải bật thành tiếng cười: “Ðôi mắt lồi nghiêm nghị của lão
ta cứ giương trừng trừng. Hai khoeo chân trước khồnh ra, đơi
chân sau xếp tê hê lại. Ngực và bụng trắng bóng giống lối cổ áo
thầy kiện, cứ phập phồng đưa lên đưa xuống lấy hơi sắp nói(…).
Ðặc biệt trên gáy lão ta điểm mấy miếng xanh ở cổ áo và lưng
áo như hạt cốm. Bởi thế lão cũng có tên là ếch Cốm”. Chỉ một
đoạn văn ngắn mơ tả hình ảnh ếch Cốm cũng đủ để bạn đọc
hình dung ra một ếch Cốm bằng xương bằng thịt với đủ đặc
điểm về ngoại hình, đồng thời bạn đọc có thể phần nào phán
đốn được tính cách của nhân vật thơng qua việc miêu tả ngoại
hình của nhà văn.
Bên cạnh đó, cịn có rất nhiều nhân vật được Tơ Hồi miêu
tả với những nét đặc trưng riêng của từng loài: “những ả Cua
Kềnh cũng giương đơi mắt lồi, tình tứ và âu yếm”, “vài mụ Diếc

trắng trẻo, béo tròn con quay”, “mấy bác Cá Ngão mắt lồi đỏ,
dài nghêu, mõm nhọn ngốc ra”, “Bốn bác Cua Núi đen sì như
bốn cái xe bọc sắt to kềnh, múa lên những cái càng rất lớn”,
“ Chuồn Chuồn Ngô nhanh thoăn thoắt, chao cánh một cái đã
biến mất. Chuồn chuồn ớt rực rỡ trong bộ áo quần đỏ chót giữa
ngày hè chói lói, đi đằng xa đã thấy. Chuồn Chuồn Tương có đơi
cánh kép vàng điểm đen thường bay lượn quanh bãi những
hôm nắng to”…
Thế giới nhân vật trong Dế mèn phiêu lưu kí gồm có
khoảng sáu mươi nhân vật lớn nhỏ, nhưng dưới ngịi bút tài tình
và khả năng quan sát tinh tế của Tơ Hồi thì mỗi nhân vật lại
hiện lên với một đặc điểm khác nhau, tạo nên một sức lơi cuốn
kì lạ. Bởi chỉ cần một vài nét đặc tả, cử chỉ, diện mạo thì chân
dung nhân vật hiện lên đầy cá tính. Tơ Hồi đã mang đến cho
độc giả một thế giới nhân vật đa sắc, phong phú về chủng loại
và đa dạng về tính cách. Tất cả tạo nên một bức tranh thiên
24


nhiên sống động, tự nhiên, tạo ấn tượng gần gũi, thân thiết
trong lòng bạn đọc

3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ
3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thơng qua ngơn
ngữ người kể chuyện
Để đi tìm hiểu nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua
ngôn ngữ người kể chuyện trong truyện Dế Mèn phiêu lưu kí thì
trước hết ta cần hiểu ngôn ngữ người kể chuyện là gì?
Theo Lê Bá Hán, Trần Ðình Sử, Nguyễn Khắc Phi: “Ngôn
ngữ người kể chuyện là phần lời độc thoại thể hiện quan điểm

của tác giả hay quan điểm của người kể chuyện (sản phẩm
sáng tạo của tác giả) đối với cuộc sống được miêu tả, có những
nguyên tắc thống nhất trong lựa chọn và sử dụng phương tiện
tạo hình và biểu hiện ngôn ngữ”.
Ngôn ngữ người kể chuyện chiếm một vai trò hết sức quan
trọng trong tác phẩm văn học, nó là phương tiện để bộc lộ chủ
đề và tư tưởng tác phẩm, để khắc hoạ đặc điểm tính cách và
dẫn dắt quá trình phát triển của cốt truyện, để thực hiện kết
cấu tác phẩm, đồng thời nó tác động đến thái độ của người đọc
đối với đối tượng được miêu tả trong tác phẩm. Ngôn ngữ người
kể chuyện được quy định bởi điểm nhìn trần thuật. Vì vậy mà
nhà văn khi sáng tác nên một tác phẩm văn chương cần lựa
chọn chỗ đứng phù hợp cho mình: tham gia trực tiếp vào câu
chuyện hay đứng ngoài diễn biến câu chuyện. Việc tìm chỗ
đứng này xác lập cho người kể chuyện một điểm trần thuật để
từ đó câu chuyện được bắt đầu.
Với Dế Mèn phiêu lưu kí, thay vì sử dụng phương thức trần
thuật khách quan nghĩa là người trần thuật đứng ở ngơi thứ ba
thì Tơ Hồi đã lựa chọn, sử dụng một phương thức trần thuật
cũng rất quen thuộc nhưng dễ dàng dẫn dắt người đọc đi hết
câu chuyện mà khơng hề cảm thấy nhàm chán, đó là phương
thức trần thuật mà nhân vật trần thuật đứng ở ngôi thứ nhất
xưng tôi. Ở đây nhân vật Dế Mèn chính là nhân vật trần thuật
chủ chốt của câu chuyện để kể về chuyến phiêu lưu của mình.
Bằng cách xuất hiện dưới cái “tôi” để kể chuyện nên nhân vật
này vừa đóng vai trị là người chứng kiến, người tham gia các sự
kiện, biến cố trong truyện đồng thời cũng là người dẫn dắt câu
25